ئەركی ئێمە بنیادنانی نەتەوە، یان پێكهێنانی دیموكراسی نەبوو، بەڵكو بەرگرتن بوو لە هێرشی تیرۆریستی بۆ سەر خاكمان.

بایدن

لە بڕیاری كشانەوە لە ئەفغاستان ڕۆژی 16ی ئابی 2021

 

 

مێژوو تۆماری دەكات كە ئایا ئەمە بڕیارێكی لۆژیكانە و عەقڵمەندانە و دروست بوو، یان نا، كاتێكیش ئەمە كۆتایی دێت، تێگەیشتنێكی ڕوون دەربارەی ئەوەی كردوومە و بۆچی كردوومانە، لای ئەمریكییەكان ڕوون دەبێتەوە.

كۆنگرەی ڕۆژنامەنووسی لە كۆشكی سپی لە 22ی ئابی 2021

 

  بەرایی: شكستی پڕۆژەی ئەمریكا

دروشم گەل دروست ناكات، هەروەها دیموكراسی و بەهاكانی ڕۆژئاواش بە زەبری هێز دانامەزرێن، یان بە شێوە پەیكەربەندی كە بە گەندەڵی دەژین، چونكە زۆر درێژە ناكێشێت.

مەبەست لەو بەراییە بیرهێنانەوەیە بەوەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بە دەیان تەحەددیی گەورەی سیاسیدا تێپەڕیوە، لە یەكێكیاندا دوو بۆمبی ئەتۆمی دژی ژاپۆن بەكار هێنا، بەڵام واشنتۆن ئەوەندە نەهەژاوە بەقەد ئەوەی كە لەم ڕۆژانەی دواییدا هەژا، ئەوەش دوای هەرەسهێنانی سیستەمی حوكمڕانی لە ئەفغانستان و، جارێكی دیكە كۆنتڕۆڵكردنەوەی ئەو وڵاتە لەلایەن تاڵیبانەوە.

گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ حوكم سوپرایسێك نەبوو، بەڵام سوپرایسەكە لە خێرایی گرتنە دەستی جڵەوی كاروبار و كۆنتڕۆڵكردنی كابول و كۆشكی كۆماری و ڕووبەرێكی فراوانی ئەو وڵاتەدا بوو.

مایەی سەرسوڕمانە پێش 19 ساڵ گۆڤاری «Time»ی ئەمریكی لە بەرگەكەیدا وێنەی پیاوێكی ئەفغانیی بڵاوكردبووەوە، كە پۆشاكێكی ئاسایی لەبەردابوو، لەگەڵ ناونیشانێكی بەرچاو (دوا ڕۆژەكانی تاڵیبان)، بەڵام دوای 19 ساڵ سەرلەنوێ تاڵیبان گەڕایەوە حوكم!

بۆیە ڕۆژنامەنووس داود فەرحان لە ڕۆژنامەی شەرقولئەوسەت دەپرسێت: چی لە نێوان دوێنێی دوور و دوێنێی نزیك ڕووی دا؟ فەرحان خۆی بە وەڵامدانەوەكە ماندوو نەكرد و، بۆ ڕۆژنامەگەریی ئەمریكای بەجێ هێشت.

ڕۆژنامەی (Tagesanzeiger)ی سویسری پێی وابوو كە كاروبار لە ئەفغانستان گەیشتە ئەو ڕاددەیە، كە دووپاتی ئەوە دەكاتەوە گرنگترین هۆ ئەوەیە كە USA و هاوبەشەكانی لە كابول (بە درێژایی 20 ساڵ لە مەزەندەكردنی كاریگەرییان لە ئەفغانستان زۆر زێدەڕۆ بوون) لەوەتەی ساڵی 2001 ـەوە ئەوانە پارەیەكی زۆریان بۆ بنیادنانی هێزە ئەمنییەكان تەرخان كرد، بۆیە حكومەتی سەرۆك بایدن ئەگەری ئەوەی دانا، كە ئەو كارە لانیكەم ساڵێك و نیوی بۆ تاڵیبان پێویستە، تا بگەڕێنەوە دەسەڵات.

هەروەك بینیمان ئەو ئیشە تەنیا هەفتەو نیوێكی خایاند، دواجار كاریگەرییەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە لاواز بوون، ڕۆژنامەی«Frankfurter Allgemeine Zeitung»ی ئەڵمانی نووسیویەتی: «ڕۆژئاوا بە لووتبەرزییەوە لە ئەفغانستان مامەڵەی كردووە» ڕۆژئاوا بە تایبەتیش  USA، نوقمی قەیرانێك ببوون، هەرچەند ماوەی مانەوەی هێزەكەی درێژەی بكێشایە پشتبەستنی حكومەتی ئەفغانی بەو هێزانە زیاتر دەبوو. كاتێكیش هێزەكەی كشاندەوە، ئەو قەوارە لەرزۆكەی حكومەتی ئەفغانستان هەرەسی هێنا، ئەمەش تەنیا(شكست) بوو.

بەڵام ڕۆژنامەی «Sueddeutsche Zeitung»ی ئەڵمانی پێی وابوو كە USA كەموكوڕیی لە ڕاستگۆیی و پابەندبووندا هەیە، دەیویست بەهاكانی و كۆنتڕۆڵی خۆی بسەپێنێتە سەر یەكێك لە سەختترین ناوچەی جیهان، بەڵام دواتر شكستی هێنا، ئەمەش بە هۆی ئەگەرە هەڵەكان و كەمیی توانای بەرگەگرتنەوە بوو.

ڕۆژنامەی«Politiken»ی دانیماركی دوودڵە لە قسەكردن و دەنووسێت (USA) لەوەتەی شەڕی ڤێتنامەوە تووشی ئەو جۆرە شكستە نەبووە، ئەفغانستان گەورەترین شكستە بۆ درێژترین شەڕ، كە زلهێزێك لە ماوەی ئەو هەموو سەردەمەدا بیكات.

