(I)

لایەنگرییە مەعریفییەكان و هێزی مشتومڕە سیاسییەكان

هەر لە ڕۆژگاری یۆنانییەكانەوە، سیاسەت بە مانای دەسەڵات و حوكمڕانی هاتووە، سیاسەتمەداریش ئەو كەسەیە كە وەك «دەوڵەتمەدار» مومارەسەی سیاسەت دەكات، ئەم سیاسەتەش لە چوارچێوەی «پۆلس polis» مومارەسە دەكرێت، واتە لە نێو «دەوڵەتی شاردا» كە تێیدا مومارەسەی سیاسەتێكی دیموكراتی، یان تیوكراتی، یان ئۆلیگارشی دەكرێت.

ئەم پرۆسە سیاسییە پێكدێت لە «تێكەڵێك لە توخمەكان»، كە تێیدا دەوڵەت نوێنەرایەتیی گرووپێك، یان چینێك، یان توێژێك ناكات، بەڵكو پێویستە نوێنەرایەتیی «هەمووان» بكات. و «ئەرستۆ» (كە لە ساڵی 322ی پێش زایین كۆچی دوایی كردووە)، ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە سیاسەت بریتییە لە چالاكییەكی مرۆیی كە ئامانج لێی بەدیهێنانی بەرژەوەندیی گشتیی هاوبەشە.

كەواتە، ئامانج لە مومارەسەكردنی سیاسەت بریتییە لە بەدیهێنانی خێری گشتی لە ڕێی بەدیهێنانی «دەوڵەتی باش»ـەوە. لەم ڕوانگەیەوە، پێویستە دەوڵەت، دەوڵەتێكی باش بێت، بۆ ئەوەی لە ڕێی بەهێزكردنی فەزیڵەتەوە خێری گشتی بەدی بهێنێت. ئەم ئامانجانەش لە چوارچێوەی كۆمەڵگەی باشدا بەدی دێن، كە «نەك هەر تەنیا برەو بە متمانەی نێوان تاكە كەسەكان دەدات، بۆ ئەوەی متمانەیان بە حكومەت بەهێز بێت، بەڵكو دەبێتە هۆی هێنانەئارای كۆمەڵگەیەكی باشتر كە هەندێ لە ڕەفتارەكان پەسەند دەكرێت لە بەرامبەر ڕەفتارەكانی دیكەدا، لە بری ئەوەی بوار بدرێت، هەر مرۆڤێك بۆ خۆی حوكم لەسەر ئەوە بدات كە چ شتێك ڕەفتارێكی باش پێكدەهێنێت». ئەم كۆمەڵگە باشە كە خێری گشتی بەدی دەهێنێت، تەنیا بەند نییە بە پرسی بەدیهێنانی متمانەوە، بەڵكو هەوڵی برەودان بە بەها بنەڕەتییەكانی دیكەش دەدات، وەك «رێزگرتن لە ژینگە، هاوكاریكردنی ئەو كەسانەی پێویستیان بە یارمەتییە، ئەنجامدانی هاوسەرگیری، منداڵخستنەوە، و ڕێزگرتنی تایبەت لە منداڵان و بەساڵاچووان.» گفتوگۆكانیش لەبارەی ئەم بەهایانەوە سەرناكێشن بۆ هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی، بەڵكو نەبوونی كۆمەڵێك بەهای هاوبەش دەبنە هۆی بەرپابوونی شەڕ و ناكۆكییەكان، ئەویش لەبەر ئەوەی لایەنەكانی ناتوانن ناكۆكییەكان چارەسەر بكەن، بەهۆی نەبوونی بەها هاوبەشەكانەوە.

ئەم دووانە هەردووكیان زادەی سیاسەتن، لەگەڵ ئەوەشدا جیاوازییەكی جەوهەری و بنەڕەتی هەیە لە نێوانیاندا كە پەیوەستە بە پرسی ئەخلاقەوە. یەكێك لە خەسڵەتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگەی باش بریتییە لە بوونی ئەخلاق كە داوا لە تاكەكەس، یان تاكەكەسەكان دەكات، كە بە شێوەی كۆمەڵ ڕەفتار بكەن. ئەم ئەخلاقەش پێویستی بە پاڵپشتیی بەردەوامە، ئەگەرنا خودی ئەم ئەخلاقە و بەو پێیە ویژدانی مرۆییش دووچاری داڕووخان دەبن. مرۆڤ و هەروەها (سیاسەتمەدار)یش پێویستی بە بەدەستهێنانی پاڵپشتی كەسانی دیكە هەیە و، پێویستە ئەم پرۆسەیەش بەردەوام بێت و پارێزگاری لێ بكرێت. دووپاتكردنەوەی بەردەوامیش لە هەناوی خۆیدا بەها ئەخلاقییەكانی هەڵگرتووە، ئەمە سەرباری بەهاكانی دیكە.

