فەڕەنسا و كوردستان
سەرۆ قادر
بە بیانووی سەفەری سەرۆكی هەرێمی كوردستان (بەڕێز نێچیرڤان بارزانی)ی بۆ فەڕەنسا و ئەو گرنگییەی فەڕەنسا بە هەرێمی كوردستان و بە دۆزی كورد دەیدات.
ڕوونە كە دەوڵەتی فەڕەنسا لە دوای ساڵی 1991 ڕوانگەی بەرامبەر كوردستان گۆڕانێكی چلۆنایەتی تێكەوتووە، كە لە بەرژەوەندیی چاوپێداگێڕانەوە بەو غەدرەیە كە لەسەرەتای سەدەی بیستەم بەرامبەر بە كورد كرا. ئەو ڕۆلەی فەڕەنسا لە ناو ئەوروپا و هاوپەیمانانی ڕۆژئاوادا هەمیشە دەوری مشووخواردن و بیركردنەوە لە دەربازكردنی كوردستان لە تەنگوچەڵەمەی ناكاو یان ناوخۆییدا دەگێڕێت. جا من بۆ ئەوەی تێبگەین چ گۆڕانكارییەك لەو بوارەدا ڕوویداوە، هەوڵدەدەم چاوێك بە مێژوودا بگێڕمەوە.
فەڕەنسا یەكێك لەو دوو زلهێزە گەورە كۆلۆنیالیستییە بوو كە دەستیان بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گرت، بڕیاری بێبەشكردنی كوردیان لە هەموو مافەكانی نەتەوەیی و مرۆیی خۆی دا. فەڕەنسا لەگەڵ كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا ئەو بڕیارە کوشندەیان دا و بەرامبەر هەوڵی ئەمریکا و ڕوسیا وەستان کە دەیانویست کورد وەک پێکهاتەکانی دیکەی ناو دەوڵەتی عوسمانی خاوەنی چارەنووسی خۆیان بن. پێویستە ئێستا ئێمە لەم ڕۆژگارەدا بپرسین ئەو بڕیارەیان بۆچی داوە؟ بۆ ئەومەبەستەش دەبێ بگەڕێینەوە بۆ مێژوو و هەوڵ بدەین لە بارودۆخی ئەوكاتدا لە هەڵوێستەكانی فەڕەنسا و بەریتانیا تێبگەین، هەروەها بارودۆخی كوردستان لە ناو ئیمپراتۆری عوسمانیدا بێنینە بەرچاو.
فەڕەنسا پێش ئەوەی قۆناغی كۆلۆنیالیستی، لە شەڕی سەلیبیدا یەكێك لەو دەوڵەتانە بوو كە ڕۆڵێكی چالاكی هەبوو لە گڕپێدانی جەنگەكانی دژی ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی. هەوڵی فەڕەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا وەک هەموو ئەو دەوڵەتانەی ئەوروپا كە لەژێر چەتری پاپادا بوون، ئەوە بوو كە لە ئاسیادا پڕۆسەی كۆتاییهێنان بە دەوڵەتە بچووكە مەسیحییەكان بوەستێنن. واتە بەری ئەو هەڵمەتە بگرن كە مەمالیكی ئیسلامی و ئیمپراتۆریی عەباسی دەیكرد. دوای نزیک بە دوو سەد ساڵ ئیمپڕاتۆڕیی عوسمانی دروست بوو کە بە هاوكاریی كوردان شەڕی ڕاستەوخۆی ئەو شار و دەوڵەتە مەسیحییانەیان دەكرد. پێشی هەندێش لە زەمانی شەڕی سەلیبیدا ئەو سەركەوتنانەی كە سەلاحەددینی ئەییوبی بەدەستی هێنا، وەكو دەوڵەتی ئەییوبی یان پێش ئەوە وەكو بەشێك لە دەوڵەتی مەمالیكی زەنگییەكان، بەناوی كورد ئەو فشار و بچووككردنەوەیە ڕووووی دا كە تووشی كۆمەڵگەی مەسیحینشینی ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی بوو.