بەڵام ڕۆژنامەی «The Times»ی لەندەنی پێی وابوو پێویستە (بەرگری لە نموونەی ڕۆژئاوا بكرێت) و دەشپرسێت: (پرسیارە گرنگەكە ئەوەیە: لێكەوتەكانی دوای ئەمە چین سەبارەت بە هیوای ڕۆژئاوا لە مانەوە لە سەردەمی ڕكابەریی نێوان زلهێزەكاندا؟)، ڕۆژنامەكە ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە چینییەكان بە پەرۆشەوە باس لەوە دەكەن، كە ئەفغانستان لە كۆنەوە بە گۆڕستانی ئیمپراتۆرییەتەكان ناسراوە، كشانەوەی ڕووسیا لە ساڵی 1989 لە ئەفغانستان، دواتر هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەتی بەدوادا هات، ڕۆژنامەكە دەشڵێت: ئەگەر ئەمریكا بیەوێت لە ڕێی ڕكابەریكردن لەگەڵ چیندا، كە بەهێزترین نەیاریەتی خۆی بسەپێنێت، ئەوا پێویستە لەسەری كە هاوپەیمان و هاوبەشەكانی قایل بكات، بەوەی كە نموونە ئابووری و سیاسییەكەی شایانی ئەوە نییە كە بە تەنیا ئەمریكییانە بەرگری لێ بكرێت، بەڵكو ئەوروپاش ئامادەیە بەرگریی لێ بكات.

بەڵام گۆڤاری «The Economist» ئاماژەی بەو زیانانە كردووە كە ئەمریكا لە ئەفغانستان لێی كەوتووە، بە شێوەیەك لە ماوەی بیست ساڵی دواییدا دوو تریلیۆن دۆلاری خەرج كردووە، هاوكات زیاتر لە دوو هەزار سەربازی ئەمریكی و ڕێژەیەكی بێ شوماری ئەفغانییش كوژراون، لە كۆتاییدا ئەوەتا تاڵیبان كۆنتڕۆڵی وڵاتەكە دەكات، زیاتر لەوەی كە پێش لەدەستدانی دەسەڵات لەژێر دەستیدا بوو، هەروەها چەكێكی زۆریشی دەست كەوت لەوەی كە ئەمریكا بە سوپای ئەفغانستانی دابوو.

بۆیە ڕۆژنامەنووس مەحموود وەرواری لە ڕۆژنامەی شەرقولئەوسەت پرسیار دەكات سەبارەت بە شكستی پرۆژەكەی ئەمریكا، هەروەها كۆنتڕۆڵكردنەوەی كابول لەلایەن تاڵیبانەوە بە هەموو ئەفغانستانیشەوە، بیرۆكەی شكستی ئەمریكا تێدەپەڕێنێت، وەك دەوڵەتێكی گەورەو بەهێز لە جیهاندا لە وڵاتێكی بچووكی نقوومبوو لە شكست، پێوانەكە بۆ بەراوردكردن كەموكورتە لە نێوان شەڕكەرەكاندا، سەرەڕای ئەمەش ئەنجامەكە دیارە، گەورەترین دەوڵەت لە جیهاندا كشایەوەو دوای بیست ساڵ لە ئەزموون و تاقیكردنەوەو دەرفەت شكستی هێنا، دەریش كەوت كە نموونەی دیموكراسیی لیبڕاڵیی ئەمریكا نموونەیەكە، كاتێ لەسەر ئەرزی واقیع تاقی كرایەوە، شكستی هێنا.

نموونەی لیبڕاڵیی ئەمریكا كە لە گۆڕانكاریدا پشت بە زەبری هێز دەبەستێت و ناتوانێت سەربكەوێت، یان سوودی نییە بۆ ئەوەی دیكتاتۆرییە لۆكاڵییەكان بڕووخێنێت، تا دیكتاتۆریگەلی دیكە شوێنیان بگرنەوە.

گۆڕینی نەتەوەكان كە نەچوونەتە ژێر باری جێبەجێكردنی نموونەكەی ئەمریكا، ناتوانێت نەتەوەگەلی دیكە بەرهەم بهێنێت، كە لەسەر پێوانەی دیموكراسیی ئەمریكا بن، بەڵكو نەوەیەكی تۆڵەكەرەوە بەرهەم دێنێت.

دوای بیست ساڵ دیارە كە شكست پشكی ئەمریكا بوو، دوای بیست ساڵ تا ئێستا عێراق نوقمی قەیرانەكانیەتی، لەگەڵ هەر كشانەوەیەكی نموونەی ئەمریكا، دەركەوتنێكی نموونەی دیكە بەرامبەری دەبێت، لەگەڵ كشانەوەی ئەمریكییەكان لە عێراق لە ساڵی 2014 ئەو بۆشاییە بەم شێوەیە بەجێ نەهێڵدرا، بەڵام ڕێكخراوی داعش و ڕژێمێكی پەڕگیری ژێر كاریگەریی ئێران ئەو بۆشاییەیان پڕ كردەوە، بۆیە لەگەڵ كشانەوەی ئەمریكییەكان لە ئەفغانستان بزووتنەوەی تاڵیبان ئەو بۆشاییەی پڕكردەوە.

توێژەر لە پەیمانگەی برۆكینز، شادی حامید، لە The Atlantic وتارێكی نووسیوە بە ناونیشانی: ئەمریكییەكان وەك تاڵیبان لە ئەفغانستان تێنەگەیشتن، كە دەڵێت: «لە كۆتاییدا ژمارەیەكی كەمی ئەفغانییەكان بڕوایان بە حكومەتێكی ناوەند هەیە، كە هەرگیز هەستیان نەكردووە كە حكومەتی ئەوان بێت».

هەرگیز USA لە ئەفغانستان تێنەگەیشتبوو، پلانداڕێژەرانی ئەمریكایی پێیان وابوو كە ئەوان دەزانن ئەو وڵاتە چی پێویستە، كە بە تەواوی وەك ئەوە نەبوو كە گەلەكە دەیویست، سیاسەتی ئەمریكا بە وەهم ڕێنوێنی دەكرد، گرنگترینیان بیرۆكەی لەناوبردنی تاڵیبان بوو، هەروەها دەكرێ تەواوی كولتوورەكە لەم پرۆسەیەدا بگۆڕێت.

ئەمریكا بە ئاشكرا تاڵیبانی پێ خراپ بوو، دانانی گرووپێگ بە خراپ، واتا دەرهاویشتنی لە زەمان و مێژوو، بەڵام ئەمە بۆچوونێكی تایبەتمەندە، ژیان لە دیموكراسیدا بە سەلامەتییەكی بنەڕەتی ڕێگە بە هاووڵاتیان دەدات بڕواننە ئاستی باڵا، ڕووبەڕووی بێ ئومێدی دەبنەوە، تەنانەت لە بوونی حكومەتێكی تا ڕاددەیەك باشیش، چونكە پێشبینیی زیاتری لێ دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا لە دەوڵەتانی شكستخواردوو و لە جەرگەی شەڕی ناوخۆدا، پرسیارە بنەڕەتییەكان پەیوەستن بە سیستەم و پاشاگەردانی، هەروەها چۆنێتیی دەستكەوتنی زیاتر لە یەكەم و كەمتر لە دووەم.

