ئەو گۆڕانكارییانەی لە دە ڕۆژی ڕابردوو لە ئەفغانستان ڕوویاندا بووەتە جێی سەرنج و باسی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و جێی بایەخێكی تایبەتیش بۆ خەڵكی كوردستان، هەروەها لە ناوەندەكانی بیركردنەوەی كوردستانیش بە سیاسی بن و لێكۆڵینەوە بە جددی سەرنجیان داوەتە ئەفغانستان. بۆیە زۆر پێویستە ئێمە هەوڵبدەین لەو ڕووداوە تێبگەین، بزانین لەوێ چی ڕوویداوە كە پەیوەندی بە تێكڕای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبێت، هەروەها ئەو گۆڕانەی كە لە ئەفغانستان لە سیاسەتی ئەمریكا لەڕووی عەسكەرییەوە ڕوویدا بنەماكانی چین؟ هەوڵدەین لەو بنەمایانە تێبگەین وە بزانین چەند هەڕەشەی هەیە بۆ سەر مانەوەی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتی لە عێراق و دەوڵەتانی كەنداو، ئایا لە ئەفغانستان بە یەكجاری دەردەچێت یان نا. پێویستە هەوڵدەین لێی تێبگەین هۆكارەكانی ئەو گۆڕانە نەرێنییە خێرایە لە ئەفغانستان چی بوو كە كۆتاییەكەی بە داڕمانی حكومەت و سوپای ئەفغانستان هات. هەموو ئەو دامودەزگایانەی كە بیست ساڵە بە هاوكاریی نێودەوڵەتی بۆ گەشەپێدانی ئەفغانستان دامەزرابوون و سەرمایەیەكی زۆری ناوخۆیی و دەرەكی بۆ تەرخان كرابوو، ئەوروپا و بە تایبەتی ئەمریكا هەوڵیاندەدا لە هەموو بوارەكانی گەشەسەندن و خۆئامادەكردن لە سوپاوە تا دامەزراندنەوەی دامودەزگاکانی دەوڵەت و گۆڕانی کۆمەڵایەتی هاوكاریی ئەفغانستان بكەن وە هەوڵیاندا زۆر بە ئاسانی ئەزموونی دونیای پێشكەوتوویان بۆ بگوازنەوە. هۆكار چی بوو كە ئەفغانستان نەیتوانی لەو دەرفەتە كەڵكێكی باش وەرگرێت؟ چ زەمینەیەك وایكرد كە تاڵیبان بەبێ ئەوەی دەست بۆ تفەنگ ببات هەموو ئەفغانستان خۆی بەدەستەوە بدات؟ ئەو دەرەنجامانەی ئێمە لە كوردستان لەو ڕووداوە پێویستە هەڵیبێنجین كە پەیوەندی بە بارودۆخی ناوچەكەمانەوە هەبێت چین؟ كامانەن؟ بۆ ئەوەی بچینە نێو ئەو باسانەوە من هەوڵ دەدەم لە هەندێك لەو پرسیارانە نزیك بكەومەوە و بەشداری لە وەڵامدانەوەیدا بكەم. پێویستە ئاوڕێک لە مێژوو و واقیعی ئەفغانستان بدەینەوە.كە ئەفغانستان.

لە سەرەتای دەیەی حەفتای سەدەی ڕابردوو گۆڕانكارییەكی لەناوكاو لە ئەفغانستان ڕوویدا ئەویش لە ئەنجامی كودەتای ناو ماڵی پاشای ئەفغانستان محەمەد محەمەد زاهیرشا كە ئامۆزایەکی پادشا بە ناوی نورمحەمەد داود كودەتای بەسەر پادشای ئەفغانستاندا كرد. ئەوە چەند ساڵێك بەردەوام بوو، نورمحەمەد داود ئامۆزای شا كەمێك لەژێر كاریگەریی ڕووداوەكانی سەرەتای حەفتاكانی ئەوكات بوو، لەڕووی سەربازییەوە كەمێك نزیكی ئەفسەرە كۆمۆنیستەكان و ئەفسەرەكانی ناسیۆنالیست و لەو تیپانە بوون كە عادەتەن ئامادە ییان تێدا بوو كودەتا بكەن. ئەو چوار ساڵەی كە لە فەرمانڕەواییدا بوو، هەوڵیدەدا كە حوكمێك درووستبكات لەنێوان سۆڤییەت و ئەمریكا و ڕۆژئاوا، لەنێوان هەردووكیان بوەستێت، وە پەیوەندی لەگەڵ هەردوولایان بكاتەوە. بەڵام لە ئەنجامدا نەیتوانی ئەو ڕوانگایە كامڵ بكات و ئەو ڕێبازە بەكردەوە بەرێتەپێشەوە. ئەوەبوو كە ئەفسەرە كۆمەنیستەكانی سەر بە حزبی دیموكراتی گەلی ئەفغانستان كە ناوی حزبی شیوعی ئەوكاتە بوو، كودەتای بەسەرداكرد(١٩٧٨) . ئەو كودەتایە بووە زەمینەخۆشكەر بۆ ئەوەی كە حكومەتێكی توندڕۆی كۆمۆنیست لە ئەفغانستان بێتەسەر كار. لە بارودۆخی ئەفغانستانی ئەوكاتدا كە لە زەمانی پادشادا هەوڵدرابوو ئەفغانستان بەشێوەیەكی هێمن بەڵام نزیك لە واقیعبینانە داخلی نوێكردنەوە و قۆناغی مۆدێرن بكرێت، كە ئێستا بۆ بەڵگەنامەكان و دیمەنەكانی ئەوكات بگەڕێینەوە دەبینین كە ئەفغانستان زۆر بە هێمنی هەروەكو هیندستان و هەندێك وڵاتی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی نزیك لە مۆدێلی ئێرانی دەیویست بە ڕێگەی پێشكەوتندا بڕوات. پادشای ئەفغانستان لەو ڕووەوە كەموكوڕییەكی ئەوتۆ لە ڕوانگایدا نەبوو.

سەرۆككۆكاری یەكەمی کۆمۆنیست نور محەمەد تەرەكی بوو، ئەوەندەی كەوا خەریكی كێشەكانی ناو حزبی كۆمۆنیست و لاباڵەكانی بوون، چونكە هیچ پشتیان بە یەكتر قایم نەبوو، بیری لای سەقامگیریی وڵات. لە كۆدەتا کردن  بەسەر یەكتردا دەترسان، لەلایەكی دیكەوە ئەو حزبە چارەنووسی خۆی بەشێوەیەكی زۆر ڕوون و ڕاستەوخۆ بەستەوە بە ڕوانگاكانی یەکێتی سۆڤییەت و بەرژەوەندییەكانی ئەو زلهێزە. ئەوە وایكرد حزبی شیوعیی ئەفغانی لە سەرەوەڕا وەكو هەر حزبێكی دیكەی شیوعی دەست بە ڕێوشوێنی گۆڕانكاریی شۆڕشگێڕانە لە بواری كۆمەڵایەتی بكات. كۆمەڵگەی ئەفغانی لەوكاتدا كۆمەڵگەیەكی تەواو تەقلیدی واتا سوننەتی (یان ترادیشناڵ) بوو، بەو مانایە كە كۆمەڵگەیەك بوو خوێندەواری تێیدا زۆر كەم بوو، تەكنەلۆژیا لە ئاستێكی زۆر نزیكدا بوو، پەیوەندیی نێوان شارەكان لەڕووی ڕێگەوبانەوە زۆر زۆر پاشكەوتوو بوو وە تەكنەلۆژیای گەیاندن و پێكەوەبستنەوەی كۆمەڵگەی ئەفغانی لە ئاستێكی زۆر نزمدا بوو. ئەو زەمینەیە لەگەڵ باری دارایی و سامانی نزمی ئەفغانستان كە وڵاتێكە دەبێت پشت بە كار ببەستێت، هیچ سەرچاوەیەكی دیکەی نەبوو وەكو نەوت و كانزاكانی دیكە كە بە ئاسانی ببێتە پشتیوانێكی بەهێز بۆ بودجە و ڕوانگای دەوڵەتی ئەفغانستان. كۆمەڵگەی تەقلیدیی ئەفغانستان لە زەمانی پادشادا زۆر بە هێمنی خۆی دابووە بەر نوێكردنەوە چونكە ئەو نوێكردنەوەی لەو زەماندا دەكرا هێمن و نزیك بوو لە واقیعبینی، بۆیە هیچ كاردانەوەیەكی نەرێنی كۆمەڵایەتی لەنێو كۆمەڵگەی ئەفغانستاندا نەبوو. لە ساڵی 2001 هەمان پادشا بۆ تەبایی نێوان لاباڵەكانی ئەفغانستان چەند جارێك گەڕایەوە ئەفغانستان، پادشایەكی زۆر مەدەنی و بەرچاو ڕوون بوو. بۆیە ئەوە بیردێنمەوە ئەگەر ئەو توانیبای لە حوكم بەردەوام بێت، ئەفغانستان ئەم گۆڕانكاری و كارەساتانەی نەدەبینی.