لە ئیمپراتۆریی عوسمانیدا كورد کاربەدەست نەبوو بەڵام بە حوكمی ئەو جوگرافییا سیاسییەی تێیدا دەژیا، لە نێوان توركی عوسمانی وەكو میللەتی ئیمپراتۆریدار و جیهانی عەرەبی و مەسیحی دەژیا. واتا كورد لەو نێوانەدا بوو. بۆیە ئیمپراتۆری عوسمانی هەر جموجۆڵێكی كردبا بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەسیحییەكان یان دەوڵەتانی دیكەی ئەوروپا، دەبوا بەسەر كوردستاندا تێپەڕێت و ڕەزامەندیی كوردیش بۆخۆی ڕاكێشێت. جا ئەوە چ كورد وەكو كۆمەڵگەیەكی پەرتوبڵاو چ وەكو سەرۆكی عەشیرەتەكان بووبێت، دواییش كە میرنشینەكان دروست بوون و لە ناو میرنشینەكانیش شێخنشین و پیاوە كۆمەڵایەتییە كاریگەرەكانی كوردستان هەبوو هەمووی وەک سیستەمێکی کۆنتڕۆل و لۆجستیکی لەلایەن عوسمانییەوە بەکاردەهات بۆ ئەوەی كە سیاسەتەكانی خۆی بۆ یەكدەستكردنی دینی لە ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی بەكاربێنێت. بۆیە بەدرێژایی پێنجسەد ساڵ ئەو دەنگوباسانەی لە ئیمپراتۆری عوسمانییەوە بۆ دونیای مەسیحی دەچوون، بریتی بوو لە گوشارهێنان و لەناوبردنی پێكهاتە مەسیحییەكان لە ناو ئیمپراتۆری عوسمانی كە لە ئەفریقاوە دەستیپێدەكرد تا دەگەیشتە ناوەڕاستی ئەوروپا. ئەمە جیا لە گوشارهێنان و پەلاماردانی پێكهاتەكانی دینی نامەسیحی كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبووە. ئەو گۆڕانکارییە تۆبزییە دینییە سیاسەتی ئیمپراتۆری عوسمانی بووە، بەڵام كەرەستەی سوپا لەناو عوسمانیدا بەشێكیشی كورد بوون. ئەو جوگرافیا سیاسییەی باسمكرد، كارێكی وای دەكرد كە لە هەموو شەڕەكاندا ناوی كورد و تورك بەیەكەوە بێت. بۆیە كاتێك كە دەگەڕێینەوە بۆ ڕاپۆرتی ڕۆژهەڵاتناسەكان، لە وەسف و نیشاندانی مۆزاییكی دینی و نەتەوەیی لە ناو ئیمپراتۆرییەی عوسمانیدا، هەمیشە لەو فشارهێنان بۆ پێكهاتەكانی مەسیحی و غەیرە مسوڵماندا ناوی كوردیش دێت.
پێویستە بەلامانەوە شایانی تێگەیشتن بێت كە لە ڕوانگەی شەڕی ئایینی ئەوكاتدا لە نێوان ئیسلامی عوسمانی و مەسیحییەتی ئەوروپادا، كورد وەكو بەشێك لە ئیسلامی عوسمانی خۆشەویست نەبووبێت، بەڵكو وەكو میللەت و پێكهاتەیەكی شەڕكەر كە بەکارهاتوە لە یەكدەستكردنی دینی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناویدەهات.ئەوەش لە سەڵاحەددینی ئەییوبییەوە دەستپێدەكات كە كۆتایی بە هەموو میرنشینەكانی مەسیحی هێنا تا دەگاتە ئیمپراتۆری عوسمانی كە بەردەوام بوو لە گوشارهێنان بۆ ناوچە و شارە مەسیحینشینەكان بۆ ئەوەی واز لە دینی خۆیان بێنن و بێنە سەر دینی ئیسلام بە شێوەی عوسمانی.
کە كۆلۆنیالیزم هات،هەردوو دوو دەوڵەتی كۆلۆنیالیستی فەڕەنسی و بەریتانی بڕیاریاندا كە كۆتایی بە ئیمپراتۆری عوسمانی بێنن. شەڕی یەكەمی جیهانی شەڕی كۆتاییهێنان بە ئیمپراتۆری عوسمانی بوو بە هاوكاریی ڕووسیای قەیسەری. سەرەنجام دەوڵەتی عوسمانی نەك هەر بچووك كرایەوە بەڵكو ناچار كرا تەسلیم بێت و بەو گۆڕانكارییانەی لەناو خودی دەوڵەتی عوسمانیشدا ڕوویدەدا ئەو ئیمپراتۆرییە لێكهەڵوەشا. فەڕەنسا و بەریتانیا بڕیاردەری چارەنووسی پاشماوەكانی عوسمانی بوون. هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن كە لە ناوەندی سیاسەتی کۆلۆنیالیستی بریتانیا و فڕانسادا چوار بڕیار هەبووبێت:
یەكەم: لە ڕۆژهەڵاتی ئیسلامیدا نابێ بە هیچ شێوەیەك دەوڵەتێكی ئیسلامیی گەورە بمێنێ.
دووەم: عەرەب وەكو میللەتی پەیامهێنی ئیسلام نابێ یەك دەوڵەتیان هەبێت، بەڵام دەكرێ لە ژمارەیەك دەوڵەتی نەتەوەییدا دابەش بكرێن.