تاڵیبان ئەوەی زانیوە، دوای ئەوەی لە ساڵی 2001 دەسەڵاتی لە دەست چوو، ڕێكخراوەكە لاواز بوو، ڕووبەڕووی گورزی ئاسمانیی وێرانكەر دەبووەوە، كە سەركردەكانی دەكردنە ئامانج، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا زەمینەیەكی بۆ خۆی دانا و ڕەگ و ڕیشەی لەناخی كۆمەڵگە ناوخۆییەكاندا داكوتا. حكومەتەكەی ئەفغانستان كە ویلایەتە یەكگرتووەكان پاڵپشتیی دەكرد، تەنیا بە هۆی تاڵیبانەوە شكستی نەخوارد، بەڵكو هەر لە سەرەتاوە بەهۆی كوێرە خاڵ و لایەنگیریی ئەمریكاوە ساتمەی كرد، ئەمریكا پێی وا بوو كە دەسەڵاتی مەركەزیی بەهێز چارەسەرە بۆ كێشەكانی ئەفغانستان و پاڵپشتیی لە دەستوور كرد، كە دەسەڵاتی فراوان بە سەرۆك دەدات، ئەمەش لەپاڵ سیستەمی پڕ لە پەنا و پێچ و سەقەتی هەڵبژاردندا بووە هۆی ڕێگریكردن لە پەرەسەندنی حزبە سیاسییەكان و پەرلەمان، دەوڵەتی بەهێز پێویستی بە دامەزراوەگەلی فەرمیی بەهێز هەیە، ویلایەتە یەكگرتووەكان زۆر دڵسۆزانە پشتگیریی دادگاكان و شێوازە هاوشێوەكانی كرد، لە هەمان كاتدا لەمیانی بەرەوپێشبردنی بەرنامەكاندا داوای ناڕەزایی كرد، كە مەبەست لێی گەڕاندنەوەی ئەندازەی كولتووری ئەفغانی و دابونەریتە ڕەگەزئامێزەكانە.

ئەم هەموو ئەگەرانە ملهوڕیی هێزە ڕۆژئاواییەكانی پێچەوانە كردەوە، كە پێیان وابوو دابونەریتە ئەفغانییەكان لەمپەرە و پێویستە بەسەریدا زاڵ بن، كاتێك ڕوون بووەوە كە ئەو دابونەریتانە شادەماری ژیانە بۆ كولتووری سیاسی لە وڵاتدا، لە كۆتاییدا ژمارەیەكی كەم لە ئەفغانییەكان بڕوایان بە حكومەتێك هەیە، كە هەرگیز هەستیان نەكردووە ئەمە حكومەتی ئەوان بێت، یان حەزبكەن ڕۆتینی بیرۆكراسی تێپەڕێنن، ئەوان بەردەوام بوون لە پەنابردن بۆ چارەسەری كێشە نافەرمییەكان لە ڕێی كۆمەڵگە و كەسایەتییە لۆكاڵییەكانەوە، كە بڕوایان پێیان هەیە، ئەمەش دەرگای واڵاكرد تا تاڵیبان زۆر بە هێواشی بگەڕێتەوە.

 سرووشتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان

زۆربەی توێژەران لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا سرووشتی ئەو پەیوەندییانە بەوە دیاری دەكەن، كە بریتییە لە ململانێ لەسەر دەسەڵات و بەرژەوەندیی پەیوەست بە ژینگەی نێودەوڵەتی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەوانەش پڕۆفیسۆر هانس مۆرگنساو Morgenthau لە كتێبە ناودارەكەیدا (سیاسەت لە نێوان نەتەوەكاندا Politics among Nations)، باس لەوە دەكات، كە ڕاستییەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی ملكەچی گۆڕانكاریی بەردەوامن، هەروەها كاروباری جیهان زۆر جار لە دووتوێی خۆیدا سوڕپرایسی زۆر دەشارێتەوە، بۆ ئەو كەسەی هەوڵ دەدات لەبەر ڕۆشنایی ئاشنابوونی بە ڕابردوودا ئایندە بخوێنێتەوە، هەروەها لەبەر ڕۆشنایی ئەو بەڵگە و نیشانانەی كە (ئێستا) هەیەتی، هاوكات ئەو ئاڵۆزییەی لە كاروباری نێودەوڵەتیدا هەیە، چارەسەرە ئاسانەكان و پێشبینییە ڕاستەكان بەردەست نابن.

ئاشنابوون بەو هێزانەی بڕیار لە سیاسەتی نێوان نەتەوەكان دەدەن، هەروەها ئەو ڕێگایانەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی تێدا دەردەكەوێت، ڕاستییەكانی پەیوەست بە سیاسەتی نێودەوڵەتی تێدا ڕوون نین، دژە ئاراستە و ناكۆكەكان لە هەر دۆخێكی سیاسەتدا دیار دەبێت، بەڵام یەكێك لەو ئاراستانە لەسایەی بارودۆخێكی دیاریكراودا هەر دەبێ سەركەوتوو بێت، بەڵام ئەستەمە مرۆڤ پێشبینی بكات كامە ئاراستە سەركەوتوو دەبێت، باشترین شتیش كە توێژەر بیكات لەم بارودۆخەدا، ئەوەیە كە بەدواداچوون بۆ ئاراستە جیاوازەكان بكات، كە ڕەنگە لە سایەی دۆخێكی سیاسیی دیاریكراودا دەربكەوێت، كە ئەمە دەتوانێت هەموو دۆخە جیاوازەكان دەربخات، كە ڕەنگە یەكێكیان بەسەر ئەوی دیكەدا سەربكەوێت، دواجار ئەگەرەكانی هەموو دۆخ و ئاراستەكان هەڵبسەنگێنێت، كە دەبێت لە واقیعدا هەبن.

لەوەتەی شەڕی سارد كۆتایی هاتووە، بە ڕووخانی دیواری بەرلین لە 1989 و دەركەوتنی ئەمریكا وەك تاكە زلهێزێك، لەو كاتەوە هاوسەنگییەك لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا بەدی ناكرێت، بەڵام دوای ئەوەی چین و ڕووسیا پێشكەوتنی ئەمریكییان ڕەت كردەوە، نیشانەكانی دامەزراندنی ئەو هاوسەنگییە دەركەوت، هەروەها كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش چیدیكە بەرگەی حاڵەتی بە بنبەست گەیشتنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ناگرێت، لەگەڵ بەردەوامبوونی ئەمریكا وەك تاكە زلهێزێك كە لە دۆخێكی دەسەڵاتخوازیدا دەژی، بەڵكو هەندێ بۆچوون هەن سەبارەت بەوەی كە سەنتەری نەخشەی جوگرافیی سیاسیی جیهان بەرەو ئاسیا ببرێت.