لێرەدا پێویستییەكی گەورە بە ئەنجامدانی گفتوگۆی ئەخلاقی سەرهەڵدەدات، ئەم گفتوگۆیانەش بنەڕەتین و بەهاكان لە خۆدەگرن و تەنیا بریتی نین لە پرۆسەی گرتنەبەری ڕێكارەكان. هەروەها بەرنامەبۆداڕێژراویش نین، بەڵكو ئەو گفتوگۆیانەن كە پانتاییەكی بەرفراوان لەو پرسانە دەگرنەوە كە ڕێك نەخراون.

بەو پێیە ئەگەر پرۆسە سیاسییەكە (وەك جێبەجێكردنی سیاسەت و چەمكە ئەخلاقییەكەی) لەگەڵ بیرۆكەی خێری گشتیدا یەك نەگرێتەوە، ئەوا دوچاری تەنگژەیەكی دژوار دەبێتەوە، بە چەشنێك لە پرۆسەیەكەوە كە ئامانج لێی بەدیهێنانی بەرژەوەندیی گشتییە، دەگۆڕێت بۆ پرۆسەیەك كە ئامانجی لێی بەدیهێنانی بەرژەوەندیی تایبەت دەبێت، دواتریش سەردەكێشێت بۆ سەرهەڵدانی دابەشبوونە كۆمەڵایەتییە مەترسیدارەكان، بەو پێیە ڕۆڵێكی مەترسیداریش دەبینێت لە پرۆسە سیاسییەكەدا و لە چوارچێوەی دیاریكردنی ئاراستە سیاسییەكانی تاكەكەس و حزبە سیاسییەكان. ئەم دابەشبوونانەش بریتین لە درزتێكەوتنی كۆمەڵایەتی Social Cleavage لە پەیكەربەندی سیاسەت و لە پەیكەربەندی سیستمی حزبیدا.

لەگەڵ ئەوەشدا ئاوێتەبوونی ئەخلاق لە جیهانی سیاسەتدا بە مانای ئەوە دێت كە پرۆسە سیاسییەكە پتر لەگەڵ ئازادیی هەڵبژاردندا دەگونجێت، وەك ئەوەی لەگەڵ ملكەچكردن بۆ هێز و ملهوڕیی دەوڵەتدا بگونجێت. پەیوەستبوونی ئەخلاق بە سیاسەتەوە بە مانای دەركەوتن دەنگی كۆمەڵگە و ڕەخساندنی بوارێكی بەرفراوانی هەڵبژاردن بۆ تاكەكەسەكان دێت. هیچ كاتێك ئەم دۆخە نایەتە ئاراوە لە حاڵەتی سەپاندنی دەسەڵات و هێزی ناچاركردنی دەوڵەت بەسەر كۆمەڵگە و تاكەكەسدا. لەم حاڵەتەی دواییدا دەوڵەت وا دەردەكەوێت كە بێئاگا بێت لەوەی بارودۆخە بە كوێ گەیشتووە لە كۆمەڵگەدا و هەوڵ دەدات ئەوانی دیكە ناچار بكات گوێڕایەڵی و ملكەچی بۆ بكەن. ئەم دۆخەش دووپاتكردنەوەیە بۆ گرنگیی (هونەری سیاسەت) كە بریتییە لە بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی كۆمەڵگە، بەڵام لە هەمان كاتدا بریتییە لە هونەری بەدیهێنان، یان بەرهەڵستیكردنی خواست و ئاراستەكانی دەسەڵاتە گشتییەكە، لەم ڕوانگەیەوە دەتوانرێت بوترێت كە بە شێوەیەكی گشتی ناچێتە ژێر باری لۆژیك و توندی دادگاییكردنە عەقڵانییەكانەوە، كە داهێنانی شەخسی ڕۆڵی گرنگی تێدا دەگێڕێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەم سرووشت و تایبەتمەندییە، ئەوا هونەری سیاسەت ڕەچاوی ئەو دەرئەنجامە دەكات كە لە ڕەخنە كۆمەڵایەتییەكان و لە بیرۆكە و داخوازییەكانەوە دێنەئاراوە. بە پێچەوانەوە، ئەگەر هونەری سیاسەت ئەم پێداویستییانە لەبەرچاو نەگرێت، ئەوا ماوەی نێوان كاری و سیاسی و هێزە بزوێنەرەكانی گەورەتر و قووڵتر دەكاتەوە، كە ئەمەش دەبێتە هۆی ناهاوسەنگیی كۆمەڵایەتی و سیاسییە. هەروەك زانای كۆمەڵناسی فەڕەنسی (كاستون بوتول) دەڵێت: «هونەری سیاسەت هاوشێوەی یاریی شەترەنجە كە جووڵەی بەردەوام لە خۆدەگرێت، كە هەر لایەك هەوڵی بەدەستهێنانی سەركەوتن بەسەر بەرامبەرەكەیدا دەدات». هونەری حوكمڕانی پەیوەستە بە كاروبار و پرسە گشتییەكان و سازدانی هاووڵاتیان بۆ بەدیهێنانی ئامانجە گشتییەكان، ئەمەش ئەو تایبەتمەندییەیە كە سیاسەتمەدار لە ئاستە جیاوازەكانی كار و چالاكییەكانیدا پێویستی پێیەتی.