سێیەم: ئیمپراتۆری عوسمانی دەڕووخێنرێت و پێكهاتەی توركی عوسمانی نابێ هیچ مافێكی هەبێت، هیچ دەوڵەتێكی نابێت، بەڵکو دابەش بكرێت بەسەر دەوڵەتانی ئەوروپایی و غەیرە ئەوروپییای دەوروبەر.
چوارەم: پێكهاتەی كورد لەناو ئیمپراتۆری عوسمانی نابێ هیچ مافێك و پێناسەیەكی هەبێت، ئەویش دەبێ بەسەر چەند دەوڵەتدا دابەش بكرێت، بە ئاراستەی تواندنەەوە و ون کردنی ناسنامەیەكی دیاریكراو پاڵ پێوەبنرێت.
لە دوای ساڵی 1919 توركەكانی عوسمانی لە ئەنادۆڵ و ئیستەنبوڵ بە سەركردایەتیی كەمال ئەتاتورك توانیان خۆیان لەو بڕیارە سەختەی كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا و فەڕەنسا ڕزگار بكەن، ئەویش بەو بەرگرییەی كەمال ئەتاتورك كردی، سەرەنجام لەسەر حسابی كوردان و بە پشتكردن لە میللەتی كورد دەوڵەتی توركیای ئێستا كە پارچەیەكی زۆر بچووكی ئیمپراتۆری عوسمانیی جارانە، درووستبوو. نامەوێ بگەڕێمەوە بۆ سەر ڕووداوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی، بەڵام سەرباری ئەوەی كە ئەمریكا و ئیمپراتۆری ڕووسی پێش لەناوچوونی، مەیلی ئەوەیان هەبوو پێكهاتەی كورد لە ناو ئیمپراتۆری عوسمانی چارەنووسی خۆی دیاری بكات و خاوەنی ئیدارەی خۆی بێت. بە ڕوودانی شۆڕشی ئۆكتۆبەر و كۆتاییهاتنی حوكمی قەیسەری لە ڕووسیادا و هاتنی كۆمۆنیزم ئەو هەڵوێستەی ڕووسیا گۆڕانی زۆری تێكەوت. دەوڵەتی بەلشەفیكی كەوتە یاریكردن لەگەڵ دەوڵەتی نوێی توركیا، بۆ ئەوەی بەرامبەر بەریتانیا و ئەمریكا و فەڕەنسا ڕایبگرێت. لەو باڵانسەدا سیاسەتی ڕووسی پێشوو بۆ بەرگریكردن لە كورد پاشەكشەیەكی زۆری پێ كرا.
ئەمریكا دوای جەنگی یەكەمی جیهانی ڕاستەوخۆ هاتە ناو دووبارە ڕێكخستنەوە و بڕیاردان لە مافی چارەنووسی میللەتان. لەسەر ئەوە سوور بوو كە دەبێ هەموو پێكهاتەكانی ڕۆژهەڵات خاوەنی چارەنووسی خۆیان بن و ڕێگەیان پێ بدرێت خۆیان بەڕێوەببەن. فەڕەنسا و بەریتانیا لەژێر فشاری ئەمریكا ملیان دایە یەك دوو یاری، كە زیاتر یاری کات كوشتن و باوەڕ گۆڕین بوو بە ئەمریكا. یەكێك لەو یارییانە پەیمانی سیڤەر بوو كە لەوێدا ئەو نیازەی ئەمریكا بۆ پێكهاتەكانی ئیمپراتۆری عوسمانی ڕەنگی دابوەوە و لەوانیش كورد و ئەرمەن حەقیان پێ دراوبوو مشووری خۆیان بخۆن بۆ ئەوەی لەسەر بەشێك لە خاكی خۆیان دەوڵەتی نەتەوەیی درووستبكەن، بە مەرجێك سەر بەو دوو ئیمپراتۆرییەی كۆڵۆنیالیستی بێن كە فەڕەنسا و بەریتانیا بوون. ئەوەی ڕوویدا لە كردەوەدا كاریان بۆ لەبارچواندن و جێبەجێنەكردنی پەیمانەكە كرد، سەرەنجام پاش یەك دوو ساڵ پەیمانەكەیان كردە پەیمانێكی لەبیرچووەوە و بە پەیمانی لۆزان كۆتاییان بە هەموو ئەو گفتوگۆیانە هێنا.