كەواتە ئەمڕۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تا ئێستا لە دۆخێكی ململانێدا دەژی لە نێوان تاكە زلهێزدا كە ئەمریكایە و، لەنێوان هێزە گەورەكان( بەتایبەتیش چین و ڕووسیا) لەسەر دەسەڵات و هێز و هەوڵی بیناتنانی ئاشتیی نێودەوڵەتی، كشانەوەی لەناكاوی ئەمریكا لە ئەفغانستان شێوەیەكە لە شێوەكانی ململانێی نێودەوڵەتی بۆ كۆنتڕۆڵكردن و دەسەڵاتخوازی.

 ستراتیژیەتی تازەی USA

جوزیف نای Nye،Jr. پڕۆفیسۆری ناوداری ئەمریكی لە زانكۆی (دێرنی هارڤارد) لە تازەترین نووسینیدا ئاماژە بۆ ئاراستەی USA دەكات، سەبارەت بە گرتنەبەری ستراتیژیەتێكی تازە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، بیرۆكەكەی لەمەدا كورت دەكاتەوە:

لە میانی شەڕی سارددا، ستراتیژیەتی گەورەی ئەمریكا زیاتر جەختكردنەوە بوو لەسەر ئیحتیواكردنی هێزی یەكێتیی سۆڤیەت، دوای سەرهەڵدانی سیستەمی تازەی جیهان و دوای هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت لە 1989-1992 و سەركەوتنی چین لە ئێستادا وەك هێزێكی تازەی جیهانی، دۆخەكە لە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی دەخوازێت ستراتیژیەتێك پەرە پێ بدەن، كە هەوڵ نەدات سەركەوتنی تەواو بەسەر هەر هەڕەشەیەكدا بەدەست بهێنێت، بەڵكو لەجیاتی ئەوە هەوڵی ڕكابەرییەك بدات، كە ڕێگە بە هاریكاری و كێبڕكێ بدات، لە چوارچێوەی سیستەمێكدا كە لەسەر چەند بناغەیەك دامەزرابێت.

دوای هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەری 2001، ئیدارەی سەرۆكی ئەمریكا (جۆرج دەبلیو بوش) هەوڵی دا كار بە ستراتیژیەتێكی تازە بكات، كە ناوی نا «جەنگی جیهان دژی تیرۆر»، بەڵام ئەم ڕێبازە چەندین ڕێنمایی شاردراوەی تێدابوو، سەرەنجام بووە هۆی سەرهەڵدانی شەڕی درێژخایەن بە سەرۆكایەتیی USA لە شوێنێكنی پەراوێزخراوی وەك ئەفغانستان و عێراقدا، لەوەتەی ساڵی 2017 USA جارێكی دیكە دەستی كردەوە بە ڕكابەریی زلهێزەكان، ئەم جارە لەگەڵ چین.

وەك ستراتیژیەتێكی سەرەكیی ئەمریكا، USA ڕكابەریی زلهێزەكان دەكات، بە فۆكس خستنەسەر هەڕەشە سەرەكییەكان بۆسەر ئاسایش و ئابووریی ئەمریكا، لەكاتێكدا تیرۆر كێشەیەكی بەردەوامە و پێویستە USA بە جددی مامەڵەی لەگەڵدا بكات، بەڵام هەڕەشەیەكی كەمترە لە زلهێزە ڕكابەرەكان.

دەكرێ ستراتیژیەتی ڕكابەری لە نێوان زلهێزەكاندا یارمەتیی ئەمریكا بدات بۆ جەختكردنەوە لەسەر كێشە ستراتیژییە جەوهەرییەكان، بەڵام دوو كێشەی هەیە:

كێشەی یەكەم: چەندین جۆری جیاوازی حاڵەتەكان پێكەوە كۆ دەكاتەوە، ڕووسیا هێزێكە لە پاشەكشە و چینیش هێزێكی ڕووەو گەشەیە، پێویستە USA دەرك بە تاكە سرووشتی هەڕەشە بكات، كە ڕووسیایە، ئەمڕۆ ڕووسیا لە ڕووی دیمۆگرافی و ئابوورییەوە داڕووخاوە، بەڵام سامانێكی زۆریشی لەبندەستدایە، كە دەتوانێت وەك گەندەڵییەك لە هەموو شتێكدا بەكاری بهێنێت، هەر لە دانانی سنوورێك بۆ چەكی ئەتۆم و ململانێی سیبرانی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆیە، USA پێویستی بە ستراتیژیەتێكی تازە هەیە كە ڕووسیا نەخاتە باوەشی چینەوە.