هەروەها هەمیشە ململانێی نێو گفتوگۆی سیاسی بەس نییە بۆ نەهێشتنی كاریگەرییەكانی گوتاری سیاسی لەسەر ڕای گشتی. لەگەڵ ئەوەشدا، ئێمە تەنیا بە كۆمەڵێك فاكتەری كەم ئاشناین كە هێزی مشتومڕە سیاسییەكانی قەناعەتپێكردن پێكدەهێنن. لێرەدا باس لەوە دەكەین، ئایا لایەنگرییە مەعریفییەكان كاریگەرییان هەیە لەسەر هێزی وێناكراوی مشتومڕە سیاسییەكان، كە دەبێتە هۆی ئەوەی هەندێ لە مشتومڕەكان زیاتر مایەی قەناعەتپێهێنان بن، بە بەراورد بەوانی دیكە، هەر ئەمەشە كە توێژینەوە نوێیەكانی زانستی دەروونناسیی سیاسی دووپاتی دەكەنەوە لە بارەی كاریگەری سۆز لە گۆڕەپانی سیاسیدا، كە دەبێتە هۆی ئەوەی پێشبینی ئەوە بكرێت، تاكەكەسەكانیش بەم شێوەیە بن، ئەگەری زۆر هەیە بتوانرێت بە هۆی ئەو مشتومڕە سیاسییانەوە قەناعەتیان پێ بكرێت كە سڵكردنەوە لە دۆڕان لەخۆ دەگرن لە ڕێی كاردانەوەیەكی مەترسیدارەوە، تەنانەت لەبەرامبەر مشتومڕە پێچەوانەكانیشەوە.

(II)

پەرلەمان و ڕۆڵی لە گۆڕەپانی سیاسیدا

هەڵبژاردنەكان پەرلەمانەكان بەرهەم دەهێنن، بەڵام چ جۆرە پەرلەمانێك؟

هاتنەئارای پەرلەمان لە جیهاندا پەرەسەندنێكی بێ كاردانەوە نەبوو. بە درێژایی ماوەی بوونەكەی سیستمی پەرلەمانی ڕووبەڕووی ڕەخنە بووەوە، كە پەرەی سەند لە لۆژیكی كاردانەوە و گێڕانەوەی سیستمەكانی پێشوو لەسەر دەستی ئەو ڕكابەرانەی دوچاری بەزین هاتبوون لە مەیدانی ململانێی لە دژی سیستمی پەرلەمانی. دواتر ئەزموونە كردارییە مەزنەكە پەردەی لەسەر خەوشەكانی حوكمڕانی حزبی هەڵماڵی، كە بە خێرایی دەركەوتن. لە كۆتاییدا، ڕەخنەگرتن لە سیستمی پەرلەمانی لە لایەنێكی مەبدەئی دیكەوە سەرچاوەی گرت، لە مەیلی چەپی شۆڕشگێڕی. ئیدی بەدوایدا ڕەوتە ڕاستڕەو و چەپڕەوەكان، بۆچوونە موحافیزكارەكان، ڕای سەندیكاكان، فەوزەوییەكان، دید و تێڕوانینە پاشایەتی و ئەرستۆكراتی و دیموكراتییەكان، هەوڵەكانیان یەكخست بۆ ئاراستەكردنی ڕەخنەكانیان لە دژی سیستمە پەرلەمانییەكە.