یاری دووەمی بریتانیا و فڕانسا، بابەتی كۆنگرەی ئاشتی و پێكهێنانی كۆمەڵەی گەلان بوو لە دوای ساڵی 1919 كە لە پاریس كۆبوونەوەكان كران، فڕانسە ناوەندی مەشوورەت و پێشوازیكردن بوو لە سەرۆكی هەموو ئەو دەوڵەتان و میللەتانی كە دەبوایە لەو كۆنگرەیە بەشداربن. سەرباری ئەوەی كە شەریف پاشا وەكو نوێنەری كورد و سەركردەی چالاك و شارەزای ناو ئەوروپا هەوڵێكی زۆری دەدا بەڵام لە فەڕەنسا هیچ ئاسانكارییەكیان بۆ ئەوە نەكرد كە شەریف پاشا و هاوكارەكانی بتوانن قسەیەك لەو چارەنووسەدا بكەن كە كورد لەپێشییەتی. بەو پێیە فەڕەنسا یەكێكە لەو وڵاتانەی كە بڕیاری بێناسنامەیی و دابەشبوونی كوردستانی داوە بەشێوەیەكی زۆر سەختگیرانە. نموونەیەك دێنمەوە؛ كاتێك لە ساڵی 1914 ژەنەڕاڵ گۆرۆ، فەرماندەی گشتیی هێزەكانی فەڕەنسا دەگاتە دیمەشق دەچێتە سەر گۆڕی سەڵاحەددینی ئەییوبی و بە شەق لە گۆڕەكە هيڵدەدا و هاوار دەکات “جا ئەوە ئێستا ئێمە هاتینەوە، دەتگوت ناتوانن بێنەوە”. ئەو ڕەفتارە لە حەقیقەتدا ڕەفتاری فەردی تاكەكەسێك نیە بەڵكو ئەوە فەرماندەی سەربازی و سیاسیی فەڕەنسا بووە لە شەڕی دژی عوسمانیدا.ئەو ئاگای لە بڕیاری سیاسی پشت پەردە هەبووە.
لە زۆر بەڵگەنامە مێژووییەکانی سەدەی بیستەمدا هەڵوێستی توندی فەڕەنسا بە ئاشکرا دیارە بۆ لەبارچواندنی هەر هەوڵو ەقەللایەكی چارەسەر کردنی دۆزی كورد. بۆنموونە هەندێك لە كاربەدەستانی بەریتانیا كە لە كوردستان یان لە عێراق بوون، هەستیان بەو بڕیارە ستەمكارانە كردووە كە بەرامبەر كورد دراوە، جا هەوڵیانداوە لە ڕێگەی یاریی دیپلۆماسی و قانوونیی خۆیاندا (واتا هی بەریتانیا و فەڕەنسا) درزێك لەو بڕیارە بخەن و بوارێك بۆ ئەوە بكەنەوە كوردیش ئیعادە نەزەرێك لە بڕیاری چارەنووسیاندا بكرێت. یەكێك لەوانە مێجەر نوێلە كە دوایی لە سلێمانییەوە موافەقەتێك وەردەگرێت سەردانی ئیستەنبول و شارەكانی دیكەی كوردستانی باكور بكات، بۆ ئەوەی سەركردە و ڕۆشنبیرانی كورد و كاربەدەستانی كاریگەرییان لە كۆنگرەیەكدا پێكەوە كۆبكاتەوە کە لەلای دەوڵەتی بەریتانی و فەڕەنسا قابیلی قبوڵ بێت و كورد بێتەوە پێشەوە و چیدی غەدریان لێ نەكرێت. بەڵام كۆتاییەكەی بەوە هات كە مێجەر نوێڵ خۆی دوورخرایەوە و حاڵەتێكی لەو بابەتە بەسەر سیسل ئیدمۆندیشدا هات كە كاربەدەستی یەكەمی بەریتانیا بووە لە سلێمانی و سەركردەی شەڕەكانی دژی شێخ مەحودی بوو.
ئەم گێڕانەوەی مێژووەم بۆ ئەوەیە كە لە هەڵوێستی ئێستای فەڕەنسا تێبگەین. لەدوای ئەوەی كوردستان بەسەر چوار پارچە دابەشکرا، فەڕەنسا تا ساڵی 1981 سیاسەتێكی زۆر مكوڕی هەبوو بۆ ئەوەی ئەو بڕیارە كە وەختی خۆی دراوە وەكو خۆی بەردەوام بێت و بە ئاراستەی هاوكاریكردن بە هیچ شێوەیەك ڕووی لە كێشەی كورد نەدەكرد.