كێشەی دووەم: بریتییە لەوەی كە چەمكی ڕكابەریی نێوان زلهێزەكان ئاگاداركردنەوەیەكی تەواو دەستەبەرناكات، بۆ جۆرێكی تازەی هەڕەشە كە ڕووبەڕووی دەبینەوە، ئاسایشی نیشتمانی و ئەجیندای سیاسیی جیهانی لەوەتەی ساڵی 1914 و ساڵی 1945 گۆڕاوە، بەڵام ستراتیژییەتی USA ئێستا ئەو هەڕەشە تازانە بەهەند وەرناگرێت، كە لە جیهانبینیی ژینگەییەوە دێن، ئەمە بە تریلیۆنان دۆلار لە گۆڕانی كەشوهەوای جیهانی داوا دەكات، دەكرێ زیانی زۆریش بە قەبارەی شەڕ بگەیەنێت، پەتای COVID- 19 بووە هۆی كوشتنی ژمارەیەكی زۆری ئەمریكییەكان زیاتر لە كۆی شەڕەكانی ئەمریكا، لەوەتەی ساڵی 1945ـەوە، لەگەڵ ئەوەشدا، ستراتیژیەتی ئێستای USA دەبێتە هۆی زیادكردنی بوودجەی پنتاگۆن كە 100 جار زیاترە لە بوودجەی سەنتەرەكانی ئەمریكا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نەخۆشییەكان و خۆپاراستن و، هەروەها 25 ئەوەندەی بوودجەی پەیمانگا نیشتمانییەكانی تەندروستی. لۆرانس سمرز وەزیری پێشووی خەزێنەی ئەمریكا و چەند ئابووریناسێكی دیكەش، بەم دواییە داوایان كرد كە سەندووقێكی جیهانی بۆ هەڕەشەكانی تەندروستیی جیهانی بە بەهای 10 ملیار دۆلار دابمەزرێنن، كە ئەمەش بەراورد بە 10 تیرلیۆن دۆلار زۆر كەمە كە حكومەت لە قەیرانی COVID-19 زیانی بەركەوت، لەو كاتەدا، سیاسەتداڕێژەرانی ئەمریكا گەنگەشەی چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ چیندا دەكەن، هەندێ سیاسەتوان و شرۆڤەكاران وەسفی دۆخی ئێستا دەكەن كە (شەڕێكی تازەی ساردە)، بەڵام گوشاری چین لەو چوارچێوە ئایدیۆلۆژییەدا ئەو تەحەددییە ڕاستەقینە ستراتیژییەی شێواندووە كە ئەمریكا ڕووبەڕووی دەبێتەوە، USA و یەكێتیی سۆڤیەت بازرگانیی دووقۆڵی و پەیوەندیی كۆمەڵایەتییان هەبوو، كەچی ئێستا USA و هاوپەیمانەكانی بە چڕی بارزگانی لەگەڵ چیندا دەكەن و، بەسەدان هەزار قوتابیی چینی لە زانكۆكانیان وەردەگرن.

سەرۆكی چین چی جین بینگ، ستالین نییە، سیستەمی چینیش ماركسی لینینی نییە، بەڵكو (بازاڕێكی لینینییە) شێوەیەكە لە شێوەكانی سەرمایەداریی دەوڵەت لەسەر بنەمای تێكەڵەیەكی كۆمپانیا گشتییەكان و تایبەت، كە سەر بە دەستەبژێرێكی ستەمكاری حزبین.

جگە لەمە، ئێستا چین گەورەترین شەریكی بازرگانیی دەوڵەتانی زیاترە لە USA، دەكرێ ئەمریكا مەترسییە ئەمنییەكانی وەك Huawei لە تۆڕی پەیوەندییەكانی G5ی تایبەت بە خۆی جیابكاتەوە، بەڵام هەوڵدان بۆ كەمكردنەوەی هەموو بازرگانییەك لەگەڵ چین، زۆر گران لەسەری دەوەستێت، تەنانەت ئەگەر ئەو هاوبەندییە ئابوورییە بگونجێت، بۆیە ناكرێ پشت بە یەكدی بەستنی دووسەرەی ژینگە داببڕین، كە وابەستەی یاساكانی بایۆلۆژیا و فیزیایە، نەك سیاسەت.

لەبەر ئەوەی USA ناتوانێت بە تەنیا چارەسەری گۆڕانكاریی كەشوهەوا، یان پەتاكان بكات، بۆیە پێویستە دەرك بەوە بكات كە هەندێ شێوەی هێز دەبێت لەگەڵ كەسانی دیكە پەیڕەوبكرێت، چارەسەركردنی ئەم كێشە جیهانییانە پێویستی بەوەیە، كە لەگەڵ چیندا كاربكات، كە لەهەمان كاتدا لەگەڵ كەشتیگەلی دەریایی ڕكابەری دەكات، بۆ بەرگری لە ئازادیی دەریاوانی لە دەریای باشووری چین، بەڵام ئەگەر چین ئەم هاوكارییەی ڕەت كردەوە، ئەوا خۆی ئازار دەدات.

ستراتیژییەتی تازە بۆ ڕكابەریی نێوان زلهێزەكان پێویستی بە هەڵسەنگاندنێكی ورد هەیە، سووكایەتی مایەی لەخۆڕازیبوونە، كەچی زێدەڕۆیی لە هەڵسەنگاندن ترسی لێ دەكەوێتەوە، ڕەنگە هەر یەكێك لەوانە مەزەندەی خراپیان لێ بكەوێتەوە.

چین دووەم گەورەترین ئابوورییە لە جیهاندا، كۆبەرهەمی ناوخۆیی چین (بە نرخەكانی بازاڕ) لە هاوشێوەی خۆی كە ئەمریكایە لە ساڵی 2030 تێدەپەڕێنێت، بەڵام ئەگەر ئەمە ڕوویدا، ئەوا داهاتی تاكی چین كەمتر دەبێت لە چارەكی هاوشێوەكەی كە ئەمریكایە، ئەو وڵاتەش ڕووبەڕووی چەندین كێشەی ئابووری و دیمۆگرافی و سیاسی دەبێتەوە و، تێكڕای گەشەی ئابووری سست دەبێت، بۆیە ئەگەر USA و ژاپۆن و ئەوروپا سیاسەتەكانیان هەماهەنگ كرد، ئەوا هەمیشە وەك بەشێكی گەورەی ئابووریی جیهانی دەمێننەوە و، تواناشیان دەبێت كە سیستەمی ئێستای نێودەوڵەتی لەسەر بناغەگەلێك ڕێك بخەنەوە، كە توانای گەڵاڵەكردنی ڕەفتاری چینی هەبێت، ئەو هاوپەیمانییە كاكڵەی ستراتیژیەتێكە بۆ ئیدارەدانی كێشەی سەركەوتنی چین.

هەر وەك سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئوسترالیا كیڤین ڕود دەڵێت، ئامانج لە ڕكابەریی زلهێزەكان لەگەڵ چیندا، سەركەوتنی تەواو نییە بەسەر هەڕەشەی بووندا، بەڵكو ڕكابەرییەكی ستراتیژیی هاریكارییە، ئەمەش وا دەخوازێت ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی خۆیان لە شێواندنی وێنەی چین بەدوور بگرن، پێویستە لەجیاتی ئەوە، سەیری ئەو پەیوەندییە بكەن كە بریتییە لە ڕكابەریی هاریكاری، كە پێوست بەوە دەكات لە هەمان كاتدا گرنگییەكی یەكسان بە هەردوولای وەسفەكە بدرێت. بەپێی ئەو مەرجانە، دەكرێ بە سەركەوتوویی مامەڵە بكرێت، بەڵام تەنیا ئەگەر زانیمان كە ئەمە ڕكابەریی زلهێزەكان نییە لە سەدەی بیستەمدا.