لە نێو دیارترینی ئەو ڕەخنانەی كە ئاراستەی سیستمە پەرلەمانییەكە و هەڵەكانی كراون، بریتییە لە هەژموونی حزبە سیاسییەكان و سیاسەتە شەخسییە ناپڕۆفیشناڵەكان و حوكمڕانیی ئارەزوومەندەكان و قەیرانە حكوومییە بەردەوامەكان و بێهودەیی گفتوگۆ پەرلەمانییەكان و داڕووخانی پێوەرەكانی ڕێساكانی ڕەفتاری پەرلەمانی و خراپ بەكارهێنانی پارێزبەندی و ئمیتیازاتە پەرلەمانییەكان و ئامادەبوونێكی لاواز لە كۆبوونەوەكانی پەرلەماندا. لێرەدا پڕۆفیسۆر «كارل شمیت» دەڵێت: «نوێنەرایەتیی ڕێژەیی و سیستمەكانی لیستی حزبایەتی سەردەكێشن بۆ وێرانكردنی پەیوەندیی نێوان دەنگدەر و نوێنەر، چونكە دەبنە هۆی ئەوەی نەتوانرێت بۆ پرۆسەی حوكمڕانی دەست لە دروستكردنی كوتلەكان هەڵبگیرێت لە پەرلەماندا و دەبنە هۆی ئەوەی پرەنسیپی نوێنەرایەتیكردن لە هەموو مانایەك بەتاڵ ببێتەوە».

 لێرەدا و لە پێناوی زانینی ئەركی ئەخلاقیی نوێنەرانی گەل ئاماژە بە ماددەی 21 لە دەستووری ڕایخی ئەڵمانی (دەستوری ڤایمار 1919) دەكەین كە دەڵێت: «ئەندامان نوێنەری تێكڕای گەلن و تەنیا لەبەردەم ویژدانی خۆیاندا بەرپرسیارن و بە هیچ فەرمانێكەوە پابەند نین». لە بڕگەی یەكەمی ماددەی (49)ی دەستووری كۆماری عێراق بۆ ساڵی 2005دا هاتووە: «ئەنجومەنی نوێنەران پێكدێت لە ژمارەیەك لە ئەندامان بە ڕێژەی یەك كورسی بۆ هەر 100 هەزار كەسێك لە دانیشتووانی عێراق كە نوێنەرایەتیی تێكڕای گەل دەكەن و، بە شێوەی دەنگدانی گشتی و نهێنی و ڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن، ڕەچاویی سەرجەم پێكهاتەكانی گەلی تێدا دەكرێت». لێرەدا جیاوازی نێوان ئەم دوو دەقە ڕوونە، كە دەستووری عێراق دووپاتكردنەوە لەخۆ ناگرێت لەسەر ئەركی ئەخلاقی نوێنەرەكان بەو شێوەیەی كە ویژدانیان بەسەریاندا دەیسەپێنێت.

لە ڕاستیدا، بڕیارە گرنگەكانی نێو پەرلەمان لە دانیشتنە ئاشكراكاندا یەكلا ناكرێنەوە، بەڵكو لە كۆبوونەوەكاندا «گەڵاڵە دەكرێن»، مەرجیش نییە ئەم كۆبوونەوانە لە نێو لێژنە پەرلەمانییەكاندا ئەنجام بدرێن، بەڵكو- بە زۆری بە شێوەی نهێنی- بە ئامادەبوونی سەرۆكی كوتلەكان و ئەگەر پێویستی كرد، بە ئامادەبوونی سەرۆكی ئەو حزبە سیاسییانەی نوێنەریان لە پەرلەماندا هەیە، ئەنجام دەدرێن. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە هاووڵاتیان هیچ ڕۆڵێكیان نییە لەم پرسانەدا. بەڵام لە سیستمی دیموكراتیدا، هاووڵاتی ڕۆڵی گرنگ و جەوهەریی هەیە لە پەسەندكردنی بڕیارەكاندا، ئەمەش پرەنسپێكی دیموكراتییە: یەكانگیربوونی یاسا و ئیرادەی گەل. لەم یەكانگیربوونەشدا ناتوانین باسی یەكانگیربوونێكی ڕەها بكەین، لەبەر ئەوەی هەمیشە پانتاییەك هەیە لە نێوان یەكسانیی ڕاستەقینە و دەرئەنجامەكانی یەكانگیربووندا. بەڵام هەمیشە ئیرادەی گەل یەكانگیرە لەگەڵ ئیرادەی گەلدا، بەڵام مەرج نییە، لەگەڵ ئیرادەی حوكمڕانەكان، یان نوێنەرەكانی لە پەرلەمان یەكانگیر بێت. دەبێت ئیرادەی گەل سەرچاوەی هێز و شەرعییەتی دەسەڵاتی سیاسی بێت. ئەو سێ شەپۆلە دیموكراتییەی جیهان بەخۆوە بینی، بە گوێرەی دیاریكردنەكەی پڕۆفیسۆر «هنتگتن» بوونە هۆی بەربڵاوبوونێكی بەرفراوانی دیموكراسی و بەو پێیە زەمینەیان خۆش كرد بۆ یەكانگیربوون لەگەڵ ئیرادەی گەلدا. یەكانگیربوون لەگەڵ ئیرادەی گەلدا سەردەكێشێت بۆ یەكانگیربوون لە نێوان سیستمی پەرلەمانی و دیموكراسیدا.