ساڵی 1981 سۆسیالیستەكانی فەڕەنسا بە سەرۆكایەتیی فرانسوا میتران هاتنە سەركار، وردە وردە گوێی بیستنیان بۆ كێشەی كورد لە هەندێك پارچەی كوردستان شل و یەكێك لەوانە كوردستانی ڕۆژهەڵات بوو. دەرگایەكی زۆر بەسەر هاوكاریكردن و گرتنەوەی سەركردەكان و سیاسەتمەدار و لێقەوماوانی كوردستانی ڕۆژهەڵاتدا كرایەوە. ژمارەیەک سیاسەتمەدار و چالاکی مافەکانی مرۆڤ و ڕۆشنبیریی کاریگەری فەڕەنسایی بۆ پشتیوانی مافەکانی کورد کەوتنە کار کردن.کەسانی وەک کریس کۆچیرا و کۆشنەر و تیسۆو ئیدوارد لێڤی و دوایی مادام میتران و پەیوەندی نزیکی هەندێک سیاسەتمەدار و ڕۆشنبیری کورد وەک؛ دکتۆر قاسملو و عێسمەت ەریف و کەنداڵ نەزان و پێش ئەوانیش میر کامران بەردخان ڕۆلی ڕۆشنگەریی و زانایی کاریگەرران لەو وەرچەرصانەی فڕەنسادا هەبوو.
ساڵی 1990 كە شەڕی یەكەمی كەنداو بۆ دەرپەڕاندنی عێراق لە كوێت دەستیپێكرد، دوای ئەوە سەرەتای ساڵی 1991 كە ڕاپەڕین لە كوردستان دەستیپێكرد، دەوڵەتی فەڕەنسا بە سەركردایەتیی فرانسوا میتران و بە كاریگەریی مادام میترانی هاوسەری و ژمارەیەكی بەرچاو لە سیاسەتمەدار و ڕۆژنامەنووس و كەسایەتیی ڕۆشنبیری كاریگەری فەڕەنسا كە تا ئێستاش بەشی زۆریان ماون، كەمپینێك لە دەوری فرانسوا میتران درووستبوو كە نەهێڵن چاوی لەسەر كوردستانی باشوور بنوقێت. سەرەنجام بەو مەیلی كرانەوەیە كە بەرامبەر كورد هەبوو، فرانسوا میتران سەرەتای سیاسەتی نوێی فەڕەنسای بەرانبەر بە كێشەی كورد لە هەر چوار پارچە داڕشت. لەوانەیە ئەوە بڕیارێكی ستراتیژی لەلای فەڕەنسا بووبێت بۆ كۆتاییهێنان بەو زوڵم و ستەمەی بەرامبەر بە كورد دەكرێت، هەروەها بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش. چونكە كورد یەكێكە لەو چوارە میللەتەی زۆرینەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێكدێنن؛ عەرەب و تورك و فارس و كورد هەیە، لەپاڵ میللەتان و پێكهاتنەكانی دیكەش هەڵبەت.
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو ئاژاوە و نائارامی و بێ سەقامگیرییەی بەخۆوە نەدەبینی ئەگەر کورد وەک میللەتانی دیکە ئەکتۆری چارەنووسی خۆیان بان. ئەو ناسەقامگیرییە بەشێكی زۆری بۆ بێبەشكردن و سەركوتكردنی كورد دەگەڕێتەوە، بە تایبەتی پاش سیاسەتی بەعسی عێراق بە جینۆسایدكردن و ڕاگواستن و وێرانكردنی كوردستان، كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و سەركوتكردنی ڕاپەڕینی 1991 و كۆڕەوە گەورەكەی میللەتەكەمان. ئەوانە هەمووی وایانكرد ئەو سیلە چاوەی فەڕەنسا بكاتە چاوی كراوە و بیكاتە بەشێك لە سیاسەتی ئەو دەوڵەتە کاریگەرەی جیهان.
سەرۆك مەسعود بارزانی زۆرجار لە بۆنەی تایبەتی خۆیدا دەگێڕێتەوە كە لە ئیلیزێ بۆ یەكەمجار فرانسوا میترانی بینیوە ، چ سۆز و ڕێز و خەمێکی بۆ كێشەی كورد هەبووە. میتران گوتویەتی ئەو دابەشبوون و ئەو ستەمەی بەسەر كوردستاندا هاتووە، ئەوەندە بە ئاڵۆزی و دیققەت كراوە كە کارێکی زۆر و زەمانێكی زۆری دەوێت بۆ ئەوەی چارەسەر بكرێت. ئەوە نیشان دەدات فەڕەنسا دەستی بە هەنگاونان بەرەو چارەسەركردنی ئەو كێشەیە لە دوای ساڵی 1991 كردووە، هەڵبەت ئەوە كارێك نیە فەڕەنسا بەتەنیا بیكات یان پێی بكرێت. لە ساڵی 1991وە فەڕەنسا قەت چاوی لەسەر كوردستان نەنوقاندووە، وەكو بەشێك لە سیاسەتی ئینسانی فەڕەنسا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەستی پێكراوە و بەشێك لە سیاسەتی گشتی ئەو دەوڵەتەش بووە. لەدوای كۆچی دوایی فرانسوا میتران، ساركۆزی و فرانوسوا هۆلاند، ئێستاش سەرۆك ماكرۆن نەك هەر پابەندن بەو ڕوانگە و سیاسەتی فەڕەنسا بەرابەر كوردستان، بەڵكو هەریەك لەوانە لە كاتی خۆیدا ئەم سیاسەتەی پتەوتر و فراوانتر و ڕوونتر كردووە. ئێستا وای لێهاتووە لە فەڕەنسا ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و ڕۆشنبیرانی گەورەی فەڕەنسی كە كار لەسەر سیاسەتی دەوڵەتە دەكەن و كاریگەرییان هەیە لەسەر سەرۆکەکانیان، ئەوانە پشتیوانی چارەسەركردنی كێشە و بەهاناوەهاتنی كوردن. فەڕەنسا دەور دەبینێ لە تەعدیل كردنی ڕوانگەی یەكێتیی ئەوروپاش بەرامبەر بە كوردستان.
