چ دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان دەستوورێكی سیاسی، یان دەستوورێكی كۆمەڵایەتی؟

1

وەك یاساناسی دەستووریی فەرەنسی ئەندریۆ ئۆریو ( 1897-1973) جەختی لەسەر دەكاتەوە، ئامانج لە پرۆسەی دەستوور، داڕشتنی دەستوورە لە پێناوی رێكخستنەوەی ئەقڵانیی دەوڵەت، یان یەكێك لە (هەرێمە فیدڕاڵییەكان)، بەڵام بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە مەودای تەواوی خۆی وەربگرێت، ئەوا پرۆسەكە وا خۆی نمایش دەكات، وەك ئەوەی دووبارە تازەكردنەوەی پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەت، یان یەكێك لە هەرێمە فیدڕاڵییەكان بێت، لە هەمانكاتیشدا وەك راگەیاندنی قۆناخی پراكتیكی ئەزموونی و گەیشتنی دەوڵەت، یان هەرێمەكەیە بە قۆناخی كامڵبوون لەسەر دەستی ئەو دەسەڵاتە سیاسییەی كۆمەڵگە كە كاریگەری لەسەر هۆشیاری هاووڵاتیان هەیە بۆ بونیادنانی كۆمەڵگەیەك لەسەر بنەمایەكی تازە و بەدیهێنانی سوودی هاوبەشی هاووڵاتیان.

كەواتە بۆ هاووڵاتیان كە (تەواوی گەل پێكدەهێنن) و، كاتێك دەگەنە ئەو ئاستەبەرزەی هۆشیاری بە خود، هەروەها كاتێك هۆشیاریەكی بەهێز بە یەكریزی، هێز و رۆڵی ئەو یەكریزییە لەپرۆسەی دامەزراندندا دەبینن، ئەوا هاووڵاتیان ئەو پرانسیپانە مەرجدار دەكەن كە تەحەكوم بە رێكخستنەوەی دەسەڵاتەكان و بەرجەستەكردنی مافی تاكەكان و پێگەیان لە كۆمەڵگە و پەیوەندییان بە دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسییەوە هەیە.

هەر بۆیە كاتێك بیر لەم دەستوورە دەكەینەوە، ئەوا بەشێوەیەكی گشتی بیرمان بەرەو دەستوورێكی سیاسی دەچیت كە كار و چالاكیی دەسەڵاتی سیاسی رێكدەخاتەوە، بەڵام لە بەرامبەریشدا و وەك توێژەری فەرەنسی (بیار رۆزانفالان) پێناسەی كردووە، چەمكی دەستووری كۆمەڵایەتییش پێشنیار دەكرێت، كە جەخت لەسەر بەرجەستەكردنی ژیانی هاوبەشی هاووڵاتیان دەكاتەوەو، دوای ئەویش پەیوەندیی نێوان هاووڵاتیان و دەسەڵاتی سیاسی (دەوڵەت) رێكدەخاتەوە، ئەم جۆرە لە دەستوور جێگەی بایەخی هاووڵاتیان و گەلە بەشێوەكی گشتیی و وەك سەركەوتنی هاووڵاتیان لەقەڵەم دەدرێت.

2

دەستووری فیدڕاڵی

بیرمەندی گەورە ئەمانوئیل كانت ( 1724-1804) لە كتێبە گرنگەكەیدا (پڕۆژەیەكی فەلسەفی بەرەو ئاشتییەكی هەمیشەیی- 1795) ئاماژەی بەوە كردووە، دەستوور لە هەر دەوڵەتێكدا لە چەمكی ئەو پەیمانە رەسەنەوە بونیاد دەنرێت، كە دەبێت هەموو ئەو یاسایانەی بۆ گەل دادەڕێژدرێن، پشت بەو پەیمانە ببەستن، ئەم دەستوورە دەبێت – كۆماری- بێت كە جەخت لەسەر پرانسیپەكانی ئازادی و یەكسانی و سەروەریی یاسا بكاتەوە و، تەفسیری سەروەریی لە میانەی دەستووری دەوڵەت بەو جۆرە كراوە كە هەموومان ملكەچی یاساین لە دەوڵەتدا، یەكسانیی یاساییش لە دەوڵەتدا واتە ئێمەی هاووڵاتیان لەبەردەم یاسادا وەك یەكین.

شێوازی حكومەت پەیوەندیدارە بەو ئاراستەیەی كە دەوڵەت هەموو هێزی خۆی بەكار دەهێنێت، لە میانەی دەستوورە كۆمارییەكەیشدا، ئەمانوئیل كانت پرانسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی بە تەنیا لە نێوان هەردوو دەسەڵاتی جێبەجێكار و یاسادانەردا سنوردار كردووە. لای كانت دەستووری كۆماری یەكێكە لەو داواكارییە سەرەكییانەی كە پێویستە پێوەی پابەند بین لە پێناوی گەیشتن بە ئاشتیی هەمیشەیی.