 بڕیاری كشانەوەی لە ناكاو لە ئەفغانستان

ڕیچارد هاس شرۆڤەكاری سیاسیی ئەمریكی لە وتارێكیدا كە لە 15/8/2021 سەبارەت بە كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان نووسیویەتی، دەڵێت: كەوتنی خێرای كابول ئاماژەیە بۆ كەوتنی شەرمەزارییانەی سایگۆن لە ساڵی 1975دا، لەپاڵ تەگەرە ناوخۆییەكاندا كاری تۆڵەسەندنەوەی بەرفراوان و سەركوتكردنی توندی ئافرەتان و هاتنی بەلێشاوی پەنابەراندا، شكستی ستراتیژی و ئەخلاقیی ئەمریكا لە ئەفغانستان پرسیاری زیاتر دەورووژێنێت دەرباری میسداقییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكان لەنێوان دۆستان و دوژمنان، بوونی دوو دەیەی سەربازیی ئەمریكا لە ئەفغانستان لە ماوەی چەند هەفتەیەكدا هەرەسی هێنا، چۆن كار بەمە گەیشت؟

هەندێ جەنگ پێویستن، لەوانەش جەنگی دووەمی جیهان و جەنگی كەنداو 1990- 1991. لەم جەنگانەدا هێزی سەربازی بەكار دێت، چونكە زۆر جار باشترین و تاكە ڕێگەیە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە گرنگە نیشتمانییەكان، هەروەها جەنگی ئارەزوومەندانەش هەن، وەك جەنگی ڤێتنام و جەنگی عێراق ساڵی 2003، كە كاتێك جەنگ بەرپا دەكات، سەرباری ئەوەی بەرژەوەندییەكان دەكەونە مەترسییەوە، كەمتر لە بەرژەوەندییە گرنگەكان و ئامرازی ناسەربازییان تێدا بەكار دێت.

ئێستا دیارە كە كشانەوەی ئارەزوومەندانە هەیە، كاتێك حكومەت ئەو هێزانە لا دەبات، كە دەكرا لە گۆڕەپانی ئۆپەراسیۆندا بەجێیان بهێڵێت، هێزەكان ناكێشێتەوە، چونكە ئەركەكانیان تەواو بووە، یان نابێ لەوێ بن، یان ئەو حكومەتەی میواندارییان دەكات، پێی خۆش نییە، هیچ یەكێك لەو مەرجانە لەسەر ئەو دۆخە پیادە ناكرێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكان لە سەرەتای ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن خۆی تێدا دۆزییەوە لە ئەفغانستان، كشانەوەكە ئارەزوومەندانە بوو، هەروەك چۆن لە زۆر جەنگی هەڵبژاردەدا ڕوودەدات، بۆیە ئەنجامەكان بە كارەستبار دادەنرێن.

بۆ یەكەمجار ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەر لە 20 ساڵ چووە ئەفغانستان بۆ شەڕكردن لەپاڵ هۆزە ئەفغانییەكان، كە هەوڵیان دەدا حكومەتی تاڵیبان لەناو بەرن، كە ڕێكخراوی ئەلقاعیدەی داڵدە دەدا، ئەو گرووپانە بوون كە بەرپرسن لە هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەری 2001، كە بووە هۆی گیانلەدەستدانی نزیكەی 3000 كەس لە ویلایەتە یەكگرتووەكان.

ئەوەندەی نەخایاند تاڵیبان هەڵات، هەرچەندە زۆربەی سەركردەكانیان هەڵاتنە پاكستان، كە بە تێپەڕبوونی كات خۆیان ڕێكخستەوە و شەڕیان دژی حكومەتی ئەفغانستان دەست پێ كردەوە، بە درێژایی چەند ساڵێك ژمارەی هێزەكان زیادیان كرد، لە سەردەمی سەرۆكایەتیی باراك ئۆباما گەیشتە 110 هەزار كەس، لەگەڵ فراوانبوونی خواستەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان، تێچووەكەش زۆر بوو، كە بە نزیكەی دوو تیرلیۆن دۆلار مەزەندە دەكرێت، لەگەڵ گیانلەدەستدانی 2500 ئەمریكی، زیاتر لە 1100 كەسیش لە هاوپەیمانەكانی كوژران، ئەمە لەپاڵ كوشتنی نزیكەی 70 هەزار سەربازی ئەفغانی و 50 هەزار هاووڵاتی سڤیل.

لەگەڵ ئەمەشدا، ئەنجامەكان ئاسایی بوون: لە كاتێكدا حكومەتی هەڵبژێردراوی ئەفغانی (كە تاكە لە مێژووی وڵاتدا) دەستی گرتبوو بەسەر شارە گەورەكاندا، بەڵام دەسەڵاتەكەی لاواز بوو، تاڵیبان توانی دەست بەسەر چەندین شارۆچكە و گوندی بچووكدا بگرێتەوە، دەستتێوەردانی ئەمریكا لە ئەفغانستان حاڵەتێكی كلاسیكیی فراوانكاری بوو، جەنگێكی پێویستی دیاریكراو لە ساڵی 2001ـەوە دەستی پێ كرد و، بە درێژایی ساڵانی دواتر بوو بە جەنگێكی پڕ لە تێچووی زۆر، بەڵام دواتر كە بایدن بوو بە سەرۆك، ژمارەی هێزەكانی ئەمریكا بۆ 3000 سەرباز كەم بووەوە، ڕۆڵی ئەو هێزانە تا ڕادەیەكی زۆر بریتی بوو لە مەشق و ڕێنمایی و پاڵپشتیی هێزە ئەفغانییەكان. لە فیبرایەری 2020ـەوە هیچ ئەمریكییەك نەكوژراوە، هەبوونی هاكەزاییانەی ئەمریكا پەیوەست بوو بە 8500 سەربازی دەوڵەتانی هاوپەیمان، كە وەك پشتیوانییەكی سەربازی و دەروونیی وا بوو بۆ حكومەتی ئەفغانستان.