ئەو بارودۆخەی باسمکرد لەگەڵ ڕوانگای ناواقیعبینیی كۆمۆنیستەكان گڕی گرت. كۆمۆنیستەكان زۆر بەخێرایی ویستیان لاسایی ئەو وڵاتانە بكەنەوە كە لە جیرانی ئەوان لەنێو یەكێتیی سۆڤییەتدا بەر لە حەفتا ساڵ داخلی نیزامی سۆسیالیستی ببوون، وە بەهۆی یەكێتیی سۆڤییەتەوە هەموو بزووتنەوەكانی سەركوت كرابوون، وە دەمجی كۆمەڵگەی سۆسیالیستی سۆڤییەتی كرابوون. بەسەهووداچوونی سەركردە كۆمۆنیستەكانی ئەفغانستان لەوەدابوو كە نەیاندەزانی ئەوان بەشێك نین كۆمارەكانی سۆڤییەت تا سۆڤییەت بۆی هەبێت بەكەیفی خۆی هەڵسوكەوتی تێدا بكات. ئەو پشتگەرمییەی كە بۆ سۆڤییەت هەیانبوو لە توندڕەوییەكانی زیاتر كرد، ئەو توندڕەوییە چ لە ڕووی هەنگاونانی ئابووری كە بەرەو ئیشتراككردنی زۆر تەقلیدی و ترادیشناڵی ئەفغانستان بچن، وە لە هەمان كاتدا ئەو ڕوانگە كۆمەڵایەتییەی كۆمۆنیزم بۆ گۆڕانی كۆمەڵایەتی هەیەتی بووە جێگای كاردانەوەی هۆز و ناوەندەكانی دینی  كۆمەڵگای تەقلیدیی ئەفغانستان. پێویستە بشزانین ئەفغانستان یەك میللەت و یەك زمان و یەك دین نیە. لە ئەفغانستاندا دوو میللەتی سەرەكی هەن: یەكیان پشتوون كە زمانەكەی پشتووە، كە لە نێوان ئەفغانستان و پاكستان دابەش بوونە، لە پاكستان ویلایەتێكیان هەیە، بەڵام لە ئەفغانستان هەمیشە میللەتی پشتوون، میللەتی سەردەست بووە، زمانی ڕەسمی لەپاڵ زمانی دەری فارسی پشتوون بووە. ئەفغانستان بەدرێژایی مێژووی خۆی لە زەمانی پادشا و لە دواییشدا پشتی بە زمانی پشتوون و دەری دەبەست. بەڵام لەبەر پێشكەوتنی زمانی فارسی هەمیشە زمانی فارسی کە هەمان دەرییە باڵادەست بوو لە بەكارهێنانی لە دەوڵەت و خوێندندا. سەرباری ئەوەی دانیشتوانی پشتوون %40ی دانیشتوانن، لەكاتێكدا دەرییەكان كەمتر لە%30  دەبن. بەشەكەی تری دانیشتوانی ئەفغانستان لە ئۆزبەك و ژمارەیەك یەهودی و سیخ و هیندوس و هەزارە و ژمارەیەك قەبیلەی تر كە تا ئێستا لە پڕۆسەی پێشكەوتنی  ئیتنیکیدا لەڕووی نەتەوەیی و زمانەوە یەكلانەبوونەتەوە. لەڕووی مەزهەبی لە ئیسلامدا زۆربەی دانیشتوانی ئەفغانستان سونین، بە ڕاددەی دووەم شیعەكان دێن.

لە دوای ساڵی (1979) مقاوەمەتی خەڵكی ئەفغانستان بە سەركردایەتیی موجاهیدەكان دەستیپێكرد، ئەو مقاوەمەیە بەخێرایی لەلایەن ئێرانی پەهلەوی و پاكستان قۆسترایەوە، دوایی بە دوو حاڵەت ئەمە كاردانەوەی لەسەر دوو وڵاتی پاكستانی و ئێرانی هەبوو. بەشێكی زۆری ئاوارەكان ڕوویان لە ئێران كرد، بەڵام مقاوەمەت و پێگەی سەربازیی موجاهیدەكان بەشی زۆری كەوتە ناو پاكستان. لەوكاتدا نێوانی یەكێتیی سۆڤییەت و چین زۆر دژبەیەك و ناكۆك بوو، وە ڕۆیشتنی ئەفغانستان لەڕووی سیاسی و سەربازییەوە بۆ ناو جوغزی یەكێتیی سۆڤییەت بۆ غەرب و ناتۆ جێگەی قبوڵكردن نەبوو. ئەوەبوو كەوتنە تەنزیمكردنی موجاهیدەكان. ئەمریكا و ئەوروپا ڕاستەوخۆ كەوتنە یارمەتیدانیان و مەشق پێكردن و چەك بۆ ناردنیان. سەرەنجام لە ئەفغانستاندا موجاهیدەكان لە چوار تا پێنج حزبی بچووكدا یەكیان گرتەوە، سەرباری ئەوەی پێكەوە ناكۆكییان هەبووە بەڵام ژمارەیەك سەركردەیان تێدا درووست بوون كە دەكرێت ئاماژە بە بورهانەدینی رەبانی بكەین كە خۆی تاجیكە وە حیكمەتیار و ئەحمەد شا مەسعود، هەڵبەتە ژمارەیەكی تر لە سەركردەی حزبی ئەوكاتە بە ناوی موجاهیدینەوە سەریانهەڵدا. ئەمانە سەرباری ئەوەی ناكۆكییان بەیەكەوە هەبوو جارجار پێكدا هەڵدەپڕژان، بەڵام هەرچۆنی هەبوو ڕۆژئاوا پارە و چەكی بەسەردا ڕشتن، ئەمریكا و سی ئای ئەی بەشێوەیەكی تایبەتی كەوتنە تەنزیمكردنیان، وە ئێستا لە بەڵگەنامەكان بەئاشكرا دیارە. هەروەها لەو كاتدا سعودییە و دەوڵەتانی كەنداو پشتیوانیی لۆجستیی ئەمریكا بوون لە دوو ڕووەوە، یەك لەڕووی یارمەتیی پێگەیاندنی مالی و دووەم لەڕووی دیتنی دەوری تێرمینال بۆ گواستنەوەی لایەنگرانی ئیسلامی سیاسی و ئەوانەی دەیانەوێت بچن لە ئەفغانستان هاوكاریی موجاهیدەكان بكەن. ئەو پردە سعودیە هەڵیچنی كە دەوڵەتانی دیكەی خەلیجیش وەكو ئیمارات و قەتەر و بەحرەین و كوێت لەگەڵی بەشدار بوون. ئەمە هەندێك گۆڕانكاریی دیكەی بەدوای خۆیدا هێنا، ئەوكات سعودیە ئەركی سەرەكیی خۆی لە چالاككردن و پشتیوانیكردنی قوتابخانەكانی سەلەفیی ئاینی دەبینی، كە بەوپەڕی توندڕۆیی خەریكی درووستكردنی ئایدۆلۆژیای توندڕۆیی ئیسلامی بوون، بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەی كۆمۆنیزم. چونكە كۆمۆنیزم ئێستا لە ئەفغانستان خۆی قایم كردبوو، وە ئەمریكا بە هاوكاریی سعودیە و ئێران و پاكستان تەمای شەڕكردنی هەبوو. دەمێك بوو لە كەنداویشدا لە یەمەنی باشوور حزبی شیوعی لەسەركار بوو. وە لە ناو یەمەنیشدا كێشە لە نێوان سعودیە و یەمەنی کۆمۆنیستی ئەوكات هەبوو. لە بارودۆخی ئەوكاتدا بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی فەلەستین لە لوبنان و سوریاوە لە شەڕی بەردەوام لەگەڵ ئیسرائیلدا بوو. وە چەپەكان لەوێ زۆر بە دەسەڵات بوون. ئەو بزووتنەوەیە ڕۆڵی سوریا و بەشێكی زۆر لە دەوڵەتانی عەرەبی هەموویان لە جوغزی سۆڤییەتیدا بوون، سەرباری ئەوەی كۆمۆنیست نەبوون بەڵام لەڕووی سەربازی و ئەوەی پێی دەگوترێت ئارایشی جیهانیدا هەموویان لە بەرەی سۆڤییەتی یان پەیمانی وارشۆدا بوون كە پەیمانی نیزامیی كۆمەنیستەكان بوو لە بەرانبەر پەیمانی ناتۆی ڕۆژئاواییدا.