لە ڕاستیدا دیراسەتكردنی سیستمی پەرلەمانی پێویستی بە توێژینەوەی پایە فیكرییەكانی ئەم سیستمە هەیە. بەتایبەت ڕادەی نوێنەرایەتیكردنی بۆ ئیرادە و بەرژەوەندییەكانی گەل. لێرەدا پڕۆفیسۆر «شمیت» دەپرسێت: «بۆچی لە هەقیقەتدا و لە تێڕوانینی چەندین نەوەدا پەرلەمان وەك ناوونیشانی ئەوپەڕی ژیری Ultimum Sapientae سەیر كراوە و، لەسەر چ بنەمایەك باوەڕهێنان بەم دامەزراوەیە پتر لە سەدەیەكی خایاند، داواكردنی ئەوەی دەبێت پەرلەمان جڵەوی حكومەت بكات و كاریگەربوونی لەسەر هەڵبژاردنی ئەو وەزیرانەی لەبەردەمیدا بەرپرسیارن، ئەم باوەڕە لە خۆدەگرێت؟»

لەم ڕوانگەیەوە سیستمی پەرلەمانی لە پایە فیكرییەكانیدا سیستمێكی دیموكراتییە لە بنەڕەتدا، لە جێبەجێكردنیشدا دەبێتە گۆڕەپانێك بۆ گفتوگۆ و كێشمەكێش و دیالۆگی گشتی، هەروەك «ئەسمان» Esmein كە زانایەكی فەڕەنسی بواری دەستوورییە دووپاتی دەكاتەوە و دەنووسێت: «لە بنەڕەتدا سیستمی نوێنەرایەتی سیستمێكە بەندە بە گفتوگۆی ئازادەوە.» هەروەها بیریاری ئینگلیزی «هارولد لاسكی» لە كتێبەكەیدا (بنەماكانی سەروەری)، لە ساڵی 1921 دەنووسێت: «بنەمای حوكمڕانی نوێنەرایەتی بریتییە لە حوكمڕانیكردن لە ڕێی گفتوگۆوە». هەروەها ئەم گفتوگۆیەش پەیوەستە بە باوەڕبوون بە ڕای گشتی و پێویستی ڕێكخستنی دەسەڵاتەكانەوە. پێویستە پەرلەمان ئەركی یاسادانان بگرێتەئەستۆ، واتە پەرلەمان دەسەڵات، یان دەزگای یاسادانانی دەوڵەتە، ئەم دەسەڵاتی یاسادانانەش لە بنەڕەتدا بەندە بە تیۆری جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان كە بیریاری فەڕەنسی «مۆنتسیكۆ» پەرەی پێ دا لە كتێبە گرنگەكەیدا بە ناوی «رۆحی یاساكان»، كە ڕەنگدانەوەی هەبوو لەسەر جاڕنامەی فەڕەنسی بۆ مافەكانی مرۆڤ و هاووڵاتی كە شۆڕشگێڕە فەڕەنسییەكان لە ئەیلوولی 1789دا دەریان كرد، كە لە ماددەی 16دا هاتووە: «هەر كۆمەڵگەیەك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی تێدا نەبێت و زامنی مافەكانی تێدا نەكرابێت، دەستووری نییە»، واتە پەرلەمان بە گوێرەی بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان كار دەكات، ئەركەكەشی بریتییە لە یاسادانان كە بەندە بە بیركردنەوە و ڕامان و عەقڵانییەتەوە. بەم شێوەیە یاسا هەقیقەت و عەقڵ و دادپەروەری لەخۆ دەگرێت.