هەڵبەتە هاوشانی فەڕەنسا لە ساڵی 1991 دەوڵەتی بەریتانیاش بە سەرۆكوەزیرییەتی جۆن مێجەر، ڕوانگەی زۆر ڕوونی هەبوو بۆ بەهاناوەهاتنی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەو سیاسەتەی لەلای فەڕەنسا هەیە لەلای بەریتانییەكان هەستی پێ ناکرێ، وێدەچێت بڕیاری بەریتانیا بۆ ئەوەی كورد لە دۆخی ئێستا بەردەوامبێت، گۆڕانێكی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتبێت.
كاتێك بڕیاری 688 لە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان دەرچوو، دەوڵەتی فەڕەنسا مشورخۆر و بەڕێوەبەر و پێشنیاركەری سەرەكی بووە، هەڵبەتە كارێكی زۆری كرد تا سیاسەتی ئەمریكاش بەرانبەر بە كوردستان بگۆڕێ و چاوی ئەمریكا بەسەر كوردستاندا بكەنەوە. تاكو ئێستاش فەڕەنسا دەوری سەرەكی هەیە لە بڕیاری ئەمریكا لەسەر ئەو سیاسەتە نەك هەر بەردەوام بێت بەڵكو ڕوانگەی خۆی ڕۆژ بە ڕۆژ فراوانتر و پتەوتر بكات. دەوڵەتی فەڕەنسا دوای دامەزراندنی هەرێمی كوردستان بە چاوێكی قبوڵەوە سەیری حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردووە و لە كێشەكانی ناو هەرێمی كوردستانیشدا هەمیشە بە خەمەوە هەوڵیداوە هاوكار بێت. بۆ نموونە لە كاتی شەڕی ناوخۆدا فەڕەنسا هەوڵێكی زۆری دا لە نێوان یەكێتی و پارتی ئاشتی ببێت. ئەو قسەیەی مادام میتران بەناوبانگە كە دەیگوت”من كوڕەكانم نابینم تا پێكەوە ئاشتی نەبنەوە”. هەرواش بوو، كە كە یەكێتی و پارتی پێكهاتن و ئیدارەی هەرێمی كوردستانیان كردەوە یەك، لە هەمان دانیشتنی پەرلەمان بۆ یەكگرتنەوەیە مادام میتران و بەشێكی زۆری دۆستە فەڕەنسییەكان بەشداربوون.