 سعودیە و ناوەندەكانی ئیخوان موسلمین كە ئەوكات پتر لە میسر بوون، دەرگای بۆ كردنەوە چ لەژێر فشاری حكومەتی حوسنی موبارەكدا بێت، چ بۆ هاناگەیاندن بێت بۆ موجاهیدەكانی، بێنە سعودیە. ئەوەبوو سەرمایەی سعودیە بەشێكی زۆری بۆ ئەو كەسانە تەرخان كرا كە لەوێ دەیانخوێند، مەشقیان دەكرد، دوایی بەرەو ئەفغانستان دەڕۆیشتن. ئەو بارودۆخە وایكرد كە ژمارەیەكی بێ سنوور لە خەڵكی عەرەبی وڵاتانی ئیسلامی دوای بینینی ڕاهێنانی عەقیدەیی سەلەفی و ئامادەیی عەسكەری لەڕێی كەنداوەوە دەپەڕییەوە پاكستان وە لە پاكستانەوە تێكەڵی موجاهیدەكانی ئەفغان دەبوون. لەگەڵ ئەواندا هەڵبەت ژمارەیەك لە میللەتانی دیكەش وردە وردە تێكەڵی ئەفغانییەکان بوون، وە بوونە هەڵگری ئایدۆلۆژیای توندڕەو كە لە قوتابخانەكانی سعودیە دەیانخوێند. دوایی وردە وردە بەشێك لەو قوتابخانانە گواسترانەوە پاكستان، لە ناوچەی پیشاوەر بەتایبەتی. جیا لەوەی پیشاوەر شوێنی سەربازی بوو، شوێنی پشتیوانیكردنی هەموو گرووپ و كەسە توندڕەوەكان بوو كە چ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چ لە ناو هیندەوە هاتبوونە ناو ئەفغانستان. لە كوردستانەوە لەدوای ساڵی١٩٨٠ بەولاوە ژمارەیەك لە گەنجانی كوردستان لەڕێگەی ئێرانەوە و هەندێكیش لەڕێگەی سعودییەوە چوونە پاكستان و لەگەڵ موجاهیدەكان تێكەڵ بوون و دواتر ئەو ئایدۆلۆژیا توندڕەوییەی لێكەوتەوە كە بزووتنەوەی ئیسلامی و لقەكانی كە دواتر لە بزووتنەوەی ئیسلامی جیابوونەوە تا دەگاتە ئەنسارولئیسلام و توندڕەوەكانی دیكە كە لە ماوەی سی ساڵدا لە كوردستان دەیانناسین و بوونە مایەی سەرئێشە لە ناوچەكە. ئەوكات نەواتیان درووستبوو.

 بەوپێیە دەستتێوەردانی ئەمریكا و ڕۆژئاوا لەناو ئەفغانستان تەنیا سوپایی و سیاسی نەبوو بەڵكو هەوڵیاندا ئایدۆلۆژیای توندڕەوی ئیسلامی كە لە سعودییەوە بەرهەم دەهێندرا، بە فراوانی و بەبێ سنووری بیگوازنەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی كۆمۆنیزم. ئەوە زەمینەیەكی زۆر لەباری لەناو كۆمەڵگەی ئەفغانی هەبوو وەكو پێشتر باسم كرد كۆمەڵگەیەكی تەقلیدی و لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە دواكەوتوو هەروەها بە تەبیعەتی حاڵ ئەو كۆمەڵگە تەقلیدییانە ئایدۆلۆژیای پەروەردەییان هەمیشە ئایدۆلۆژیای دینی و قەبەلی و باوەڕەكانی تەقلیدیی كۆمەڵایەتیی خۆیانە. ئەم دووانە یەكیان گرتەوە. بەڵام ئەو توندڕەوییەی كە قوتابخانەكانی سەلەفی لە سعودیە بەرهەمیان دەهێنا، ئاستی كۆمەڵگەی ئەفغانستانی تەنانەت لەوەش زۆر جیاواز و تایبەتیتر و هەندێك لەپاشتر بوو كە ئەو توندڕەوییە باش وەرگرێت. لەبەر ئەوە موجاهیدەكان سوودیان لەو یارمەتییانە وەردەگرت، كەڵكیشیان لە عەرەبەكان وەرگرت كە پێیان دەگوتن "عەرەبی ئەفغانی" واتا لە وڵاتانی عەرەبییەوە دەچوون. بەڵام لە كۆمەڵگەی ئەفغانی ئەو ئایدۆلۆژیایە وەكو خۆی وەرنەگیرا، بەڵكو دین وەكو ئایدۆلۆژیای بەرەنگاربوونەوەی كۆمۆنیزم وە پابەندبوون بەوشێوازەی لە زەمانی پاشایەتیدا بۆ پێشكەوتن گیرابووەبەر بەردەوام بوو، واتا پابەندبوون بەو ڕوانگەی كلتووری مێژوویی كە لە ئەفغانستان درووستببوو. هەربۆیەش كاتێك لە ساڵی (1992) حكومەتی ئەفغانستانی كۆمۆنیست ڕووخا، موجاهیدەكان بوونە فەرمانڕەوا، دەوڵەتێكیان لە ئەفغانستان درووستكرد كە دەوڵەتێكی زۆر توندڕەو نەبوو، بەڵام بەخێرا دوو هۆکار دۆخەکەی شێواند یەكێکیان تێنەگەیشتن و پاشکەوتووی لە دەوڵەتداری، دوومیان هەنگاویان نەنا بۆ ئەوەی توندڕەوەكانی ئیسلامی لە ئەفغانستان بەدەربنێن یان حسابێكیان بۆ بكەن ئەوەی لێنەكەوێتەوە كە دوایی خۆیان ئازاریان پێوە خوارد.

 لەو كاتدا ئەمریكا و ڕۆژئاوا بە ئەوروپای ڕۆژەڵاتەوە خەریک بوون و نەگەیشتبوونە ئەو ئەنجامەی كە ئیسلامی سیاسی لە دژی خۆیان بەكاردێت. سەرەتای قوڵبوونەوەی تەنگوچەڵەمە بوو لەناو یەكێتیی سۆڤییەت و وڵاتانی دیكەی سۆسیالیستی. ئەمریكا ئەوكات زۆربەی ئاراستەكانی بەرەو شەڕی ئایدۆلۆژی بوو، بۆیە هەموو ئایدۆلۆژیایەك هەرچەند نائینسانیش بوایە لەپێناوی لاوازكردن و پاشەكشەپێكردنی كۆمۆنیزم بەكاردەهێنا. لە لایەكی دیكەشەوە دەست و چاویان لەسەر میكانیزمی قوڵبوونەوەی تەنگوچەڵەمەی یەكێتیی سۆڤییەت و تواناكانیدا بوو، بۆیە پێش ئەوەی موجاهیدین بێنەسەركار دواجار ئەمریكا ڕاستەوخۆ داخلی شەڕی ئەفغانستان بوو، ڕاستەوخۆ بەمانای سەربازی نا، بەڵكو لەڕێگەی سیا ئای ئەی بە ڕێککەوتن لەگەڵ دەوڵەتی پاكستان تەنزیم و ڕێنوێنیی موجاهیدەكانی دەكرد، وە دواجار لە پلانێكی هەواڵگریی زۆر ئاڵۆزدا بە هاوكاریی چین و بە پارەی ئەمریكا و سعودیە، وە بە دەستدۆیی و ئاسانكاریی پاكستان چەكێكی زۆری سۆڤییەتی كە لە چین درووستدەكرایەوە كڕدرا و هێنرا خرایە دەستی موجاهیدەكان، بە تایبەتی چەكی ڕۆكێت یان مووشەك كە تەیارە و هەلیكۆپتەر لەبەریان دەرناچن، ئەوكات پێیان دەگوت "ڕۆكێتی ستینگەر" بە فراوانی خرایە دەستی موجاهیدەكانی ئەفغانی. هەڵبەت بەشێکی ئەو چەکانەیان لە ئیسڕائیل کڕییەوە کە لە سوپای میسر وەک غنیمە دەستیکەوتبوو. ئەوە وایكرد بەرەكانی هاوسەنگیی شەڕی لە ئەفغانستان تێكبچێ. سۆڤییەت هەستی كرد دەستی ئەمریكا لەو یارییەدا هەیە و ئیتر ناتوانێت لە ئەفغانستان بەردەوام بێت، چونكە وەكو مێش هەلیكۆپتەر و تەیارەكانی سۆڤییەتی ڕۆژانە بەردەدرانەوە ، ئەوەش بە ڕادەیەک زۆر بوو لە توانای سۆڤییەتدا نەما بەرەكانی ئەفغانستان هەراش و تۆكمە بكاتەوە و یارمەتییان پێبگەیەنێتەوە. ئەوەبوو سەرەنجام دەوڵەتی سۆڤییەتی بڕیاریدا سوپای خۆی لە ئەفغانستان بكشێنێتەوە(١٩٨٩)، تەنیا یارمەتیی حزبی شیوعیی ئەفغانی بدات كە بۆخۆی شەڕ بكات.