لە ئەمریكا كێشەی ئەفغانستان تا ڕاددەیەكی زۆر داڕما، ئەمریكییەكان لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی ساڵی 2020دا بە ڕەچاوكردنی دۆخی دەوڵەت دەنگیان نەدا، لە شەقامەكاندا ڕێپێوانیان ڕێك نەخست دژ بە سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكان لەو وڵاتەدا، دوای بیست ساڵ USA گەیشتە ئەو ئاستە لە بەشداریكردنی سنووردار، كە لەگەڵ مەترسییەكاندا بگونجێت، بوونی ئەمریكا نابێتە هۆی سەركەوتنێكی سەربازی یان ئاشتی، بەڵام دەبێتە هۆی ئەوەی حكومەتێك نەكەوێت كە هەبووە، تەنانەت ئەگەر تەواویش نەبووبێت، زۆر باشترە لەو ئالتەرناتیڤەی كە ئێستا دەسەڵاتی گرتە دەست، هەندێ جار ئەوەی بەلای سیاسەتی دەرەوەدا گرنگە، ناكرێ بەدی بهێنیت، بەڵام دەكرێ خۆتی لێ لابدەیت، ئەفغانستانیش لەو شێوەیە بوو، بەڵام ئەمە سیاسەتی USA نەبوو، بایدن بەپێی بەڵگەنامەیەك كاری دەكرد كە لە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بۆی مابووەوە، كە لە فیبرایەری 2020 ڕێككەوتنێك لەگەڵ تاڵیبان واژۆ كرا و حكومەتی ئەفغانستان لەم پرۆسەیە دوورخرایەوە، لە مایۆی 2021 كاتێكی كۆتایی دەستنیشان كرا بۆ كشانەوەی هێزە شەڕكەرەكانی ئەمریكا، ئەم ڕێككەوتنە تاڵیبانی ناچار نەكرد، چەك دابماڵێت، یان پابەند بێت بە ڕاگرتنی شەڕ، بەڵام تەنیا ڕێككەوتن لەسەر ئەوەی میوانداریی گرووپە تیرۆریستییەكان نەكرێت لەسەر خاكی ئەفغانستان.

ئیدارەی بایدن بە هەموو ڕێگایەك ڕێزی لەو ڕێككەوتننامە شەرمەزارییە گرت، جگە لە ڕێگایەك نەبێت: كاتی كۆتایی كشانەوەی تەواوی سەربازیی ئەمریكا بۆ زیاتر لە سێ مانگ درێژكرایەوە، بایدن-یش هەموو سیاسەتێكی ڕەت كردەوە كە ببێتە هۆكار بۆ بەستنەوەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا بە هەلومەرجەكانی سەر زەوی، یان ڕێكارەكانی زیاتری تاڵیبان، بۆیە لە ترسی ئەو سیناریۆیەی كە هەلومەرجی ئەمنیی تێدا تێكچوو و، گوشارگەلێكی زۆری هێنایە ئاراوە تاكو هەنگاوی نامیللی بگیرێتە بەر بە شێوەی سیاسییانە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە بڵاوە بە هێزەكان بكرێت، بایدن زۆر بە ئاسانی هەموو هێزەكانی ئەمریكای لابرد.

هەروەك بە شێوەیەكی فراوان پێشبینی دەكرا، ئەو زۆری و زەوەندییە لە بەرژەوەندیی تاڵیباندا بوو، دوور لە حكومەتە شكستخواردووەكە و دوای ڕۆیشتنی بە ئاشكرای سەربازیی ئەمریكا (بە كردەوە لە ئێستادا). هەر لەگەڵ كۆنتڕۆڵكردنی هەموو ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە، كردەوەكانی تۆڵەسەندنەوە بە فراوانی و سەركوتكردنی توندی ئافرەتان و هاتنی بە لێشاوی پەنابەران بوو بە واقیع، بۆیە ڕێگەگرتنی گرووپە تیرۆریستییەكان لە گەڕانەوە بۆ وڵات، بەبێ بوون لەناو وڵاتدا سەختتر دەبێت.

بە تێپەڕبوونی كات مەترسییەكی دیكە دێتە ئاراوە، ئەویش ئەوەیە كە تاڵیبان هەوڵ دەدات دەسەڵاتی خۆی بەسەر بەشێكی زۆری پاكستاندا بسەپێنێت، ئەگەر وابوو، ئەوا زەحمەت دەبێت ئەو جیاوازییە لەدەست بدرێت، چونكە داڵدەدانی چەندین ساڵی تاڵیبان لەلایەن پاكستانەوە، ڕێگەی پێ دا شەڕ هەڵگیرسێنێت، ئێستا، دەكرێ ئەفغانستان ببێتە ناوچەیەك بۆ گواستنەوەی شەڕ بۆ پاكستان، ڕەنگە سیناریۆكە ببێتە مۆتەكە، لەبەر شەپڕێویی پاكستان و زۆریی ژمارەی دانیشتووانی و جبەخانە ئەتۆمییەكەی و مێژووی شەڕی لەگەڵ هیندستاندا.

ڕەنگە كشانەوەی بەپەلەی ئەمریكا و خراپیی پلانەكەی، كاتێكی تەواو دەستەبەر نەكات بۆ ڕاگواستنی ئەو ئەفغانییانەی لە ئێستادا ڕووبەڕووی مەترسی دەبنەوە و ئەوانەشی كە لەگەڵ هەردوو حكومەتی ئەمریكی و ئەفغانی كاریان كردووە، بۆیە دوور لە لێكەوتە ناوخۆییەكان، ئاسەواری ترسناكی شكستی ستراتیژی و ئەخلاقیی ئەمریكا، بە شێوەیەكی فراوان پرسیارێكی زۆر دێنێتە ئاراوە سەبارەت بە میسداقییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە نێوان دۆست و دوژمناندا.

 پاساوەكانی بایدن بۆ بڕیاری كشانەوە

ڕۆژی دووشەممە 16-8-2021 سەرۆكی ئەمریكا جۆ بایدن بە توندی داكۆكی لە كشانەوەی USA لە ئەفغانستان كرد، دووپاتیشی كردەوە كە بە هێزەوە لەپشت ئەو بڕیارەوە دەوەستێت و، جەختیشی كردەوە كە كاتی ئەوە هاتووە دوای 20 ساڵ لە شەڕ، ئەو وڵاتە جێبهێڵێت.

بایدن لە وتارەكەیدا لە كۆشكی سپی بە گەلی وڵاتەكەی گوت: من بە هێزەوە لەپشت بڕیارەكەم دەوەستم، دوای 20 ساڵ بە زەحمەت فێر بووم كە هەرگیز كاتێكی گونجاو نایەت بۆ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان، هەروەها گوتی: بەرژەوەندیی نیشتمانیی وڵاتەكەی لە ئەفغانستان بە شێوەی بنەڕەتی هەمیشە لەوەدا بووە، كە ڕێگە بگرێت لە بەئامانجگرتنی USA لەڕێی هێرشی تیرۆریستییەوە لەو وڵاتەوە كە نوقمی شەڕە، دووپاتیشی كردەوە كە ئەركەكە لە ئەفغانستان هیچ ڕۆژێك بۆ بنیادنانی دەوڵەت نەبووە.