سیاسەتی پشتیوانی فەڕەنسا بۆ کورد لە هەڵوێست و مامەڵەی زۆر نەرمی لە كاتی بڕیاری ڕیفراندۆم لە هەرێمی كوردستان دەرکەوت. دەوڵەتی فەڕەنسا لەگەڵ هەموو دەوڵەتانی دیكەی ئەوروپا و ئەمریكا ودەوروبەر سەرباری ئەوەی تێبینیی خۆی لەسەر بڕیاری ڕیفراندۆم هەبوو، بەڵام زۆر بە نەرمی مامەڵەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان كرد و دوای ڕیفراندۆم كە هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر پەلامار، دەوڵەتی فەڕەنسا وەكو ساڵی 1991 كەوتەوە مشور خواردن بۆ دەربازكردنی هەرێمی كوردستان و پاراستنی. بڕیاری پێشوازی كردن لە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو كاتدا بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بە بڕیارێكی زۆر بە جورئەت و لە هەمان كاتدا سیاسەتێكی زۆر ڕوونی فەڕەنسا حساب دەكرێت بەرامبەر بە كوردستان، حسابی بۆ هیچ یەك لەو فشارانە نەكرد كە لەلایەن دەوڵەتانی دەوروبەری كوردستانەوە بۆ بەرژەوەندییەكانی فەڕەنسا دەهات. ئەو قسەیەی ماكرۆن لە 2017 لە دیداری بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بۆ پاریس زۆر سەرنجڕاكێشە كە گوتویەتی؛ ڕای گشتیی فەڕەنسا بە ئاستێك لەسەر من هەیە كە ڕێگەم پێنادات هیچ كاتێك چاو لەسەر كێشە و ئەو هەڕەشانە بنوقێنم كە تووشی میللەتی كورد دەبن. لە كێشەكانی ئێستای نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداشدا، حكومەتی فەڕەنسا دەوری كاریگەری خۆی هەیە و زۆر حەزدەكات لەناو عێراقدا مامەڵە لەگەڵ دوو حكومەتی بەغدا و هەولێر بكات. كە دەڵێم حكومەتی بەغدا و هەولێر دیارە لەڕووی یاساییەوە پێگەی ئەو دوو حكومەتە جیاوازە، یەكیان حكومەتی دەوڵەتی عێراقە، ئەوەی تریان حكومەتی هەرێمێكی فیدڕاڵییە، بەڵام لە ئەمری واقیعدا وەكو حكومەتێك بەرامبەر حكومەتەكەی دیکە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت. پێدەچێت ئێستا سیاسەتی ئەمریكاش هەروا بێت، لە گفتوگۆی هاوكاریی نێوان ئەمریكا و عێراقدا هەرێمی كوردستان وەكو چاودێر یان بەشدار ڕێگەی پێ دەدرێ دەوری هەبێت.
سەردانەكانی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی چ لە كاتێ كە سەرۆكی حكومەت بوو، چ لە ئێستاشدا كە سەرۆكی هەرێمی كوردستانە، لەو بارودۆخەی دونیا بەرامبەر بە مەسەلەی كورد و لەو قۆناغەی ئێستای هەڵوێستی فەڕەنسا بەرامبەر بە كوردستانەوە دێت. بەڕێز نێچیرڤان بارزانی دوای سەرۆك مەسعود بارزانی، كە بووە بە سەرۆكی هەرێمی كوردستان و چ ئەوكاتەش كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو، یەكێكە لەو سەركردانەی كە لەو گۆڕانكارییە ئاڵۆز و گرنگەی فەڕەنسا و ئەمریكا و ئەوروپا تێدەگات و لەگەڵ فەڕەنسییەكان لە كاتی ڕیفراندۆم، پێش ئەوەش لە كاتی شەڕی داعش و دوای ئەوە لە 2017 لە كاتی هێرش بۆ سەر هەرێمی كوردستان لە ئەنجامی ڕیفراندۆمدا، ئەو دەوری فەڕەنسا و ڕوانگەی فەڕەنسای بەرامبەر بە كوردستان باش تێگەیشتبوو و سەركردەیەكە دەتوانێت لە نێوان ئەو دیپلۆماسییە ئاڵۆز و ئامانجدارەدا دەوری نوێنەرایەتی هەرێمی کوردستان ببینێت بۆ بەرەوپێش بردنی سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ناو عێراق و لە مانەوەی هەرێمی كوردستانیشدا.
سەركردەكان هەمیشە لە كاتی ئاوادا زۆر گرنگن، ئەگەر سەیر بكەین، ئەو كرانەوەی توركیا ناچار بوو لە سیاسەتی كەمالی بەرامبەر بە كوردستان بیكات، لە تورگوت ئۆزالەوە دەستپێدەكات. ئێستا كاتێك گوێ لە كەسە نزیكەكانی تورگوت ئۆزال دەگرێن و نووسینەكانیان دەخوێنینەوە دەبینین چۆن ئۆزال وردە وردە دەستی بە گۆڕانكاری لە سەرۆكایەتیی توركیا بەرامبەر بە كێشەی كوردستان كرد. هەڵبەت دوای مردنی ئۆزال دۆخەكە زۆر بەرەو دواوە كشایەوە بۆ هەڵوێستی توندی توركیا بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان. پاش ئەو لە ساڵی 2002 بەولاوە كاتێك حزبی ئاك پارتی هاتە سەركار، لە زەمانی عەبدولڵا گویل و ماوەیەكیش لە سەرۆکایەتی ئۆردۆگاندا دانوستاندن لەگەڵ كورد چ لە ناو توركیا چ لە دەرەوەی و هەرێمی كوردستان بێت گۆڕانكارییەكی زۆری بەرەو پێشەوە بەخۆیەوە بینی. دواتر بینیمان ئاڵۆزی تێكەوتەوە. بە هەمان شێوە لە سیاسەتی فەڕەنسیشدا سەركردایەتیی فرانسوا میتران بەو تێگەیشتن و كاریگەری هەیبووە، لە ستراتیژی فەڕەنسادا شوێنی بۆ كورد كردەوە كە لای فەڕەنسییەكان هەم قابیلی فەهمە هەم بەرژەوەندیی خۆیانی لەگەڵ دەگونجێنن و وەك بەشێك لە سیاسەتی ئینساندۆستانەی فەڕەنسیش لە جیهاندا حسابی بۆ دەكرێت.