ئەو حاڵەتەی كە بەسەر حكومەتی هاوپەیمانیدا هات لەو ڕۆژانەی دواییدا بە سەرۆكایەتیی ئەشرفە غەنی بەشێوەیەكی دی بەسەر حكومەتی كۆمۆنیستیشدا هات، ئەوە بوو كە پاش كشانەوەی سۆڤییەت كەمتر لە دوو ساڵ موجاهیدەكان توانیان دەست بەسەر هەموو ئەفغانستاندا بگرن، كابولیان کەوتە دەست، سەرۆككۆماری لە ڕاستیدا وەكو ئێستا دەردەكەوێت نیشتمانپەروەری ئەفغانستان (محەمەد نەجیبولڵا) گیرا و لە زینداندابوو، دواتر تاڵیبان كە ئەفغانستیانیان گرت هێنایان لەسێدارەیان دا.

حكومەتی موجاهیدین كە دوای حكومەتی كۆمۆنیستی درووستبوو، حكومەتێك بوو كە لەژێر ڕێنوێنیی ڕاستەوخۆی ئەمریكادابوو وە جۆرێك لە دۆستایەتییان لەگەڵ چین و پاكستانیش هەبوو بەڵام كێشەیەكی گەورەی ژیۆپۆلەتیكی لەنێوان پاكستان و ئەفغانستان هەیە.دەوڵەتی ئەفغانستان هەمیشە چاوی لە گێڕانەوەی ولایەتی پشتوونی پاکستانە بۆ سەر ئەفغانستان، پاكستان هەمیشە ئەفغانستان بە ئیمتیدادی خۆی و ستراتیژی خۆی دەزانێت، وە پێیوایە دەبێت ئەو حكومەتانەی كە لەوێ دێنە سەركار هەمیشە هەماهەنگییەكی ئەوتۆیان لەگەڵ پاكستان هەبێت، با بڵێین پاشكۆی سیاسەتی هەرێمایەتی و جیهانیی پاكستان بن، وە ڕێگە لە بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەكانی نەگرن. لە هەمان كاتدا پشتیوانێكی دیكەی پتەو بن بۆ بەردەوامیی دژایەتیی پاكستان بۆ هیندستان. هەڵبەت لەلایەكی دیكەشەوە بەشێكی زۆر لە موجاهیدەكان پەیوەندییان لەگەڵ هیندستان هەبوو و وە هیند دەستی هەبوو لەوەی لە ئەفغانستاندا حكومەتێكی نیشتمانیی سەربەخۆ درووستببێت كە ئەفغانستان سەربەخۆیی خۆی بپارێزێت وە نەكەوێتە فەلەكی پاكستانەوە. لە كۆتاییدا لەبەر ئەوەی زۆربەی خاكی ئەفغانستان لەگەڵ پاكستان هاوسنوورە وە بەشێكی زۆری دانیشتوانی پشتوون لەناو پاكستاندا دەژین، ئینجا بە تێپەڕینی ئەو ساڵانەش كە موجاهیدین دەبوایە لە پاكستانەوە یارمەنی لە ئەمریكا و سعودیە وەرگرن وابەستەییەكی تایبەتیان هەبوو بەوێوە. دوای ئەوەی كە هاتنە سەر كار، لەگەڵ پاكستان كەوتنە جۆرێك لە ناكۆكی، حكومەتی موجاهیدین دەیانویست سەربەخۆیی خۆیان بپارێزن. ئەوە بووە جێی ناڕەزامەندیی پاكستان، وە پاكستان دووبارە كەوتەوە دەستتێوەردان. ئەوجارە بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ. لەلایەكی دیكەش حكومەتی موجاهیدین لە نێوان خۆیان ناكۆكییان زۆر بوو بەردەوام لە شەڕدا بوون. ئینجا ئەو شەڕە حكومەتەكەی لێ دابەش دەكردن. ئەوە وای لێهات نیزامی قەبەلی لە ئەفغانستان پتەوتر بێت وە ئەفغانستانێ كە بە یەكپارچەیی مقاوەمەی دەكرد و لە زەمانی پاشایەتیدا ڕێگەی نوێبوونەوەی گرتبووە بەر ئێستا گەڕابووەوە بۆ نیزامی قەبەلی و مەزهەبی و شۆڕبوونەوەی بەرەو دواوە بەرەو بیروباوەڕەكانی دیكەی تەقلیدی كە هەمووی هەر دەبووە مایەی دڕدۆنگی و دژایەتیكردنی یەكتری. ئەوانە هەریەكە و حزبی خۆیشی درووستكردبوو، سەرۆك خۆیان هەبوو، شەڕ بەردەوام بوو. ئەو شەڕە ئیدی دۆخی خراپی ئەفغانستان كە لە ساڵی (1979)ەوە لە شەڕدا بوو، خراپتری كرد. ئەوە وایكرد بێئومێدیی خەڵكی ئەفغانستان لە موجاهیدەكانیش لە ساڵی یەكەمدا بە ئاسانی دەركەوێت وە گلەییان لێ بكەن و وردە وردە خەڵك پشتیان تێبكات. دەستتێوەردانی پاكستانی و ئێرانیش وە هەروەها بەردەوامیی سعودیە لە ناردنی توندڕەوی ئەفغانی و ئیسلامی بۆ ناو ئەفغانستان و شۆڕكردنەوەی پارە بۆ ئەوێندەر و درووستكردنی بەشێك لەو مەدرەسە توندڕۆییانە كە سەرەنجام لە موجاهیدەوە بوونە بڵاوكەرەوە و نێرەری تیرۆریزم كە بەناوبانگترینیان ئەلقاعیدەیە.

بیروباوەڕی سەلەفی لەو توندڕەوییەی لە سعودیە و بە ئاگاداری ئەمریكا هەبوو، مۆدێلێكی بۆ دیاریكرابوو كاتێك كە زۆر پشتیوانی كرا وە لە بارودۆخی ئەفغانستان و پاكستاندا، دوای ئەوەش لە ساڵی (1979)ەوە شۆڕشی ئێران سەركەوت وە زۆر بەخێرایی بووە دەوڵەتێكی ئیسلامیی توندڕۆ، ئەم واقیعە: ئێران و پاكستان و سعودییە چواردەوری ئەفغانستانیان دابوو، زەمینەیان خۆشكرد بۆ ئەوەی مەدرەسەكانی سەلەفی بەخێرایی ببن بە مەدرەسەی جیهادیی تەكفیری وە سەرەنجام ئایدۆلۆژیای تیرۆریان وەرگرت وە سوودیان لە بارودۆخی ئەفغانستان دەكرد. ئەو زەمینەیە وایكرد كە جموجۆڵێكی توند لە ئەفغانستان لە ناوچەی قەندەهار درووستبێت، جموجۆڵەكە لە مەدرەسەكانی دینییەوە درووستبوو، زۆر بە سادەیی لە مەلا عومەر و فەقێیەكانەوە (تاڵیبان لە تەڵەبەوە هاتووە) لە تەڵەبەكانەوە بوو. ئێستا كە دیراسە دەكرێت لە حەقیقەتدا ئەوە جموجۆڵێكی ناڕەزایی بوو لە ناو كۆمەڵگەیەكی ناڕازی و ماندوو و شەكەت لە شەڕی ناوخۆدا كە نە حزبی كۆمۆنیست توانی ئایدۆلۆژیایەك یان پرد و پێناوێكیان بۆ پێشەوە لەبۆ درووستكات، وە نە موجاهیدین توانیان لە شەڕ دەربازیان بكەن و حكومەتێكی ئارامیان بۆ درووستكەن. بەردەوامیی شەڕ و نائومێدی و لێكەوتەكانی سایكۆلۆژیای شەڕ بەسەر دانیشتوانی وڵاتدا بەتایبەتی لە كۆمەڵگەیەكی تەقلیدیدا شێوازی تایبەتی خۆی لە بێئومێدی و پەنا بردن بۆ بەرەنگاری درووستكرد كە درووستبوونی بزووتنەوەی تاڵیبانە. دەمەوێ نموونەیەك بهێنمەوە: لە شەڕی یەكەمیی جیهانیدا تێکشكانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا وە بەردەوامی شەڕ لە ئەوروپا، كەوتنەهەڕەشەی بەرژەوەندییەكانی ئیتاڵیا و ئەڵمانیا، ئەو تەنگوچەڵەمەی لەناوخۆی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا هەبوو، بێئومێدیی خەڵك و نەبوونی ڕێنوێنییەكی باشی حكومەتێكی باش كە میللەتی خۆی سەرەدەر بكات، سەرەنجام لە بێئومێدیدا، لە هەڵوێستی سەلبی بەردەوامیی میللەتدا بزووتنەوەی فاشیستی و نازیستی درووستبوو كە هەموو ئەوروپای ئاگردا. كەواتە میللەتان كاتێك لە ناو خۆیاندا دەشكێنەوە، بێئومێد دەبن، پەرتوبڵاو دەبن، تاسەر بێدەنگ نابن. ئەگەر بە حیكمەتەوە ئەو تەنگوچەڵەمەیە ڕێنوێنی نەكرێت بەرەو گۆڕانكاری ئەرێنی، زۆر واقیعییانە و هەماهەنگ لەگەڵ ئاواتی ئەو میللەتە بۆ باشتربوونی ژیان، ئەگەر ئەوە نەكرێت هەر میللەتێک بەپێی بارودۆخی تایبەتیی كلتووریی خۆی پەنا بۆ ئەو بزووتنەوانە دەبات كە زۆر توندڕەون، زۆر سادەن، وە زۆر شەعبی و پۆپۆلیستین. تاَلیبان لەوەوە درووستبوو، كە زۆر بە خێرایی لەلایەن هەواڵگریی پاکستانەوە قۆسترایەوە. ئێستا كە مەدرەسەكانی جیهادییش لەناو پاكستان و ئەفغانستان پەرەسان سەندبوو ئیدی ئەفغانستان لە كەمتر لە دوو ساڵ، لە سەرزەمینی داگیركراو كە موجاهیدین لەوێدا شەڕیان دەكرد بووبە سەرزەمینێك كە هەم لەناو خۆیدا شەڕی هەیە، هەم دەرگای كردووەتەوە بۆ ئەو توندڕۆیانەی كە خەڵكی ئەفغانستان نین و لەوێوە بیر لە شەڕی كلتووری و دینی لەگەڵ جیهانی مۆدێرن دەكەنەوە بە تایبەتی شەڕ دژی ئەمریکا و ئەوروپا.