لە روانگەی ئەم چەمكەوە، ئەوا لەناو دەوڵەتی فیدڕاڵی و سیستمە فیدڕاڵییەكاندا بنەماو خاڵی هاوبەش هەیە، لەوانە: حكومەتی ناوەندی فیدڕاڵی بەرپرسە لە جێبەجێكردنی سیاسەتی گشتی لە سەرانسەری وڵات و خزمەتگوزاری پێشكەشی هاووڵاتیان دەكات، هەروەها حكومەتی ناوەندی فیدڕاڵی هەڵدەستێت بە رێكخستنەوە و بەڕێوەبردن و بەداداچوونی پەیوەندییە دەرەكییەكان، لە هەمانكاتیشدا ژمارەیەك هەرێم بوونیان هەیە كە بە شیوەی لۆكاڵ بەڕێوەدەبرێن و جۆرێك لە سەربەخۆییان هەیە.

سیستمی فیدڕاڵی بەشێوازی جیاواز و هەمەجۆر هەڵدەسووڕێن و گەرەنتیی رێزگرتنی قەوارەی جوگرافیی دەوڵەتەكە دەكات، (بۆ نموونە: سیستمی فیدڕاڵیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بەرامبەر سیستمی فیدڕاڵیی سویسرا)، هەروەها سیستمە فیدڕاڵییەكان جیاوازن لە ژمارەی هەرێمەكان لەناو یەك دەوڵەتدا، هەروەها ژمارە و قەبارەی پێكهاتە ئیتنی و ئایینییەكانی لە چوارچێوەی دانیشتووانی دەوڵەتدا جیاوازە، لەگەڵ قەبارەی تایبەتمەندیی دارایی و یاسایی و ...هتد.

چەمكی فیدڕاڵی جەخت لەسەر قەبارە و مەودای ئەو بوارە سەربەخۆیانە دەكاتەوە كە لە چالاكیی یاسایی و جێبەجیكاری دەوڵەتی فیدڕاڵی و هەرێمەكاندا بوونیان هەیە، ئەم چەمكە لە سیتسمی فیدڕاڵیی ئەڵمانیادا، لەسەر ئاستی نیشتمانیی (دەوڵەتی فیدڕاڵی) جەخت لەسەر یاسادانان دەكاتەوە، بەڵام لەسەر ئاستی هەرێمەكان جەخت لەسەر كارگێڕی دەكاتەوە، هەر بۆیە هەندێك جار بە فیدڕاڵییەتی ئەڵمانیا دەگوترێت «فیدڕاڵییەتی كارگێڕی، یان فیدڕاڵییەتی هاریكاری»، لەگەڵ ئەمەشدا تێبینی ئەوە دەكرێت كە بەردەوام كێشە و ململانێ لە حكومەتی فیدڕاڵی و 16 هەرێمە فیدڕاڵییەكەی ئەڵمانیا بۆ فراوانكردنی ئاستی مەودای سەربەخۆیی لە دەسەڵات و تایبەتمەندییەكان لە چوارچیوەی سیستمە فیدڕاڵییەكەدا بوونی هەبێت.

بەشیوەیەكی گشتی، سرووشتی دەستووری فیدڕاڵی دینامكییە و چەقبەستوو نییە، بەردەوام لە ناو دەوڵەتی فیدڕاڵیدا پێویستیان بە هەمواركردنەوەی دەستوور هەیە، بۆ ئەوەی دەستوورەكە رەنگدانەوەی ئەو گۆڕانكارییەكانی ژیانی سیاسی و كۆمەڵگەكە بێت لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا، بەتایبەتی ئەگەر ئەو دەوڵەتە نەیتوانی جۆرێك لەو چارەسەرە سیاسییانە بەرجەستە بكات، كە كۆمەڵگەی هاوچەرخ داوای دەكات، لە ناو ئەم واقیعەشدا حاڵەتێكی نائۆقرەیی دێتەئاراوە و بەرەو ئەو كێشانەمان دەبات، كە پەیوەندی بە دەستپێكردنی چاكسازییەوە دەبێت، چۆن دەستی پێدەكەین؟ بابەتەكانی چین؟ ئایا هەڵویستی هەریەكە لە حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمەكان بەرامبەر پرۆسەی چاكسازی چۆنە.. هتد؟

لەسەر ئەم پرسە لای هەندێك ئەو بۆچوونە هەیە كە هەرێمەكان بەرپرسن لەم حاڵەتە، هەر بۆیە ئەگەر دەسەڵاتەكانیان زیاتر و فراوانتر بێت، بەوە سەربەخۆیی زیاتریان دەبێت لە دەستكەوتنی داهاتدا.

3

دەستووری هەرێمە فیدڕاڵییەكان

توێژەران لە توێژینەوە دەستوورییە تازەكانیانیدا سەبارەت بە دەستووری هەرێمەكان جەخت لەوە دەكەنەوە و ئەو پرسیارەیان ورووژاندووە: دەستووری هەرێمەكان چین و ئایا بە كردەیی دەستووری راستەقینەن؟

لەوەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە چەندین پرسی گرنگ خراونەتە روو:

