(1)
مانگی حوزەیرانی داهاتوو، تەمەنی فەیلەسووفی ناوداری ئەڵمانیا (یۆرگن هابرماس) دەبێتە 92 ساڵ، تەمەنێك تژی لە ئەفراندن و درەوشانەوەی فەلسەفییانە، كە بووە هۆی ئەوەی بە درێژایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەكەم ببێتە گەورەترین عەقڵی بیركەرەوە، دوای ئەوەی لە سایەی ڕژێمێكی نازیدا ژیا، هابرماس بووە ئیلهامبەخشی جیهان بە بانگەشەكردنی بۆ هاندانی دیموكراسی و تەبەناكردنی بیرۆكەی عەقڵانییەتی پێكەوەڕۆیی (تواصلی) و خستنەڕووی بیرۆكەی بواری گشتی لە پیادەكردنی فیكرەكانی دەربارەی بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی و شەفاف.
لە شەستەكانی سەدەی بیستەم و بەتایبەتیش لە 1968، فرانكفۆرت بووە شانۆی ناڕەزایەتیی توندی قوتابیان، ئەو كات هابرماس پاڵپشتی لە بەشداریی سیاسی كرد لە ڕێی یاخیبوونی مەدەنییەوە، بەڵام خۆی لە گرووپە پەڕگیرەكان بەدوور گرت، بەتایبەت پێشەوای قوتابیان رودی دوتشكه (Rudi Dutschke 1940-1979)، كە لەمیانی موحازەرەیەكدا بە ناوی (شۆڕشی وەهمی و منداڵەكانی) بە فاشیزمی چەپ تۆمەتباری كرد. بەم شێوەیە تازەكردنەوەی تیۆری ماركسیزم لەلایەن هابرماسەوە كاریگەریی كردە سەر خۆپیشاندانەكانی قوتابیان لە 1968دا، لەگەڵ ئەمەشدا، كاتێك بزاوتی خۆپیشاندانەكە ئاڕاستەیەكی ڕادیكاڵیی زیاتری گرتەبەر، ئەوا بە ئاشكرا رەخنەی لێگرت.
لە چوارچێوەی ئەو پرەنسیپانەدا، هابرماس داكۆكی لە مافی پەنابەری كرد لەمیانی قەیرانی كۆچبەرانی ساڵی 2015، هەروەها لە دژی پۆپۆلیزمی ڕاستڕەوەی و ڕقلێبوونەوەی بیانییەكان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی ئەوروپا لە ساڵی 2019، هێشتا چالاكانە پابەندە بە بەها باڵا جیهانییەكانیەوە كە بەرجەستە دەبن لە دیموكراسییەتێكی كراوە و تونددا.
لە ساڵی 2019 و لە تەمەنی 90 ساڵیدا، كتێبێكی گەورەی دەركرد كە لە 1700 لاپەڕە پێكهاتبوو كە تایبەت بوو بە فەلسەفە.
Jürgen Habermas
Auch eine Geschichte der Philosophie
Band 1: Die okzidentale Konstellation von Glauben und Wissen
Band 2: Vernünftige Freiheit. Spuren des Diskurses über Glauben und Wissen

یۆرگن هابرماس
هەروەها ئەمەش مێژووی فەلسەفەیە
بەشی یەكەم: پێكهاتەی ڕۆژئاواییانەی بڕوا و مەعریفە
بەشی دووەم: ئازادیی ماقووڵ. كاریگەرییەكانی گوتار لەسەر بڕواو مەعریفە.
خانەی بڵاوكردنەوە: سوركامپی ناودار
ئەو كتێبە نوێیەی یۆرگن هابرماس نووسیویەتی، تەنیا چیرۆكێكی فەلسەفی نییە، بەڵكو ڕەنگدانەوەی ئەركی فەلسەفیشە كە پابەندە بە ئازادیی عەقڵانییەتی بابەتە كۆمەڵایەتییە پێكەوەڕۆییەكان، ئامانجیشی ڕاڤەكردنی ئەوەیە كە «مەعریفەی زانستی گەشەكردووی ئێمە بە جیهان چی دەگەیەنێت بۆ ئێمە، بۆ ئێمە وەك ئادەمیزاد، وەك كەسانی هاوچەرخ و نوێ و وەك تاكەكەس.» كەواتە، ئەم كتێبە بریتییە لە تێڕوانینێك لەبارەی پەرەسەندنی عەقڵانییەت و عەقڵی ئادەمیزاد كە گۆڤاری (بۆستن) بەوەی وەسف كردووە كە توحفەیەكە لە مەعریفە و تەولیف ” Syntheses مەسەلەی مەرگەسات كە لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهان یەخەی جیهانی گرتبوو، مەسەلەیەكی بنەڕەتی بوو بۆ كارەكەی، كە لە كۆتاییدا بوو بە سەرچاوەی ئیلهامبەخش بۆ دروستكردنی سامپڵگەلێكی ئاڵۆزی پەیوەندی كە لە ڕێی ئەوەوە ئەندامانی كۆمەڵگە بتوانن هاوسەنگی بكەن لەنێوان گرنگیپێدانە جۆراوجۆرەكانیان.