 ئێستا کە کۆمۆنیزمیان ، ملی ئەمریكا و ئەوروپایان گرت، وردە وردە ئەوە لەبەرچاوی ئەمریكا ئەلقاعیدە درووستبوو. ئەلقاعیدە لق و پۆپی خۆی لە وڵاتانی تر درووستكرد و بەو پێشكەوتنی تەكنەلۆژیایەی لە دەیەی نەوەتەكانی سەدەی ڕابردوو لە بواری گەیاندن و سەتەلایت و چاپ و سەرەتای ئەو ئەو بارودۆخە بوو كە لەڕووی تەكنیكییەوە ئێستا ئێمە تێیدا دەژین، ئەوەش بووبە یارمەتیدەرێكی یەكجار زۆر تا کەسانی توندڕۆ لە ئەفغانستان و هەموو جیهان یەكتری ببیننەوە، ئەو تەنزیمە توندڕۆییە جیهانییە بە ئاسانی درووستبێت وە زۆر بە ئاسانی پەیوەندی بە یەكترەوە بكەن و تەوجیهان وەرگرن، وە لە هەموو ئەوروپا و ئەمریكا و وڵاتانی ئیسلامی مەكۆ بۆخۆیان ببیننەوە و دەست بە ڕێكخستن بكەن و ئامانجیان ئەوە بێت حكومەتێكی حیهادیی تەكفیری زۆر توندڕۆ لە وڵاتەكانی خۆیان درووستبكەن. تاڵیبان لە ساڵی (1994) دەستیپێكرد، لە ساڵی (1997) حوكمیان بەدەستەوە گرت، وە هەموو توندڕۆكان پشتیوانیان بوون. لەوكاتدا پاكستان یارمەتیی سعودییە و وڵاتانی كەناویشی بۆ دابینكردن. ئەمریكا جارێ لەو گۆڕانكارییە جارێ هەر بێدەنگ بوو چونكە سۆڤییەت لە ڕووخاندا بوو، هەموو ئاراستەی ئەمریكا و ئەوروپا بۆ نێو سۆڤییەت و درووستبوونی وڵاتانی نوێی ناكۆمۆنیستی لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بوو. سەرەنجامی ڕووخانی یەكێتیی سۆڤییەت ئایدۆلۆژیای كۆمۆنیستی و خودی یەكێتیی سۆڤییەت لێكهەڵوەشا و داخلی قۆناغی نوێ بوون كە هەموو ئاسانكاری و ڕێنوێنییەكانی ئەمریكا لەوێدا بوو بۆ رێكخستنەوەی ئەوروپا و ڕووسیا تا نەكەونە شەڕێكی گەورە تا كۆمۆنیزم لەوێ بەیەكجاری سەر بنێتەوە و كۆتایی پێ بێت. بۆیە مەیدانی ئەفغانستان بۆ توندڕۆكان و مەدرەسەكانی جیهادی بۆ هەواڵگریی پاكستانی تەواو كرایەوە.

 چین لەوكاتەدا خەریكی بەرنامەی نوێی خۆی بوو، بەرنامەی نوێی كرانەوەی ئابووری و درووستكردنی بازاڕی تایبەتیی سەرمایەدارانەی خۆی لەژێر سەركردایەتیی حزبی شیوعیی چینی، تازە چاویان بە پێشكەوتن و ئەزموونی ئەوروپا لە پێشكەوتنی ئابووری كرابووەوە، بڕیاریاندابوو لەو قاتوقڕییەی نیزامی كۆمۆنیستیییەوە بەرەو كرانەوەیەكی ئابووری ئەوتۆ بچن كە خێر و بێری بۆ چین هەبێت وە نەخشەی چینی ئێستایان دادەڕشت. بۆیە چینیش زۆر دەستیان لە كاروباری پاكستان و ئەفغانستان وەرنەدەدا، وە لەگەڵ هیندستانیشدا میانەیەكی ئەوەندە خۆشیان نەبوو. ئەمە هەموو وایكرد ئەفغانستان بمێنێتەوە بۆ توندڕۆكان وە تكنۆلۆژیایەكی باشیان لەبەردەستدا بێت، بە پارەیەكی فرت و فراوانی سعودیە و دەوڵەتی ئەفغانی و یارمەتییەكانی پاكستانیشیان لەبەردەستدا بێت. من لەبیرمە لە كۆتایی نەوەدەكان، لە ساڵی (1997) و (1998) لێرە لە شاری هەولێرەوە هەندێك كەسی توندڕۆ ڕۆژانە بە تەلەفۆن فتوایان لە بنلادن وەردەگرت. بۆ نموونە لە گفتوگۆكانی خۆیان لەناو هەولێردا نەگەیشتبانە ئەنجامێك، دەیانگوت با ڕای شێخ ئوسامە وەرگرین، وە زۆر بە ئاشكرا تەلەفۆنیان بۆ دەكرد. تەلەفۆنكردن و وەڵامدانەوەی بنلادن بۆ ئەو كەسانە ئیمتیازێكی زۆر بوو، وە لەبیرمانە لە ساڵی (1998) تا دەگاتە ساڵی (2000) هەولێر قۆناغێكی زۆر توندی توندڕەوی تێپەڕاند لە هەڵسوكەوتی كەسانی توندڕەو بەرانبەر بە ژنان و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و ئاینی و سیاسی لەناو هەرێمی كوردستان بە تایبەت لە ناو هەولێر و دواتر لەناو سلێمانی، وە سەرەنجام درووستكردنی بزووتنەوەی ئەنسارولئیسلام بوو كە بەشێك لە كوردستانی لە ناوچەی سلێمانی دابڕی وە ویلایەتێكی ئیسلامییان ڕاگەیاند. زەڕقاوی تیرۆریستی ناسراوی ئۆردونی کە سەرکردایەتی  بزووتنەوەی دەوڵەتی ئیسلامی عێڕاقی دەکرد لە هەورامان دەژیا. بزووتنەوەی ئیسلامی و بەشێكی لە توندڕەوانی سەركردایەتییان دەكرد. ئەمە كاردانەوەی بەرەنگاربوونەوەی موجاهیدینی ئەفغان بوو بۆ دەركردنی كۆمۆنیزم و درووستكردنی دەوڵەتێكی موعتەدیل وە یارمەتیدانی ئەمریكای بێسنوور و یارمەتیدانی سعودیە و تێكەڵكردنی ئایدۆلۆژیای ئیسلامی.