1- سەرەتا، جەختكردنەوەكە ئەوەیە كە دەستووری هەرێمەكان (دەستوورن لەناو دەستوور) ئەم دەستوورە دادەنرێت بۆ (حكومەتی هەرێمەكان لە ناو حكومەتی فیدڕاڵیدا)، بەڵام دیاریكردنی تایبەتمەندیی ئەم دەستوورانە لە سیستمێكی فیدڕاڵییەوە بۆ ئەوی دی دەگۆڕێت، ئەمەش مانای ئەوەیە هەر دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بەشێك لە دەسەڵاتەكانی دەداتە هەرێمەكانی بۆ ئەوەی دەستوورێكی تایبەتیی خۆی هەبێت. گۆڕەپانی ئەم دەستوور لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی دیكە جیاوازە، دەكرێت گۆڕەپانی ئەم دەستوورە فراوان بێت، وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، یان گۆڕەپانی دەستوورەكە بەرتەسك بێت، وەك باشووری ئەفریقیا، هەربۆیە گۆڕەپانی دیاریكراو بۆ دەستووری هەرێمەكان دەكەوێتە سەر دەقە دەستوورییەكان و ئەو تەفسیرانەی بۆ دەكرێت و بە تێپەڕبوونی كاتیش گۆڕانكاری بەسەردا دێت.

2- لەلایەكی دیكە، توێژینەوە و شرۆڤە بەراوردكارییەكان دەستووری هەرێمەكان بە گرنگ هەژمار دەكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بەهۆی شەپۆلی فراوانی جیهانگیرییەوە بەرژەوەندی و سیاسەتی هەرێمەكان گرنگی زیاتر بووە، بەڵام لەبەرامبەر ئەم بۆچوونە هێزی دیكەش هەن بەرەو ئاراستەیەكی دیكەی دەبەن و لە بایەخی دەستووری هەرێمەكان كەم دەكەنەوە.

3- هەندێك لە توێژەران پرۆسەی دانانی دەستووری هەرێمەكان بە (دەستووری هەرێمی) پێناسە دەكەن، ئەمەش واتە پراكتیزەكردنی پرانسیپە دەستوورییەكان لەسەر ئاستی هەرێمەكە، پوختەی چەمكەكە ددانپێدانانە بە مافی ئۆتۆنۆمیی دانیشتووانی ئەو هەرێمە بە ئامانجی بەكارهێنانی دەسەڵاتە حكوومییەكان بۆ پیادەكردنی ژیانێكی تازە و پاراستنی ئازادییەكان و مافە بنەڕەتییەكانی هاووڵاتیان.

4- دەستووری هەرێم، وەك بەرەنجامی رێككەوتنێكی سیاسی كە لەناو دەستووری دەوڵەت هاتبێت سەبارەت بە مافی هەرێمەكە بۆ بوونی دەستوورێكی تایبەت بەخۆی، ئەم رێككەوتنە گریمانەی سیستمێكی فرەئاست دەكات (لە هەموویان گرنگتر ئاستی فیدڕاڵی و ئاستی هەرێمەكەیە) كە تیایدا مافی سەروەریی لەو دوو ئاستەدا دابەش دەكرێت، ئەم بارودۆخە دەرهاویشتەی سیاسیی گرنگی دەبێت لەبەر ئەوەی كاریگەری دەبێت لەسەر پرسی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، هێز و نفووزی حكومەتەكان (حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمەكان)، كاریگەری دەبێت لەسەر چالاكیی سیستمە سیاسییەكە و رۆڵی پەرلەمانەكان (پەرلەمانی فیدڕاڵی و پەرلەمانی هەرێمەكان) و مافی كەمینەكان.

توێژەرانی زانستی سیاسەت، هاوشانی ئەو دەرهاویشتانە، بە دەگمەن توێژینەوە لەسەر پرسی (دەستووری هەرێمی) دەكەن و پێیان وایە دەستووری هەرێمەكان گرنگ نین و، بەوجۆرە سەیری دەكەن كە بێچوویەكی بچووكی دەستووری گشتیی دەوڵەتە، ئەم ئاراستەیە سەبارەت بە ئەڵمانیا راستە، وەك لەم ساڵانەی دواییش تێبینی دەكرێت كە جارێكی دیكە هەڵسەنگاندنەوە بۆ دەستووری هەرێمەكان لە چوارچێوەی فیدڕاڵیەتی ئەڵمانیا كراوەتەوە و، جەخت لەسەر ئەوەش كراوەتەوە كە دەبێت ئەو دەستوورانە رێز لە یاسای بنچینەیی بگرن و، دەستووری هەرێم زیاتر پرسێكی سیاسییە وەك لەوەی پرسێكی یاسایی بێت.

4

وتووێژەكان سەبارەت بە

دەستووری هەرێمی كوردستانی عێراق

لەو كۆنفرانسەی زانكۆی كوردستان – هەولێر كە لە رۆژی 19ی ئایاری 2021 بە ناونیشانی – یەكڕیزی و دەستوور- رێكیخستبوو، بیرو بۆچوونی گرنگ و ورد خرانە روو كە پەیوەندیداربوون بە:

1- دەستووری هەرێم چۆن بێت.

2- پێكهاتەكانی ئەم دەستوورە نوێنەرایەتیی كێ دەكات.