بە هەمان شێوە دەوری نێچیرڤان بارزانی لە ئێستادا لە تێگەیشتن لەو گۆڕانكارییەی كە لە فەڕەنسا و ئەوروپا بەرامبەر بە كورد هەیە، هەروەها لە دەوڵەتانی هەرێمی بەو هەموو ئاڵۆزییەی بەڵام ناچارن و كەوتوونەتە قۆناغێک ئەوە سی ساڵە مامەڵە لەگەڵ كوردستان دەكەن. ئێستا دوای سی ساڵ لە تەجرەبەی سیاسی کوردستانی سەركردەیەك هەیە دەتوانێ یاریكەرێكی زانا و كاریگەر و پشوو درێژ بێت بۆ درووستكردنی گۆڕانكاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرامبەر هەرێمی كوردستان و دۆزی کورد بە گشتی. ئەوە بە مانای كەمكردنەوە لە دەوری سەركردەكانی دیكە نیە، بەڵام ئێستا نەوەیەكی نوێی گەنج لە دوای سی ساڵ هاتووەتە پێشەوە، نێچیرڤان بارزانی لەو نەوەیەدایە كە خاوەنی شارەزایی سی ساڵی ڕابردووە لە ناو سیاسەتی هەرێمی كوردستانی و عێراقی و ئەوروپی و ئەمریكیدا تواناییەكی زۆری هەیە لە جێبەجێكردن و بەرەوپێشبردن. لە هەمان كاتدا كاراكتەرێكی سیاسیی متمانەپێكراو و پشت پێ بەستراویشە لەلایەن دەوڵەتانەوە، ئەوەش بۆ فەهم و تێگەیشتنی نێچیرڤان بارزانی بۆ سیاسەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە.
نێچیرڤان بارزانی سەركردایەتیی هەرێمی كوردستان بەو ئاقارە پاڵ پێوەدەنێت كە مامەڵە لەگەڵ ئەو ئاڵۆزییە بكەن بۆ ئەوەی دونیا لە پشت كێشەی كوردستان و پشت هەرێمی كوردستان بمێنێتەوە. ئەو گۆڕانكارییەی كە لە میترانەوە بۆ ئۆزال بۆ دەرگاكردنەوەیەك لەسەر كورد دەستیپێكردووە و سەرەنجام لە ئەمریكا بووە بە بەشێك لە سیاسەتی ئەمریكا، جیا لە دەوڵەتانی ئەوروپی و ئیسرائیل و زۆر وڵاتی تریش، بەردەوام بێت، پشتیوان بكرێت. بۆ ئەوەی هەمیشە ڕووی قسە و سیلەی چاوی دونیا لەسەر كێشەی كورد بمێنێت تا ئەوكاتەی چارەسەر دەكرێ.
من لەو ڕوانگەیەوە پێموایە دەوری بەڕێز نێچیرڤان بارزانی میحوەرییە بۆیە گرنگە، ئەگینا مەسەلەكە شەخسی نیە و تاكەكەسێك و سەركردەیەك هیچ حزبێك نیە بەقەدەر ئەوەی ئەو مەسیرەیە كە سەركردەكانی زانا لە سیاسەتی ئاڵۆزی هەندێك وڵاتاندا دەتوانن دەرگای كرانەوە بەسەر تەنگوچەڵەمە داخراوەكاندا بهێڵنەوە. پێموایە فەڕەنسا و وڵاتانی دیكەی ئەوروپا و ئەمریكاش ئاوا لە نێچیرڤان بارزانی تێدەگەن. هەربۆیەش ئێستا بایەخێكی زۆر بە ڕوانگەكانی و دەوری دەدەن، نەك هەر لە هەرێمی كوردستان، وێدەچێت ئێستا لەناو عێراقیشدا دەورێكی كاریگەر بە نێچیرڤان بارزانی سپێردرابێت، هەروەها لە سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا لە نێوان دەوڵەتاندا نێچیرڤان بارزانی دەورێكی بۆ كورد لەڕێگەی خۆیەوە دابینكردووە كە تا ئێستاش ئەو دەتوانێت بیگێڕێت. بۆیە دوور لە حەساسییەت و دوور لە حزبایەتی پێویستە ئەو دەور و تواناییەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی وەكو سەرۆكی هەرێمی كوردستان تێبگەین و پشتیوانی بكەن، بۆ ئەوەی كێشەكە بە گەرمی و بە هێزەوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بمێنێتەوە.