لەڕاستیدا ئەمریكا و سعودییە ئەم ئایدۆلۆژیایەی كە بڕیاریاندابوو لە توندڕەویی ئیسلامی بەرانبەر بە كۆمۆنیزم درووستیبكەن، شوێنی تاقیكردنەوەكەیان ئەفغانستان هەڵبژارد، هەم ئەو ئایدۆلۆژییەیان تێدا تاقیدەكردەوە، هەم توندڕەوەكانیان لەوێ ڕادەهێنا، دەیانكرد بە هاوكارییەك بۆ موجاهیدی ئەفغان بۆ دەرپەڕاندنی كۆمۆنیزم. هەڵبەت دوایی كە موجاهیدەكان هاتنە سەرکار ئەمریكا لەوە بێدەنگ بوو كە پاكستان و چین دەیانویست هیندستان هیچ دەستێكی لە ڕێكخستنەوەی ئەفغانستاندا نەبێت. بۆ ئەوەش توندڕەوەكانیان بەكاردەهێنا، پارەیان بەكاردەهێنا، فشاریان بۆ دەوڵەتی هیندستان دەهێنا.

 با پوختی بكەمەوە، ئەو بارودۆخی نالەباری دوای سەركەوتنی موجاهیدەكان، نەبوونی حكومەتێكی باش، شەڕی ناوخۆیی، نەزانی و نەشارەزایی لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا، ئەو نائومێدییە گەورەیەی لە ئەفغانستان درووستكرد، كە سەرەنجام نائومێدی و ناڕەزایی سەلبیی خەڵك زەمینەی بۆ سەرهەڵدانی بزووتنەوەیەكی محەلی بە ناوی تاڵیبان درووستكرد. ئەوانە بە ئایدۆلۆژیای ئیسلامیی مەدرەسەكانی ئەفغانیی كۆن، زۆر زۆر سەلەفی بە مانای ئەفغانی و حەوزەی هیندی و پاكستانی بوون نەك بە مانای سعودی عەرەبی، پتر ئامانجیان بەڕێوەبردنی ئەفغانستان بوو. جاری یەكەم ئامانجیان بەڕێوەبردنی ناوچەی چەندەهار بوو بەڵام دوایی كە پەرەیان سەند، دەزگای هەواڵگریی پاكستان خێرا لەگەڵیان تێكەڵ بوو تەماحیان بۆ درووستكردن، یارمەتیان دان، زۆر بە خێرایی ئەوانە بە هاوكاریی پاكستان و سعودیە دەستیان بەسەر ئەفغانستاندا گرت. هەربۆیە گەڕی یەكەمی حوكمی تاڵیبان گەڕێكی زۆر تاریك و خەشن و خوێنڕێژ و پاشكەوتوو بوو. پاشكەوتووییەكەی لە ڕاستیدا مۆدێلی بیركردنەوەی مزگەوتەكانی ئەفغانستان بوو لە ناوچەی قەندەهار كە هیچ لەگەڵ مۆدێرنیزم تێكەڵاو نەبوون، شێوی حكومەتیان زۆر بە سادەیی وەرگرتبوو، ئەو شێوەیە بوو كە لە مێژووی ئیسلامیی كۆندا لەسەردەمانی خولەفای ڕاشیدیندا بەپێی كتێبەكانی ئاینیی خۆیان فێری ببوون. وە شێوەی حكومەت بەڕێوەبردن بەشێوەیەكی زۆر سادە كە دەبوایە هەڵوەشێنەری دامودەزگای حكومەتی مودێڕن و مەحرومكەری ژنان و گەنجان و هەموو پێكهاتەكانی ناسوننی لە ناو ئەفغانستان بن. وە دوای ئەوە گێڕانەوەی كۆمەڵگەی ئەفغانستانی بۆ زەمانی خەلافەتی ڕاشیدین لە شێوەی جلوبەرگ و ژیان و سادەیی و گوێنەدان بە كار و كاسبی بەمانای نوێی ئەم زەمانە. ئەوە وایكرد كە ئەفغانستان داخلی قۆناغێكی زۆر تاریك و بە ئازار بێت. تاڵیبان كە هاتنە سەر كار هیچ بیریان لە ئاوەدانكردنەوە و درووستكردنی ڕێگەوبان نەدەكردە و تەنانەت زۆر پێویستیان بە فڕۆكەخانەش نەبوو، هەرچەندە بەگەڕیان خستبوو، بەڵام وردە وردە دونیا تێیاندەگەیشت و داوای هیچ پەیوەندییەكی دیپلۆماسییان لە وڵاتان نەدەكرد. خۆیان بە تاكە ویلایەتی ئیسلامی دەزانی كە ئیسلام لای خۆیان جێبەجێ دەكەن. هەڵبەت ئەوە تێكەڵ بوو لەگەڵ كلتووری زۆر تەقلیدیی دینی و كۆمەڵایەتیی ئەفغانستان، ئەوە زەمینەی لەبەردەم ئەفغانی عەرەبی و توندڕەوەكانی عەرەبی تەنگ نەكردەوە. بەپێچەوانەوە قۆستیانەوە، لەگەڵیان تێكەڵ بوون، وە سەرەنجام لەلایەك تاڵیبان ئەفغانستانی خستە ناو دۆزەخێك بە مانای وشە. لەلایەكی دیكەوە زەمینەی كردەوە كە بنلادن و ئەلقاعیدە زۆر بە ئاسانی سوود لە كەناڵەكانی دیپلۆماسیی دەوڵەتی ئەفغانیی كۆن كە ئێستا بە ناوی ویلایەتی ئیسلامی بوو بكەن بۆ پەیوەندیكردن بە دەرەوە، بۆ هاتووچۆ، بۆ هێنانی توندڕەوان، هەر لە ئەمریكا و ئەمریكای لاتینەوە بگرە تا دەگاتە ئەوروپا و وڵاتانی ئیسلامی.

 ئەوەبوو كە لە ماوەیەكی كەمدا توندڕەوی لە سەرانسەری دونیادا تەقییەوە، هەر لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا ئەوانەی كە مسوڵمان بوون، لەناو خودی ڕووسیا، جا لە نێو وڵاتانی ئیسلامی، ئەو جێیانەی كە بواری جموجۆڵیان هەبوو، بەتایبەتی لە ناو هەرێمی كوردستان و لوبنان، دەرفەتیان پتر هەبوو لە ئەوروپا بە ناوی تەكفیری هەموو ئەوروپا و مەسیحی كاری تیرۆریستی دەستیپێكرد.  لە 11ی سێپتەمبەری 2001 بوو كە ئەمریكا كەوتە بەر پەلامارێكی ئەوتۆ كە لە مێژووی خۆیدا نەیبینیبوو، ئەوە ئەمریكای ناچار كرد كە چاوی خۆی لەڕووی ئەو ئەزموونە بكاتەوە كە خۆی داینابوو. وە لەو مۆدێلە ورد ببێتەوە و هەڕەشەكانی تێبگات كە خۆی داوای لە سعودیە كردبوو كارا و چالاك بكرێت. شایەنی باسە كە محەمەد بن سەلمان وەلی عەهدی ئێستای سعودیە، بەر لە دوو ساڵی لە سەمینارێكدا باسی ئەزموونی سعودییەی كرد كە ئەو مەداریسی سەلەفیی توندڕەو بە پێشنیازی ئەمریكا وەكو دەورێك بە سعودییە سپێردراوە وە سعودییە ئەو دەورەی وەرگرتووە و زۆر بە جددیشەوە جێبەجێی كردووە. وە لە مەسەلەی قەساوەت و توندوتیژی بەرانبەر بە ژن و ئینسان و ئەوەی لە مۆدێلی داعشدا بینیمان لەناو سعودییە درووستبوونە، دواتر لە ئیمارات و قەتەر و بەشێكی زۆریان گواسترانەوە بۆ باكوری ئەفریقا بەتایبەتی لە سودان و مۆریتانیا. بەڵام قاعیدەی سەرەكییان دوای سعودیە و كەنداو بردە پاكستان و ئەفغانستان.