(III)

عەقڵانییەتیی پەرلەمانی

بیریاری ڕووسی لە بواری دەستوور (بوریس میركین غویتزیفیتش) چەمكی «پەرلەمانی عەقڵانی» داهێنا، بۆ دیاریكردنی ئەو دەستوورانەی كە چوارچێوەی یاسایی بۆ پەیوەندییە سیاسییەكانی سیستمە پەرلەمانییەكە لەخۆ دەگرن. بە زۆری ئەم دەستەواژەیە بەكار دەهێنرێت بۆ دیاریكردنی ئەو سیستمە پەرلەمانییانەی بە شێوەیەك ڕێكخراون كە بوار نادەن بە دروستبوونی ناسەقامگیریی حكوومیی درێژخایەن و بواریش بە كاری دامەزراوەكان دەدەن. بە شێوەیەكی گشتی ئامانجی میكانیزمە بەكارهاتووەكانیش ئەوەیە كە ڕاپەڕاندنی بەرپرسیارێتیی وەزاری دژوارتر بێت، لە ڕووی سیاسی و دەستوورییەوە (وادە كۆتاییەكان، ڕێكارە تایبەتەكان، زۆرینەی پاڵپشتیكراو، خۆهەڵوەشاندنەوە و.. هتد). لەگەڵ ئەوەشدا، لە قاڵبدانی پەرلەمان بۆی هەیە هەوڵی بەدیهێنانی ئامانجی دیكەش لەخۆبگرێت، وەك گێڕانەوەی هاوسەنگی لە نێوان حكومەت و پەرلەمان، یان باشتركردنی دەقەكان.

خەسڵەتی سیستمی پەرلەمانی بریتییە لە لێپرسینەوەی سیاسیی حكومەت لە بەردەم پەرلەماندا، واتە توانای پەرلەمان بۆ ڕووخاندنی حكومەت، كە بە شێوەیەكی پلەبەند و لە كۆتایی سەدەی شانزەیەمەوە لە بەریتانیا دامەزرێنرا. هەمان شێواز لە سەرجەم ئەوروپای سەدەی نۆزدە و بیستدا بڵاو بووەوە و، لە هەندێ وڵاتدا دەركەوت بە بەردەوامی حكوومەتەكان دەڕووخێندران، بە زۆری لە ماوەی كەمتر لە ساڵێكدا.

كاتێك باس لە ناسەقامگیریی حكومەت دەكەین، ئەوا كۆماری چوارەمی فەڕەنسا، یان كۆماری ئیتاڵیا تاوەكو چاكسازی هەڵبژاردنی ساڵی 1993، دیارترین نموونەی ئەم بارودۆخە بوون، كە ئەمە حاڵەتێكە مەترسیی ئیفیلیجكردنی حكومەت لەخۆ دەگرێت، بەتایبەتی لە كاتی تەنگژەكاندا.

پەرلەمانییەتی عەقڵانی دەیەوێت بە دوو ڕێگا ئەم كێشەیە چارەسەر بكات: لەلایەك لە ڕێی داڕشتنی دەستوور و بەهێزكردنی حكومەتەوە لە بەرامبەر پەرلەماندا، لەلایەكی دیكەوە، لە ڕێی یاسای هەڵبژاردن و هەوڵدان بۆ پاڵپشتیكردنی زۆرینەی پەرلەمانی دیار و سەقامگیر كە توانای پشتیوانیكردنی سیاسەتی حكومەتی هەبێت.

لە قاڵبدانی سیستمی پەرلەمانی شێوەی جیاوازی لە وڵاتە جیاوازەكاندا وەرگرت، تا ڕاددەیەكیش پتر سەركەوتوو بوو. بەم شێوەیە، سیستمی پەرلەمانی عەقڵانیی ئەڵمانی لە سەرەتادا خۆی سەلماند، بە تایبەتی بەهۆی دروستكردنی سیستمێكی بنیاتنەری چاودێرییەوە، كە تەنیا لەو حاڵەتەدا بوار بە وەرگرتنەوەی متمانە بە ڕاوێژكار دەدەن، ئەگەر بێتوو زۆرینەیەكی یەكگرتوو و ڕێكخراوی موعارەزە پرۆژەیەكی سیاسی متمانەپێكراو بخەنەڕوو. لە پەیوەندی بە نموونەی كۆماری چوارەمی فەڕەنساوە، ئەوە دەركەوت كە هیچ فێڵێكی دامەزراوەیی ناتوانێت سەقامگیری بسەپێنێت لە وڵاتێكی شڵەژاو لە ڕووی سیاسییەوە. میكانیزمە وێناكراوەكان بەس نەبوون، كە ئەمەش وای لە هەندێ نووسەران كرد بڵێن سیستمەكە بە «مردوویی لەدایك بووە» و لە قاڵبدانی بە تەنیا بەس نییە بۆ ئەوەی بوار بە ڕێكخستنی ژیانی سیاسی بدات لە چوارچێوەی سیستمێكی پەرلەمانیدا.