3- ئەو وتووێژانە پرسی هێزە كاریگەرەكانی دەستووری لە خۆی گرتبوو: ئایا حزبە سیاسییەكان، یان هێزەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، یان پێكهاتەكان، یان هەموو گەل، لەسەر دەستوورەكە، هێزی كاریگەر دەبن؟

لەم چوارچێوەیەدا بیرو بۆچوونی جیاواز خرانە روو بەمجۆرە:

* دەستوور لە پێناوی رێكخستنی حوكمڕانیی سیاسی لە هەرێم و سەروەریی یاسا و هەستكردنی هەمووان بە سەقامگیری و دەستوور بۆ هاووڵاتیانە. ( نێچیرڤان بارزانی)

* دەستوور بۆ یەك حیزب نییە، دەستوور بۆ یەك نەتەوەش نییە، دەستوور بۆ یەك پێكهاتەش نییە، دەستوور بۆ هەموو ئەو كوردستانییانەیە كە لە هەرێمی كوردستان دەژین. (مسرور بارزانی)

* دەستووری هەرێمی كوردستان زۆر پێویستە هەبێت و دەمێك بوو دەبووایە هەرێمی كوردستان خاوەن دەستووری خۆی بووایە. (ریواز فائق)‌

* دەستوور پێویستە، گرێبەستێكی كۆمەڵایەتییە ماف و ئەركەكان دەستنیشان دەكات، بۆیە دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان پێویستە. (فازڵ میرانی)

* بە بڕوای من یەكڕیزی دەستەبەركەری دەستوورە، بەڵام ئێمە دەبێت یەكەم جار پرۆسەی سیاسی لە كوردستان بگۆڕین. (پاڤڵ تاڵەبانی)

* بە دڵنیاییەوە یەكڕیزی دەستەبەركەری دەستوورە. زۆرێك لەو یاسایانەی لە پەرلەمانی كوردستان و ئەو رێنماییانەی لە حكومەتەوە دەردەچن جێبەجێ ناكرێن، ئەمەش لە ئەنجامی نەبوونی یەكڕیزییە. (عومەری سەید عەلی)

* لەم ئان و ساتەدا لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستیمان بە تەبایی و یەكڕیزییە. دەستوور بە بۆچوونی من فاكتەرێكی زۆر كاریگەرە بۆ پەیداكردنی تەبایی، لەپێش تەباییەوە شتێك زۆر گرنگترە لە هەموو ئەو شتانەی كە باسیان دەكەین، ئەویش بریتییە لە دادگەری. (عەلی باپیر)

* دەستووری مەدەنی گەرەنتیی یەكگرتوویی و فرەیی دەكات و دیموكراسی نابێت تەنیا رواڵەت بێت، بەڵكو دەبێت گەرەنتیی ئازادی و مافەكانی مرۆڤ بكات. (كاردینال مار لویس كاكو)

* ناتوانین دەستوورێك دابنێین، ئەگەر یەكڕیزی نەبێت، هەمیشە وا پێویست دەكات دەستوور لە كەشێكی لەبار و گونجاو و سەقامگیریی سیاسیدا بنووسرێتەوە. (خەلیل ئیبراهیم).

5

دیدوبۆچوونی بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان  بۆ سرووشتی دەستووری هەرێم

لە چوارچێوەی چالاكییەكانی كۆنفرانسەكە و لە دیدارێكی تایبەتدا كە د.نەزاكەت حوسێن پەنێڵەكەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی بەڕێوەدەبرد، بەرێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان دیدوبۆچوونەكانی لەسەر پرسی دەستووری هەرێمی كوردستان چڕكردەوە، بەتایبەتی دوای ئەو دیدارانەی بەڕێزیان لەگەڵ سەركردەی حزبە سیاسییە سەرەكییەكانی كوردستان، هەر بۆیە سەرەتا سەرۆكی هەرێم جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە دەستوور ئامرازێكە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجێك، ئامانجەكەش بریتییە لە:

(دەستوور ئامرازە بۆ ئامانجێك. ئێمە ئامانجمان لە بابەتی نووسینەوەی دەستوور چییە؟ دەمانەوێت چ ئامانجێك پێكبێنین و چی بكەین لە نووسینەوەی دەستوور؟

«دەستوورمان بۆ ئەوەیە كە ئێمە نیزامی سیاسیی هەرێمی كوردستان رێكبخەین، دەستوورمان بۆ ئەوەیە لەم وڵاتە یاساسەروەر بێت، دەستوورمان بۆ ئەوەیە كە هەموو پێكهاتەكانی كوردستان بە هەر هەموویانەوە هەست بە ئارامی و ئایندەیەكی باشتر بۆ خۆیان و نەوەكانیان بكەن، ئێمە ئامانجمان ئەوەیە. جوانیی كوردستان لەوەدایە كە هەموو ئەم نەتەوانەی لە كوردستاندا دەژین، ئێمە هەموومان كوردستانیین. بە دڵنیاییەوە ئەم دەستوورە پێویستە دڵنیایی بداتە ئەم پێكهاتەكان».