دوای 11ی سێپتەمبەری 2001 بوو كە ئەمریكا ئیدی تەواو چاوی گێڕایەوە بەو ئەزموونەی خۆی و كەوتە بەرەنگاربوونەوەی. هەڕەشەی كۆمۆنیزم نەمابوو، یەكێتیی سۆڤییەت نەمابوو، بەڵام هاوپەیمانەكانی ئەمریكا، ئەمریكایان لەناو ماڵی خۆیان تووشی كارەساتێكی سامناکی تیرۆر كرد كە جگە لە ڕۆژی 11ی سێپتەمبەر ئەوەی كە لە دوو تاوەرەكەی نیۆرك ڕوویدا، ڕۆژانە لە شارەكانی ئەمریكا ڕوویدەدا و دواتر پەڕییەوە بۆ هەموو دونیا. دواتر ئەوروپای بە فراوانی گرتەوە وە ئەو ئەزموونە توندڕەوییەی لێكەوتەوە كە ئێمە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەیبینین. ئەمریكا ئێستا كەوتە گوشارهێنان بۆ سعودییە كە دەبێت ئەو مەدرەسانە داخات، ئەو مەدرەسانەی كە بەدرێژایی دوو دەیە لەسەرەتای حەفتاوە تا دەگاتە ساڵی (2000) نزیكەی سی ساڵ درووستببوون. وە هێزێكی زۆریان لە ناو سعودیە پەیداكردبوو، پێگەیان پەیداكردبوو، وە لە دونیادا بڵاوببوونەوە. ئەمریکا و ئەوروپا هاوكاریی سعودییەیان كرد كە لە ماوەی كەمتر لە دە ساڵ ئەو مەدرەسانە لە ناوخۆی خۆی بپێچێتەوە، كۆتاییەكەی ئەو نوێبوونەوەیە كە ئێستا سعودییە لە دەوڵەتێكی ئاینیی توندڕەوی داخراودا هەوڵدەدەن خۆیان بكەنەوە بە دەوڵەتێكی مۆدێرنی هەڵبەت نادیموكرات، وە لە بەرەی بەرەنگاربوونەوەی ئەو توندوتیژییە بن كە خۆیان درووستیانكردووە. دەوڵەتانی كەنداویش هەروا.

ئینجا پاش ئەوەی ئەمریكا بۆ ڕاستكردنەوەی ئەو بەڵانسەی ئەزموونی مێژوویی خۆی لەگەڵ توندڕەویی ئیسلامی، بڕیاریدا كە ئەفغانستان بگرێت و تاڵیبان لەناوبەرێت. ئەفغانستانی گرت، تاڵیبانی دەركرد، بۆ ئەوەش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەكۆی دەنگ هەموو پشتیوانییان كرد. بیست ساڵ پێش ئێستا ئەو ڕووداوەی شەڕی ئەفغانستان ڕوویدا، لەو بیست ساڵەدا جارێكی دیكە حكومەت كەوتەوە دەستی سەركردەكان و حزبەكانی موجاهید، بەڵام ئەمجارە موجاهیدەكان كراوەتر بوون لە جاری یەكەم كە لە دوای ساڵی (1990) بەولاوە حوكمیان بەدەستەوە گرتبوو. ئەوجارە شەڕ لە نێوان لاباڵەكانی موجاهیدین نەمابوو، بەڵام پاكستان و چین و ئێران زۆر بە فراوانی پشتیوانیی بەردەوامیی تاڵیبانیان دەكرد.

ئەو مقاوەمەتەی تاڵیبان كردی دوو هۆكاری سەرەكی هەیە، یەکێكیان هۆكاری هەرێمییە كە پاكستان هەر وەكو ئێستاكە دەوڵەتێكی بەهێزبوو، لە شەڕی ئەفغانستان خێر و بێرێكی زۆری پێبڕابوو، هاوكارییەكانی كە بۆ ئەفغانستان دەهاتن دەبوو هی پاكستانیش بدرێت، وە لە بەرانبەر هیندستاندا شانی بەرزكردبووەوە، ئێستا بە ئاسانی پاشەكشەی پێنەكرا. ئینجا گۆڕانكارییەكی دیكەش لە ئاسیای ناوەڕاستدا لە نێوان دەوڵەتان ڕوویدابوو؛ سۆڤییەت ڕووخابوو، دەوڵەتی نوێ درووستبوون كە هەموویان بە پێی بەرژەوەندیی خۆیان پەیوەندییان لەگەڵ دەوڵەتانی دەوروبەر دەكرد. بەڵام لەلایەكی دیكەوە چین لە ئەنجامی پڕۆژەی كرانەوەی ئابووری و كرانەوەی ناوخۆیی لەڕووی ئابوورییەوە بووبە دەوڵەتێكی دەڵەمەندی تکنۆلۆژیی كە لە پڕۆژە ئابوورییەكانی خۆیدا لە هەرە دیارتریان پڕۆژەی ڕێگەی هەریرە، پاكستان یەكەمین دەوڵەتی سوومەندە كە خێر و بێری ئەم سیاسەتە جیهانییەی دەوڵەتی چینی پێدەگات. چین بەشێوەیەكی زۆر فراوان كەوتە ناو پاكستان وە كارێكی ئەوتۆی كرد كە بەڵانسی گۆڕی لەوەی كە دەوڵەتی پاكستان دەوڵەتێكی ملكەچ بێت بۆ ئەمریكا و سعودییە، كردییە دەوڵەتێكی هاوكار و ملكەچ بۆ سیاسەتەكانی هەرێمایەتیی چین. چین كە جاران مەبەستی بوو پاشەكشە بە سۆڤییەت بكات، ئێستا كە سۆڤییەت لەناوچووە دەیەوێت ڕێگە لەبەردەمی خۆیدا بكاتەوە پاشەكشە بە ئەمریكا بكات لە ئاسیای ناوەڕاست وە لەسەر وڵاتانی كەنداو. ئەمریكا پاڵ پێوەبنێت بۆ ئەوەی پڕۆژەی ئابووریی چین وە بە بەردەوامی ڕێگای هەریرە پەرەبستێنێت و لەمپەری لەبەردەم درووستنەبێت. جیا لەوەی لەسەر ئاستی جیهانییش چین دەیەوێ لە ساڵی (2030) ببێتە یەكەم دەوڵەتی بەهێزی ئابووری، هەڵبەت ئەوكاتە یەكەم دەوڵەتی بەهێزی سەربازیش بێت، وە دەیەوێت پاشەكشە بە ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهانی بكات. بۆیە ئێستا سەرەتای شەڕی ساردە لەدوای ساڵی (2001)وە. لە دوای بیست ساڵ ئەو شەڕە زۆر توند بووە لەنێوان ئەمریكا و چین، شەڕێكی ئابووریی سیاسیی ساردە كە زۆر نزیك كەوتووەتەوە لەو شەڕەی لە نێوان سۆڤییەت و ئەمریكا تا ساڵی (1990) هەبوو. پاكستان پێگەی جوگرافی وایە كە زۆر بە ئاسانی دەكەوێتە ژێر پاسەوانیی چینی، وە ئەمریكاش ناچارە ڕەچاوی بكات. ئەوەیە تاڵیبان توانی لەو زەبرە كوشندەیەی پێیكەوت و لە دەسەڵات دەركرا، وە هەروەها مەدرەسەكانی توندڕۆی ئیسلامیی تیرۆر هەموویان تێكشێنران و سەركردەكانیان بە تایبەتی بنلادن كوژرا، ئەم بەردەوامیی شەڕی ناو ئەفغانستان لە ماوەی بیست ساڵدا ئەو دەستتێوەردانی هەرێمی و سیاسەتی جیهانی وایكرد كە تاڵیبان ببووژێتەوە و جارێكی دیكە خۆی بگرێتەوە، دەستبكاتەوە بە شەڕ.