كۆماری پێنجەم توانی سەقامگیری و كارایی خۆی بەدەست بهێنێتەوە، لەسەر حیسابی شۆڕشكردن لەبەرامبەر نەریتە دەستوورییە فەڕەنسییەكاندا، بە تایبەتی ئەوانەی دوای یاسا دەستوورییەكانی ساڵی 1875 دروست بوون. پەرلەمانی لە قاڵبدراوی ساڵی 1958، چاكەیەك بوو لەبەرامبەر دەسەڵاتی جێبەجێكاری ڕاستەقینەی فەڕەنسا لە سەردەمی ژەنەڕاڵ دیگۆلدا، كە هاوشێوەی ئامرازێكی بەرگریكردن بوو لە دژی پەرلەمان. بە شێوەیەكی بنەڕەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەهێز كرا، لە ڕێی دیاریكردنێكی توندی بواری كاركردنی پەرلەمانەوە. لە كۆتاییدا ئەنجومەنی دەستووری فەڕەنسی وەك یەكێك لە ئامرازەكانی لەقاڵبدان دەردەكەوێت لەبەر ئەوەی زامنی بەرگریكردن لە ئامانجی بازنەكانی هەڵبژاردن دەكات.

(IV)

گوتاری هەڵچوونئامێز

سیاسەتمەداران پرسە سۆزدارییەكان بەكار دەهێنن لە گوتارەكانیان لە پەرلەماندا و بە پشتبەستن بە جۆری گفتوگۆكە و بە شێوەیەكی ستراتیژی و ئینتیقائی گوتاری هەڵچوئامێز دەگرنەبەر، ئەویش لە بنەڕەتدا بۆ ڕاكێشانی دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا. ئەمە یەكێكە لە دەرئەنجامە سەرەكییەكانی توێژینەوەیەكی گرنگ كە لە گۆڤاری

(American Policy Science Review» – (APSR»

بڵاو بووەتەوە بە بەشداریی تونی ڕودون، لەگەڵ موریس ئاوسنابر و كوسارە ب، هوبولت.

لەم ساڵانەی دواییدا، چەندین توێژینەوە ئەنجام دران و ئەوە دەخەنەڕوو كە هەست و سۆزەكان گرنگن لە بواری سیاسەتدا و بەكارهێنانی گوتاری هەڵچوونئامێز، لەسەر بنەمای زمانێكی ئەرێنی یان نەرێنی، حاڵەتێكی بەربڵاوە لە كاتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا. هەروەها توێژینەوەیەك لە نێو حزبە سیاسییەكاندا ئەنجام درا لە پەیوەندی بە هەڵوێستی وەرگیراو و موعارەزەوە كە لە میانەی گفتوگۆ پەرلەمانییەكاندا گوزارشتیان لێكرا، بەڵام توێژینەوە نەكرا لەبارەی ئەوەی كەی و بۆچی سیاسەتمەدارەكان گوتاری هەڵچوونئامێز بەكار دەهێنن لە میانەی گوتارە تەشریعییەكاندا، كە لە توێژینەوەكەی سەرەوەدا تاوتوێ كرا.

بە زۆری زمانی هەڵچوونئامێز ئاماژەیە بە شێوازێكی پەیوەندیكردن كە كاردانەوەیەكی سۆزدارانە دەورووژێنێت لای گوێگر، بەو پێیە كاردانەوەی ئەرێنی، یان نەرێنی دروست دەكات، بە چەشنێك مانا دیاریكراوەكەی وشەكە، یان دەستەواژە بەكارهاتووەكە تێدەپەڕێنێت. لەبەر ئەوە دەكرێت ئامرازێكی بەهێز بێت بۆ قەناعەتپێهێنانی خەڵكی بە ڕاستی و دروستیی پەیامێكی دیاریكراو، لە ڕوانگەی ململانێی هەڵبژاردنەوە، بەڵگەیەك هەیە كە بانگەشەكانی ورووژاندنی هەست و سۆز گرێ دەداتەوە بە سەركەوتنی پێكهاتەیەكی سیاسیی دیاریكراو لە هەڵبژاردنەكاندا.

توێژینەوەكەی سەرەوە شرۆڤەكاری دەكات، بۆ یەك ملیۆن گوتاری ئەنجومەنی عەوامی بەریتانیا لە نێوان ساڵانی 2001 و 2019، و یەك ملیۆن گوتاری دیكەی پەرلەمانی ئیرلەندای باكوور لە نێوان ساڵانی 2002 و 2013 .