وەك سەرۆكی هەرێم ئاماژەی پێكرد ئامانج لە دەستوور ئەوەیە ئەو خاڵانە بەدیبهێنیت كە ئاماژەی پێكردن، ئەمەش مانای ئەوەیە دەستوورەكە دەبێتە دەستووری هاووڵاتیان و سەروەریی بۆ هاووڵاتیانە و لە میانەی دەستوورەكە دەریدەبڕن، ئەمەش وەك زانای دەستووری فەرەنسی (موریس دوفرجی) ئاماژەی پێ كردووە، دەستوورەكە بە ریگەی راپرسی و هەڵبژاردن پەسەند دەكرێت. هەروەها كاتێك دەستوور گەرەنتی بێت بۆ سەروەریی یاسا، ئەمەش مانای ئەوەیە دەستوور لە لوتكەی سیستمی یاسایی و ریزبەندی یاسایاكانە، خاڵی گرنگ كە پێویستە لێرەدا ئاماژەی پێ بكرێت، ئەوەیە كە فەرمانڕەواكان (ئەوانەی لەناو دەسەڵاتی سیاسین) دەبێت ملكەچی ئەم قاعیدە ئەساسییە بن كە ئەویش: ملكەچكردنە بۆ یاسا، ئەگەر وانەبێت، وەك دوفرجیەش ئاماژەی پێكردووە ئێمە قسە لەسەر وەهم دەكەین، لێرەوە وەك دوفرجی پۆلێنی كردووە (دەستوورەكان – یاساكانن) نەك (دەستوورەكان – پڕۆگرام بن)، بەم شیوەیە دەبینە خاوەنی دەستوورێكی كۆمەڵایەتی، نەك دەستوورێكی سیاسی.

لە درێژەی قسەكانیدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان گوتی:

«هەروەكو سەرۆكی حكومەتیش ئاماژەی پێ دا، منیش دەمەوێت تەئكیدی لەسەر بكەمەوە، دەستوور بۆ یەك حزب نییە، دەستوور بۆ یەك نەتەوەش نییە، دەستوور بۆ یەك پێكهاتەش نییە، دەستوور بۆ هەموو ئەو كوردستانییانەیە كە لە هەرێمی كوردستان دەژین. لەبەرئەوە دەبێت رەنگدانەوەی بیرو بۆچوون و گرنگیپێدانی هەموو ئەو پێكهاتانە بێت كە لە هەرێمی كوردستاندا دەژین. ئەمە زۆر زۆر گرنگە. بە دڵنیاییەوە لە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بە هاوكاری لەگەڵ پەرلەمانی كوردستان و سەرۆكایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئێمە دەستپێدەكەین كە هەنگاوی كرداری بۆ نووسینەوەی دەستوور بهاوێژین.»

ئەم قسانەی سەرۆكی هەرێم پێمان دەڵێت: دەستوور بۆ تێكڕای گەلە، نەك توێژێك، یان چینێك، یان پێكهاتەیەكی دیاریكراو.

كەواتە لە پێناوی خۆشەویستیی گەل و نیشتمان، دەبێت ددان بە بەهای گەوهەریی دەستووردا بنێین، ئەمەش وەك زانای دەستووری فەرەنسی (مارسیل ڤالین) جەختی لەسەر دەكاتەوە، بەهای دەستوور لە رازیبوونی بە كۆمەڵی هاووڵاتیانەوە سەرچاوە دەگرێت و سەرەنجامیش دڵسۆزی بۆ نیشتمان بڕیار لەسەر بناخەی دەستوور دەدات، كە ئەویش كۆمەڵیك قاعیدەی دەستووریی بونیادنەرن كە هێزی خۆی لە قاعیدەی باڵا وەردەگرێت كە بریتین لە: گەل كە دوو هەست تەحەكومی پێ دەكات، یەكەم: هەستكردن بە یەكگرتنی كۆمەڵایەتی، دووەم: هەستكردن بە دادپەروەری، ئەوجا وەك پڕۆفیسۆر جۆرج بیردۆ ئاماژەی پێ كردووە، دەستوورێك لە هەستی گەلەوە هێزی وەرگرتبێت، دەبێتە فاكتەرێك كە دەوڵەت دروست دەكات. ئەوجا ئەگەر لە چەمكی «بیردۆ» ەوە بێینە سەر ئاستی هەرێمی كوردستان، ئەوا دەتوانین بڵێین: دەستووری داهاتوو بە كردەیی دەبێتە خولقێنەری هەرێم و وەرچەرخانێكی دامەزراوەیی دەبێت، ئەمەش بەوجۆرەی كە هاووڵاتیان خۆیان لەبەردەم ئامراز و هۆكارێك دەبینەوە كە دەتوانن ئەو كێشانەی پێ چارەسەر بكەن، كە كاریگەری لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتییان هەیە.

لەبەشێكی دیكەی پەنێڵەكەدا بەڕێز سەرۆكی هەرێم بابەتێكی گرنگی ورووژاند و گوتی:

«ئامانجی نووسینەوەی دەستوور ئەوەیە، دەستوور بابەتی هاووڵاتیبوون بپارێزێت، كە گرینگترین ئامانجە بە نیسبەت نووسینەوەی دەستوور..»