ئەمریكا ئەو هاریكارییە تەكنیكی و مالی و سەربازییەی بۆ ئەفغانستان كردی كە لەوانەیە لە مێژووی ئەمریكادا بێوێنە بێت، لەم بیست ساڵەدا نوخبەی سیاسیی ئەفغانستان كە سەركردەكانی كۆنی ئەفغانستان و ئیمتیدادی ئەوان بوون وەكو نەوەی دووەم، هاتنە پێشەوە و لە جیاتی بونیاتنانی ئەفغانستانێك كە پایەی كۆمەڵگای ئەفغانستانی پتەوتربكات، وڵاتەكە بەرەو حەسانەوە بەرێت، وە لەڕووی خوێندەواری و پەروەردە و تەندرووستی پتر پێشكەون و بازاڕی ناوخۆ ببووژێتەوە، سوود لەو توانایە مالی و حیمایە گەورەیەی ئەمریكا بكەن، بەشێوەیەكی زۆر پاشكەوتووانە كەوتە درووستكردنی بەرژەوەندیی خۆیان و لە سەرۆكی كۆمارەوە تا سەركردەكانی دیكەی سەربازی و ناوچەیی تەنیا خەریكی ڕووتاندنەوەی دامودەزگای حكومەت بوون، ئەو مەسەلەی گەندەڵی و بێسەروبەری لە ئیدارەدا و درووستنەكردنی دامودەزگای باش وایكرد كە جارێكیتر ئەفغانییەکان سەرباری ئەوەی شەڕەكەیان هەندێك لەكۆڵ ببووەوە، بەڵام نائومێدییەكەیان لە حكومەتی جاری دووەمی موجاهیدین دەستپێبكاتەوە. ئەوە بوو ئەمجارە بێلایەنیان نواند لە نێوان تاڵیبان و حكومەت، بۆیە تاڵیبان دەیتوانی ڕۆژانە لەكوێ بیەوێت كاری تیرۆر و شەڕێ‌ خۆی بكات، وە خەڵكی ئەفغانستان لەوەدا بێلایەن بن. لە ڕاستیدا بەردەوامیی گەندەڵی لە سەركردەكانی حكومەتی ئەفغانستان و حزبەكانی بە ناو شۆڕشگێڕەكان و موجاهیدەكانی دوێنێ بوو، ئەو بێئومێدییەی لەلای خەڵكی درووستكرد كە ئەو حكومەتە هیچ پەیوەندی بە بەرژەوەندیی میللەتەوە نیە، ئیتر هیچ پرد و پێناوێك لەنێوان موجاهیدی دوێنی كە ئەمڕۆ حاكمن و لە نێوان خەڵكی ئەفغانستاندا نەما، تەنانەت سوپای ئەفغانستان سوپایەكی شكلی بوو كە ئەمریكا درووستی لێ كردەوە دادەڕما. سەرەنجام  ئەمریكا گەیشتە ئەنجامێك كە دەكرێت پوختەی لەو قسەیەی (جۆ بایدن) ببینین كە گوتی "دەوڵەتێك خۆی شەڕ نەكات ئێمە چۆن دەتوانین بیست ساڵ لە شەڕ لە جیاتی ئەو بەردەوام بین، یەك تریلیۆن دۆلارمان لەوێ سەرف كردووە، لەگەڵ ئەو هەموو كوژراوانەی داومانە". ئەوەیە لە (2018)ەوە گفتوگۆ لەنێوان ئەمریكا و تاڵیبان دەستیپێكرد بۆ ئەوە قەتەر كرایە وێستگە. قەتەر بە فەرمی نووسینگەیەكی بۆ تاڵیبان كردەوە، وە لە ناو تاڵیبانیشدا وەكو ئێستا دەبینین گۆڕانكاری دەستپێكردووە. ئەم بیست ساڵە بەشی زۆری سەركردە تەقلیدییەكانی تاڵیبان یان مردوون، یان پیر بوونە و پاشەكشەیان كردووە. نەوەی دووەمی تاڵیبان هاتووەتە پێشەوە، ڕاستە ئیمتیدادی كۆمەڵگەی ئەفغانین بەڵام ئەمانە لە دەرەوەی ئەفغانستان ژیاون، دونیایان بینیوە، چاویان كراوەتەوە، بۆیە بزووتنەوەی تالیبان ئێستا پتر حزبێكی سیاسییە، سوودیان لە ئایدۆلۆژیا توندڕەوەكە كردووە بۆ ئەوەی بزووتنەوەکە بەردەوام بێ، تاكو پاشەكشە بە حكومەتی ناوەندی بكەن. سەرەنجام كەوتە گفتوگۆ لەگەڵ ئەمریكا و لەگەڵ حكومەتی ئەفغانستانیش كە موجاهیدەكان بەڕێوەیان دەبرد.

 سیستەمی گەندەڵی لە حكومەتی ئەفغانستان، وە ئەو بێمتمانەییەی لەنێوان ئەوان و خەڵكدا هەبوو، وەك بینیمان پاش ئەوەی ئەمریكا دەستی بە كشانەوە كرد، ئێستا ئەمریكا هەر لە كابول ماوە، ئەو حكومەتە ڕووخا و سەرۆككۆماری گەندەڵ میللەتی خۆی بەجێهێشت و ڕۆیشت. لەگەڵ ئەوەدا هەموو سەركردەكانی سەربازی و پۆلیس و دەزگای ئەمن لە هەموو شار و شارۆچكەكان خۆیان ڕادەستی تاڵیبان كرد. هەڵبەت لێرەدا تاڵیبان كە هاتەوە ناو ئەفغانستان، ئەوەی كە بینیمان تاڵیبانێكی خوێنڕێژی وەكو جاران نیە بەلانی كەم تاكو ئێستا. لە ڕوانگەی نوێدا كە دەریانبڕی زۆر بە خێرایی ویستیان دونیا بە متمانەوە تێبگەیەنن پابەندە بەو پەیمانەی لەگەڵ ئەمریكا بەستوویەتی. بە گوێرەی ئەو پەیمانەی لەگەڵ ئەمریكا بەستوویانە تاڵیبان پەیمانی داوە یارمەتیی هیچ هێزێكی تیرۆر نەدا، وە نابێت پێگەیان لە ئەفغانستان هەبێت. بە هیچ شێوەیەك باوەڕیان بە سدوری ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی نیە، وە تەفسیری ئەوان بۆ نیزامی ئیسلامی هەمان تەفسیرە تەقلیدییەكەی جارانە كە هیچ پەیوەندی بە مەدرەسەكانی سەلەفیی سعودییەوە نیە كە سەرەنجام بنلادنی لێكەوتەوە. لەو ئەزموونەی كە لەگەڵ بنلاندن كردیان، وە سەرەنجام لەسەر ئەلقاعیدە ئەفغانستانیان دانا، وێدەچێت فێری سیاسەت وە فێری پاراستنی بەرژەوەندیی خۆیان بووبن. ئۆرگانەکانی تالیبان بۆیان نیە كە لە یاساكانی نێودەوڵەتی لابدەن، دانیان بە بەشێكی زۆری مافەكانی مرۆڤ داناوە، یان بەسەریاندا سەپاندوونە. بەشێوەیەكی میانڕەوی ئیسلامی مامەڵە لەگەڵ ژنان و دینەكان بكەن، وە ئەوەی كە بینیمان لە لێدوانی قسەكەری ڕەسمیی تاڵیبان لە كابول، بڕوایان بە گەشەسەندنی ئابووری هەیە، باوەڕیان بە دەستكەوتە زانستییەكان هەیە، دەست لە كاروباری حزبەكان و دامودەزگای ڕاگەیاندنی سەربەخۆ نادەن، هەروەها زۆر بە خوێنساردی سەیری ئەو ناڕەزایەتی و ئەو پشێوییە دەكەن كە لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتیی كابولدا هەیە، هەروەها لەگەڵ سەركردەكانی موجاهیدینی كۆن و سەركردەكانی حكومەت كە لەگفتوگۆكاندا بەشداربوون، وەكو (عەبدولڵا عەبدولڵا) و (حامید كارزای)  زۆر بە هێمنی  لە پەیوەندی دان، وە بەردەوام دەڵێن ئێمە حكومەتێكی ئیئتلافی درووستدەكەین. داوایان لە هەموو دونیا كرد كە وەكو دەوڵەتێك مامەڵەیان لەگەڵ بكەن، بەڵام باسی تایبەتمەندیی خۆشیان دەكەن. ئەو تاڵیبانەی ئێستا لە سەركردەكان و بیروباوەڕەكەیاندا، تاڵیبانی گەڕی یەكەم نیە، بەڵام تەواو نەگۆڕاوە. دەبێ چاوەڕوان بین بزانین چەند ئەو بەڵێنەی داویانە، وە ئەو هێمنییەی لەو ناو ئەفغانسان پێیەوە پابەندن لەكاتێكدا ئەمریكاش هەر لەوێ ماوە، وە لە گفتوگۆیان بۆ درووستكردنی حكومەتی ئیئتلافیی داهاتوو و چۆنییەتی بەڕێوەبردنی حكومەت پابەند دەبن. چونكە چەندی تاڵیبان پابەند بێت، دەبێ بە خێرایی لە پێگەی سوننەتی و تەقلیدیی خۆیان بێنەدەرەوە و داخلی دامودەزگای دەوڵەتی مۆدێرن بن. بۆنموونە ژنان زۆر دەترسان كەچی ئەوان دڵنیاییان داوە بە ژنانی ئەفغانستان كە بێنە دەرەوە كار بكەن و بچنەوە قوتابخانە. بینیمان قسەكەری ڕەسمیی تاڵیبان لە یەكەمین دەربڕینی خۆیدا لەگەڵ تەلەفزیۆنێكی ئەفغانی، پەیامنێرێكی ژن لەگەڵی دانیشتبوو، وە ڕوانگەكانی خۆی دەردەبڕی. ئەوەی گوێمان لێ بوو ڕوانگەیەكی نوێیە، كەواتە تاڵیبان گۆ