توێژەران بەریتانیایان هەڵبژارد لەبەر ئەوەی یەكێكە لە كۆنترین پەرلەمانەكانی جیهان و كەشێكی دامەزراوەیی هەرە لەبارە بۆ دیراسەتكردنی ئەم جۆرە گوتارانە، جیاوازییەكانیش پەیوەست بوون بە پاڵنەری یاسادانەرانەوە بۆ جۆری گفتوگۆكە. توێژینەوەكە دووپاتی دەكاتەوە كە لە پاڵنەرەكانی ڕاكێشانی دەنگدەراندا جیاوازییەكی سیستماتیكی هەیە، ئەویش بەندە بە جۆری گفتوگۆكەوە. بەم شێوەیە لە گفتوگۆ ئاست بەرزە تەشریعییەكاندا، پەرلەمانتارەكان پاڵنەری زیاتریان هەیە بۆ گرتنەبەری گوتاری هەڵچونئامێز بۆ ڕاكێشانی سەرنجی خەڵكانێكی زیاتر، كە بە هۆی بەكارهێنانی زیاتری ناوەرۆكی سیاسی و زمانی هەڵچوونەوە ئەو خەڵكانە بەلای خۆیاندا ڕادەكێشن. توێژینەوەكە ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە ماوەی ئاراستەكردنی پرسیار بۆ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بریتییە لەو گفتوگۆیەی كە هاووڵاتیان گرنگییەكی زیاتری پێ دەدەن بە بەراورد بە گفتوگۆكانی دیكە، ئەمەش پاڵنەر بۆ نوێنەرەكان دروست دەكات، بۆ ئەوەی زمانێك بەكار بهێنن كە پتر هەڵچوون لەخۆ بگرێت. ئەم ماوەیەش بە ڕووداوی هەرە دیاری پەرلەمانی دادەنرێت، كە ڕاستەوخۆ پەخش دەكرێت و بەشێكی زۆری دەزگاكانی ڕاگەیاندن ڕووماڵی دەكەن.

بە پێچەوانەی ئەمەوە، لەو گفتوگۆ تەشریعییانەی كەمتر بەرچاون، كە بە پەرۆشییەوە چاودێری ناكرێن و چاوەڕوانییەكی كەمتریان لێ دەكرێت، بە زۆری سیاسییەكان، هاوڵەكانیان لە پەرلەمان دەدوێنن و، بەو پێیە گوتارە سۆزدارییەكە كەمتر ڕوون و بەرچاوە.

(V)

جێبەجێكردنی نوێ بۆ پێوانەكردنی گوتاری هەڵچوونئامێز

توێژینەوەكەی سەرەوە جێبەجێكردنێكی سیستماتیكی نوێ دەخاتەڕوو بۆ پێوانەكردنی گوتاری هەڵچوونئامێز، لە ڕێی كۆكردنەوەی فەرهەنگی پێوەرە سۆزدارییەكانی وشە ئینگلیزییەكان (ANEW) و میكانیزمەكانی تێكهەڵكێشكردنی وشەكان كە بوار دەدات بە دروستبوونی فەرهەنگێكی تایبەت بە بوارەكە. بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش كۆمەڵێك وشەی سۆزداری و بێلایەنانە هەڵبژێردران، وەك: هەندێ وشەی بێلایەنانە diameter”، “metres”، and “radiotors” و هەندێ وشەی سۆزدارانە “appalling”، “empathy”، “horrific” and “admiration” . ئەوەی پەیوەست بێ بەو ناوچانەی ئاستێكی مامناوەندیی بەرزتر لە گوتاری هەڵچونئامێز لە ئارادا بوو، ئەوا ئەم دەستەواژانەیان بەكارهێنا وەك: «شیرازەی كۆمەڵگە»، و «چینە كۆمەڵایەتییەكان» و «خۆشگوزەرانی و جۆری ژیان»، و لەو ناوچانەی كە ئاستێكی نزمتر لە گوتاری هەڵچوونئامێز هەبوو، ئەوا دەستەواژەی «سیاسی» و «سیستم» و «ئابووری»یان بەكارهێنا.

لەم ڕوانگەیەوە و سەرەڕای ئەوەی گوتارە پەرلەمانییە هەڵچوونئامێزەكان كاریگەریی ئەرێنییان هەیە، لەگەڵ زیادبوونی گرنگیدانی گشتی بە چالاكیی نوێنەرەكانیان و لە سیاسەتدا بە شێوەیەكی گشتی، ئەوا ئەگەری هاتنەئارای دەرئەنجامی نەرێنیش لەئارادایە: ڕەنگە گوتاری هەڵچوونئامێز سەربكێشێت بۆ زیادبوونی جەمسەرگیری و سیاسەتمەتداران پێیان باشتر بێت ئەولەوییەت بدەن بە بانگەشە سۆزدارییەكان لەسەر حیسابی سیاسەتە تایبەتمەند و تۆكمەكان، ئەمەش دۆخێكە زیان بە كواڵیتیی دیموكراسی دەگەیەنێت.