 ئەگەر سەرنج بدەین، دەبینین بەڕێز سەرۆكی هەرێم جەخت دەكاتەوە بەوەی دەستوور دەبێت لە پێناوی بونیاد و چەسپاندنی پرانسیپی هاووڵاتیبوون بێت، ئەمەش واتە هاووڵاتی هەست بكات كە ئینتمای بۆ ئەم نیشتمانە هەیە و ئەم نیشتمانە موڵكی هەمووانە، بەمجۆرەش هاووڵاتیان دەبنە هاوبەشی فیعلی لە ژیانی سیاسی و سەرەنجامیش مافی راپرسی و پیشنیاری دەستووریان دەبێت، بۆیە وەك بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئاماژەی پێ كرد، دەبێت دەستووری داهاتووی هەرێم ئەو دوو مافەی هاووڵاتیان بەدیبهێنیت، هەتا پرانسیپی هاووڵاتیبوون لە كوردستاندا بێتەدی. لەمەوە ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە هاووڵاتیان خۆیان بڕیار لەسەر پرسە گرنگەكانی وەك دەستوور دەدەن و، رێگە نادەن نوێنەرەكانیان ئەو رۆڵەیان بۆ بگێڕن.

سەبارەت بە یەكڕیزیی نێوان لایەنە سیاسییەكانیش بەڕێز سەرۆكی هەرێم گوتی: «یەكڕیزی شتێكی زۆر زۆر گرنگە و ئێمە لە مێژووی خۆماندا زۆر قۆناخ كە پێكەوە بووین. بێگومان وەكو حزب ئێمە جیاوازیمان زۆرە و جیاوازیی حزبی زۆرە، بەڵام ئێمە دەبێت لەسەر یەك شت رێكبكەوین، پێناسەیەك كە هەموومان كۆبكاتەوە، یەك شت هەموومان كۆبكاتەوە.»

لەم پەیڤە گرنگەدا، بەڕێز سەرۆكی هەرێم ئاماژەی بە تەنگژەیەكی گرنگ كرد، كە ئەویش (تەنگژەی ناسنامەیە)، ئاشكرایە یەكێك لەو بیرمەندە گەورانەش كە باسی لە تەنگژەی ناسنامە كردووە، (پڕۆفیسۆر ساموئیل هنتنگنتن)ـە، كە لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا بە ناونیشانی (ئێمە كێین؟) كە لە ساڵی 2004 بڵاوی كردووەتەوە و تیایدا باسی لەو ئاڵنگارییانە كردووە كە رووبەڕووی ناسنامەی ئەمریكی بوونەتەوە، هەروەها بیرمەندی عێراقی عەبدول حوسێن شەعبان-یش لە كتێبە تازەكەیدا بەناونیشانی (ناسنامە و هاووڵاتیبوون)، باس لە فرەیی كولتووری دەكات و رای وایە كە لێكچوویی مەرجێكی پێشوەخت نییە لەم بوارەدا، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە نەتەوەی خاوەن یەك كولتوور بوونی نییە، بۆیە ئەو پرسیارە دەورووژێنیت: ئایا دەتوانرێت باس لە ناسنامەیەكی جێگیر و تەواو، یان بەبێ گۆڕانكاری بكەین؟

هنتنگنتن هۆشیاری دەدات بۆ لەبەر یەكهەڵوەشانی ناسنامەی گشتیی هاوبەش و چەمكی هاووڵاتیبوون كە دەبێتە مەترسییەكی جددی لەسەر قەوارەی دەوڵەت لە رووبەڕووبوونەوەی ددانپێدانانی سیاسی بە ناسنامە لاوەكییەكاندا،

تەنگژەی ناسنامە وەك د.شەعبان جەختی لەسەر دەكاتەوە، كۆمەڵێك ئیشكالیەتی فكری و سیاسی و كۆمەڵایەتی بەتایبەتی لەو كۆمەڵگەیانە دەورووژێنێت كە بەدەستی بارودۆخی ناسەقامگیریانەوە دەناڵێنن. هەربۆیە بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان بانگەشە بۆ پرسێكی گشتی دەكات كە كۆمان دەكاتەوە، ئەمەش واتە گەڕان بەدوای هاوبەشە مرۆڤایەتییەكان كە كولتووری فەزای گشتیی هاوبەش ( بە تێگەشتنی هابرماس) لەگەڵ فەزای تایبەت پێكەوە گرێ دەداتەوە.

لە خوێندنەوەشی بۆ مێژوو، بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەمجۆرە چەند دەستكەوتێكی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان دەخاتە روو:

 «ئێمە دەبێت ئەو راستییە بزانین، ئەوەی كە لە دەستووری عێراقیشدا بۆ هەرێمی كوردستان هاتووە، بەڵگەیەكی زۆر گرنگی مێژووییە دوای ساڵی ١٩٧٠، كە ئێمە بەڵگەیەكمان بەدەستەوەیە بەڵگەیەكی مێژوویی، دەستووری عێراق كە لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ نووسرا، تەنیا بەڵگەیەكە كە بەدەستمانەوەیە..»

دوای ئەمە دەپرسێت:

«با هەموومان یەك پرسیار لە خۆمان بكەین. ئەرێ لە ساڵی ٢٠٠٣ تاوەكو ئەمڕۆ بەغدا دەستووری عێراق و مافە دەستوورییەكانی كوردستانی جێبەجێ كردووە لە هەموو روویەكەوە؟ نەیكردووە، ئەبەدەن.»