لە وتارەكەیدا، بایدن ئاماژەی بەوە كرد كە چین و ڕووسیا حەزیان دەكرد ویلایەتە یەكگرتووەكان تا هەتایە بكەوێتە زەلكاوی ئەفغانستانەوە، هەروەها گوتی: ئەو دوو ڕكابەرە ستراتیژییە ڕاستەقینەیە، چین و ڕووسیا، حەزیان دەكرد كە ویلایەتە یەكگرتووەكان تا كۆتایی بەردەوام بێت لە خەرجكردنی ملیاران دۆلار لە بەدەستهێنانی سەقامگیری لە ئەفغانستاندا، سەرۆك بایدن ددانی بەوەشدا نا، كە حكومەتی ئەفغانستان زۆر بە خێرایی لەوەی پێشبینی دەكرا هەرەسی هێنا، دووپاتیشی كردەوە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئەوەی پێی كرا بۆ پاڵپشتیی ئەو حكومەتە كردی. هەروەها گوتی: هەمیشە بەڵێنم بە گەلی ئەمریكا داوە كە لەگەڵیاندا ڕاشكاو بم، بەڕاستی ئەوەی كە ڕوویدا لەوە خێراتر بوو كە مەزەندەمان دەكرد، وەك ئاماژەیەك بۆ هەرەسهێنانی حكومەتی ئەفغانستان. زیاتر ئاماژەی بەوە كرد هەموو دەرفەتێكمان پێ دان بۆ دیاریكردنی چارەنووسی خۆیان، بەڵام ناتوانین ئیرادەی شەڕیان پێ بدەین لە پێناو ئایندەیاندا.

هەروەك بایدن بەڵێنی (وەڵامدانەوەیەكی وێرانكەر)ی بە بزووتنەوەی توندڕەوی تاڵیبان دابوو، ئەگەر تەگەرە بنێتەوە، یان پرۆسەی ڕاگوێزانی هەزاران دیبلۆماسیی ئەمریكی و وەرگێڕانی ئەفغانستان لە ڕێی فڕۆكەخانەی كابولەوە بخاتە مەترسییەوە. ئەو گوتی: لە حاڵەتی ئەنجامدانی هەر هێرشێك ئەوا USA وەڵامی خێراو بەهێزی دەبێت، گوتیشی: ئەگەر پێویست بكات بە توندییەوە داكۆكی لە خەڵكەكەمان دەكەین.

 گرفتەئاكاری بڕیاری كشانەوە

خاوەنانی تیۆری واقیعی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، جەخت لەوە دەكەنەوە كە هەر شرۆڤەكردنێكی بابەتییانەی كاروباری نێودەوڵەتی پێویستە تەركیز بكاتە سەر پەیوەندییەكانی هێز لە نێوان دەوڵەتاندا، ئەمەش بەواتای دووركەوتنەوە لە گوتاری سیاسیی ئۆتۆبیائی و جەختكردنە سەر ڕاستییەكانی ئێستای واقیعەكە، ئەوانەش بە قسەی هەندێك، بریتییە لەو خاڵەی كە واقیعخوازان پێوەی ناسراون، ئەوانە وای دەبینن (لەوانەش پڕۆفیسۆر مۆركنساو) كە پرەنسیپەكانی گشتیی ئاكار، ناكرێ لەسەر كار و چالاكیی دەوڵەتان پیادە بكرێن، بەڵكو پێویستە پاك بكرێنەوە، تا بۆ هەلومەرجی دیاریكراوی كات و شوێن بە چاكی بگونجێن، چونكە دەوڵەت مافی ئەوەی نییە ڕێ بە بەرهەڵستی ئاكاری پەیوەست بە ڕەفتاری خۆی بدات، كە ببێتە لەمپەر لەبەردەم كاری سیاسیی سەركەوتووی خۆیدا، واقیعییەت هەڵسەنگاندنی ئەنجامی كار و چالاكییە سیاسییەكانی دەوڵەت وەك كێشەیەكی گەورە لە سیاسەتدا هەژمار دەكات، بۆیە پێویستە ئەخلاقی سیاسی لەبەر ڕۆشنایی ئەنجامە سیاسییەكانی حوكمەكەی كاری بۆ بكرێت، لێرەدا پڕۆفیسۆر مۆركنساو قسەكەی (ئەبراهام لنكۆڵن)ی سەرۆكی ئەمریكامان دێنێتەوە یاد، كە دەڵێت: «من كاری باش دەكەم لەوەی كە دەزانم بیكەم، ئەوەی پێم بكرێت بە دواداچوونی بۆ دەكەم، من سوورم لەسەر ئەوەی كە تا كۆتایی بەردەوام بم، ئەگەر ئەنجامەكە باش بوو، ئەوا چیم لەسەر دەگوترێت، دەبێتە شتێكی بێ بەها، بەڵام ئەگەر ئەنجامەكە دەركەوت من هەڵە بووم، ئەو كاتە من هەر چەند سوێندم خواردبێت كە لەسەر حەق بووم، هیچ سوودێكی نابێت».

كەواتە بایدن كاری خۆی كرد و بڕیاری كشانەوەی دەركرد، كە قەناعەتی بە ڕاستییەكەی هەیە، قەناعەتیشی وایە كە ئەوە لە بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانیی وڵاتەكەیدایە، بۆیە هەوڵ دەدات بۆ هەمیشە كۆتایی بە شەڕەكان بهێنرێت، هەروەها كۆتایی بە شەڕە هەمیشەییەكان لە ئەفغانستان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بهێنێت، ئەو شەڕانەی كە خوێن و سامانێكی بێ شوماریان تێچوو، هەروەك ماوەیەكی پێشتر مشتومڕی لێ كەوتەوە، بایدن زۆربەی زۆری هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان دەكێشێتەوە و ئەركی USA بە شێوەیەكی چڕ لەسەر قاعیدەو داعش دەبێت، هەروەها كۆتایی بە پاڵپشتیی ئەمریكا بۆ ئەو شەڕە دەهێنێت كە سعودیە لە یەمەن سەركردایەتیی دەكات، چونكە مانەوە لە نێو ململانێیەكاندا قازانجی بۆ ئەو نابێت، تەنیا توانای USA بەهەدەر دەدات لە سەركردایەتیكردن لە پرسی دیكە كە گرنگیی زیاتر و قووڵتریان پێویستە.