هەربۆیە سەیری داهاتوویەكی ناڕوون دەكات و دەڵێت: ئێمە لە ساڵی ٢٠٠٣ ئەم دۆخەمان هەبوو، ئەوە نییە بڵێی دوای رووخانی رژێم شتێك زیادبووە، ئێمە ئەم دۆخەمان لە كوردستان هەبووە. بەڵام ئەمڕۆ ئەگەر پرسیار لە هەموو كوردستانیان بكەین و بڵێین ئایا ئێوە لەم وڵاتەدا لە ئایندەی خۆتان دڵنیان؟ من پێموایە هەموو پێكەوە دەڵێن: (نەخێر)، چونكە تاوەكو ئێستاش زۆر بەداخەوە زۆربەی ئەو ماددە دەستوورییانەی كە پەیوەندییان بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە، جێبەجێی نەكراون. چۆن ئەم ماددانە جێبەجێ دەكرێن؟ چۆن ئەم دەستوورە جێبەجێ دەكرێت؟

لە راستیدا، ئەم پرسە لە بنەڕەتدا پرسێكی سیاسییە و پەیوەندیدارە بە لێكتێگەیشتن و پێكەوەسازان لەگەڵ هێزە سیاسییەكانی عێراق لە ناوەند (لە بەغدای پایتەخت)، بەڵام لە لایەكی دیكەشەوە پرسێكی فیكری، فقهی دەستوورییە، بۆیە دەبێت سەرۆكایەتیی هەرێم و حكومەت، خەڵكانی لێهاتووی خاوەن مەعریفەی دەستووری قووڵ، ئەوانەی لەناو فقه و فەلسەفەی دەستووری تیكەڵاون، بكرێنە ئەندام بۆ هەر دانوستاندنێك لەسەر پرسی جێبەجێنەكردن، یان كارانەكردنی ماددە دەستوورییەكان.

لە كۆتاییدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەوەی روونكردەوە كە :

«قۆناخێكی زۆر هەستیارمان لە پێشە، ئەویش بابەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقە، ئەم قۆناخە قۆناخێكی زۆر گرنگە و هەموو لایەنەكان خەریكن خۆیان بۆ ئەم هەڵبژاردنە رێكدەخەنەوە، ئێمەش لە هەرێمی كوردستان ئەگەر پەرتەوازە بین و هەریەكەمان بەلایەكدا بڕۆین، ناتوانین هیچ دەستكەوتێك بۆ هەرێمی كوردستان و كوردستانیان دەستەبەر بكەین، بەڵام ئەگەر پێكەوە بین بە دڵنیاییەوە دەتوانین ئەم قۆناخە سەختەش بەڕێبكەین.»

ئەو بیروبۆچوونە وردانەی بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان توانی (نەخشە رێگەی دەستوور) روون بكاتەوە، هەنگاوی یەكەمی لە ئەندازەی دەستووری بۆ (دەستووری هەرێمی كوردستان) هەڵگرت، ئەمەش بەوە دەبێت هەرێم پشت بە خۆی ببەستێت لە داڕشتنی دەستوور و خستنەڕووی شێوە و وێنای ئەو هەرێمەی كە ئامانجیەتی ژیان تیایدا بەهایەكی بەرزی هەبێت.

بە گێڕانی ئەم رۆڵە گەوهەرییەی لەوانەیە بتوانین مەزندەی ئەوە بكەین كە بەڕێز نێچیرڤان بارزانی هەمان رۆڵی فیلهلم هویكنز دەگێڕێت كە توانی رۆڵێكی دیار لە رەسمكردنی پێشەوەچوونی هەرێمی باڤاریای ئەڵمانیا و دامەزراندنی دەستوور لە ساڵی 1946 بگێڕێت.

5

تێروانینی بەڕێز سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان  بۆ سرووشتی دەستووری هەرێم

لە هەمان كۆنفرانس، بەڕێز مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان وتارێكی گرنگی پێشكەش كرد و تیایدا باسی لە گرنگیی یەكڕیزی و دەستوور كرد و گوتی:

«یەكڕیزی وشە و دروشمێكی جوانە، پێش ئەوەی یەكڕیزی دروست بكەین، پێویستە ئێمە ئامانجی خۆمان یەك بخەین. پێویستە پێش ئەوەی یەكڕیزی وەكو وشە، یان وەكو دروشم بەكاربێت، ئێمە باس لە دوا قۆناغی خۆمان بكەین، كە بۆچی یەكڕیز دەبین، ئەنجام و ئامانجی ئێمە لەو یەكڕیزییە چییە و دەمانەوێ چی بكەین؟»

بێگومان بەڕێز سەرۆك وەزیران كاتێك باسی یەكڕیزی دەكات، ئاشكرایە كە یەكڕیزی پێویستی بە یەكبوونی ئامانجی هاوبەش هەیە كە ئامانجی بەدیهێنانی بەرژەوەندیی گشتییە، ئەمەش ئەو ئامانجە سیاسییەیە كە ئەرستۆ پێش 2500 ساڵ دیاری كردووە.

ئەوجا چۆن ئامانجە هاوبەشەكانمان دیاری دەكەین؟ بە چ هۆكارێك؟

بێگومان ئەم دیاریكردنە بە دیالۆگی مەوزووعی و بەرهەمدار لە نێوان هێزە سیاسییەكانی هەرێم دروست دەبێت، هەربۆیە بەڕێز سەرۆك وەزیران جەختی لەسەر دەكاتەوە و دەڵێت:

«لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە هەموو لایەنەكان بە یەكەوە و لە نزیكەوە قسە لەگەڵ یەكتربكەن، بە مێشكێكی فراوانەوە ئامادەبن گوێ لە یەكتر بگرین و یەكتر قبووڵ بكەین، بۆ ئەوەی ئەو ئامانجەی كە مەبەستی هەموو خەڵكی كوردستانە، ئێمە بتوانین لەسەری رێكبكەوین و بەیەكەوە بەرەو ئەو ئامانجە هەنگاو بنێین، بە دەستنیشانكردنی ئامانجی هاوبەش دەتوانین یەكڕیزیی خۆمان رێكبخەین و بەیەكەوە ‌بەرەو ئەو ئامانجە هەنگاو بنێین.»

ئەم یەكبوونە بۆ ئەم قۆناخە و لە پێناوی دیاریكردنی هاوبەشە گشتییەكاندا زۆر گرنگە، بۆیە بەڕێزیان جەخت دەكاتەوە:

شتێكی زۆر ئاساییە ئێمە بۆچوونی جیاوازمان هەبێت، ئاساییە وەكو حزب و لایەنە سیاسییەكان بیركردنەوەی جیاوازمان هەبێت، بەڵام دەبێت هەندێك سنوور و چوارچێوە هەبێت، كە لەو چوارچێوەیەدا كار بكەین و بەیەكەوەمان ببەستێتەوە، ئەو چوارچێوەیەش دەكرێت لە دەستووردا دەستنیشان بكرێت. چین ئەو شتانەی كە نابێت هیچ یەكێك لە ئێمە لێی لابدات، چین ئەو شتانەی كە دەتوانین بەیەكەوە كاری بۆ بكەین؟»

لەمەش زیاتر لە درێژەی وتارەكەیدا دەڵێت:

«دەبێت هەموومان بە یەكەوە داوای یەك ئامانجی دیاریكراو بكەین. ئەو كاتە دەتوانین ئەو كێشە و گیروگرفتانەی كە هەیە لەنێوانمان بەلایانەوە بنێین و بە یەكەوە بگەینە بڕوایەكی هاوبەش، كە بەیەكەوە كار بكەین. پێموایە، ئێمە دەتوانین‌ ئەو چوارچێوەیە لە دەستووردا پێناسە بكەین و دیاری بكەین.»

 سەبارەت بە بایەخی دەستووریش بەڕێزیان جەخت دەكاتەوە و دەڵێت:

«دەستوور گرنگە بۆ دوو شتی زۆر گرنگتر، بۆ ئەوەی زەمانەتی ئەوە بدات، كە ئەو كەسانەی نوێنەرایەتیی خەڵكی خۆیان دەكەن، نوێنەرایەتیی هاونیشتمانیان دەكەن، پێویستە ئەوان بە شێوەیەكی دروست نوێنەرایەتیی بیروبۆچوونی زۆرینەی خەڵكی كوردستان بكەن، ئەمە یەك، دوو؛ ئەو هێز و دەسەڵاتەی دەسەڵات دەگرێتە دەست، پێویستە بەرپرس بێت بەرامبەر بە خەڵكی خۆی، لە دەستووردا ئێمە دەتوانین ئەو شتانە دروست بكەین.»

لە دوماهی قسەكانیدا بەم پەیڤانە كۆتایی بە وتارەكەی هیناو گوتی:

«ئێمە دەتوانین دەستوورێك دروست بكەین، كە رەنگدانەوەی كۆمەڵگەی ئێمە بێت، رەنگدانەوەی ویست و خواستی زۆرینەی خەڵكی كوردستان بێت، ئێمە شانازی دەكەین بە پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نەتەوە و ئایینەكان لە كوردستان، بە سەدان ساڵ بە یەكەوە ژیاوین، دەبێت دەستووری كوردستان رەنگدانەوەی ئەو پێكەوەژیانە بێت، رەنگدانەوەی رێزگرتن لە ئایین و نەتەوەكان بێت، دەبێت دەستوور مافی تاك بە تاكی هاووڵاتیانی كوردستان بپارێزێت.»

6

دوماهیی

ئاشكرایە لەو كۆنفرانسەدا كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش خرانەڕوو كە گونجاو بوون بۆ دەرخستنی بیربۆچوونەكان سەبارەت بە دەستوور، كە تیایدا جەخت لەسەر كۆمەڵێك خاڵی گرنگ كرابوونەوە كە دەكرێت بەمجۆرە پوختیان بكەینەوە و گرنگە دەستووری داهاتووی هەرێم ئەمانە لە خۆی بگرێت:

* دەستوورەكە نوێنەرایەتی تەواوی گەل بكات، نەك توێژێك، چینێك، یان پێكهاتەیەك.

* چەسپاندنی پرانسیپی هاووڵاتیبوون.

* چەسپاندنی پرانسیپی سەروەریی یاسا.

* چەسپاندنی پرانسیپی دادپەوەری.

* جەختكردنەوە لەسەر پێكەوە ژیان و لێبوردەیی لە نێوان سەرجەم پێكهاتەكان و دڵنیابوونی هەمووان لەسەر داهاتوو.

* جەختكردنەوە لەسەر یەكڕیزی لە پرسە نیشتمانییە باڵاكاندا.