لەم چوارچێوەیەدا زاراوەی سازان (تەوافوق) هاتە ئاراوە، كە بووە ناوێك بۆ ئەو سامپڵە كۆمەڵایەتییانە، ئەو زاراوەیە كاریگەریی ناوازەی بەسەر وێنەی خودی كۆماری ئەڵمانیای فیدڕاڵەوە هەبوو.
چی دیكە هاووڵاتیان فەرمانیان لە سەرەوە وەرنەدەگرت، لەباتی ئەوە، پێویستە هان بدرێن كە بە ئاشكرا دەستوەردان بكەن لە پێناو داڕشتنی بیروبۆچوونەكانیان بە شێوەیەكی كراوەتر تاكو بیخەنە بەرنامەی گەنگەشەیەكی فراوانترەوە، كە هەموو لایەك كاردەكەن بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی مامناوەندیی پەسندكراو.
دیموكراسی و بەشداری پێ كردنی جەماوەر لە جەرگەی كاری هابرماسە، كە هانی گوتاری فەلسەفی دەدات، خۆیشی بەردەوام گەنگەشەی دەربارەی ئەم مەسەلانە ورووژاندووە.
بەلای هابرماسەوە، كۆمەڵگەی هاوچەرخ بەوە جیادەكرێتەوە كە دیموكراسییەتێكی بیرۆكراتییە، كە بێ شەفافییەت ناوەندگیری لە یەكلاكردنەوەكاندا دەكرێت، لە وەڵامی ئەمەدا، فەیلەسووفی ئەڵمانی داوای بەشداریكردنی زیاتری سیاسی كرد لە كۆمەڵگەی مەدەنیدا، ئەو وەسفی ئەو بەشدارییە بەوە دەكات كە بەشداریی (جەماوەری لیبڕاڵی)یە، ئەو كاتە بەبیردێنێتەوە كە هاووڵاتیان ڕاهاتبوون لە چایخانەكاندا كۆببنەوە بۆ گەنگەشەكردن لەسەر چۆنێتیی كاریگەربوون لە سەر كۆمەڵگەكەیان.
دەستنیشانكردنە كۆمەڵایەتییە ژیرانەكەی لە كتێبەكەیدا (گۆڕانكاریی هەیكەلبەندیی بواری گشتی 1962)، هەروەها هەڵوێستە گشتییەكانی لەهەمبەر ئەو كێشانەی كە مشتومڕ دەورووژێنن، هاوكات بەشداریكردنی لە فەلسەفەی شیكردنەوەو سیاسیدا، هۆكاربوون كە هابرماس ببێتە یەكێك لە ناودارترین بیرمەندانی هاوچەرخ لە جیهاندا.
(2)
خەڵات!
لە سەرەتای مانگی ئایاری 2021دا مشتومڕ و دەمەتەقێیەكی زۆر هاتەئاراوە سەبارەت بە چۆنێتیی قبووڵكردنی خەڵاتی دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبی لەلایەن هابرماسەوە، خەڵاتەكەش «خەڵاتی شێخ زاید» بوو بۆ كتێب، «كە یەكێكە لە باڵاترین ئەو خەڵاتانەی دەدرێتە دانەران لە جیهاندا»، ئەو خەڵاتە هابرماسی دەكردە كەسایەتییەكی ڕۆشنبیر و دەوڵەمەند بۆ ساڵی 2021 و بەهاكەیشی 225 هەزار یۆرۆیە (271هەزار دۆلارە).
ئەم خەڵاتە لەلایەن دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبییەو دەبەخشرێت كە وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە نەوت، كە بەم دواییە بووە پاڵپشتێكی دەستكراوە بۆ هونەر و ڕۆشنبیری، لەم روانگەیەوە گریمانەی ئەوە دەكرێت كە ئەم خەڵاتە «بەهاكانی لێبووردەیی و مەعریفە و ئەفراندن، و بنیاتنانی ڕایەڵە لە نێوان كولتوورەكان» بەرجەستە بكات.
بە چاودێریی جێنشینی ئەبوزەبی، لێژنەی خەڵاتی شێخ زاید بۆ كتێب ڕایگەیاند كە فەیلەسووفی ئەڵمانی یۆرگن هابرماسی هەڵبژاردووە بۆ خەڵاتی (كەسایەتیی ڕۆشنبیریی ساڵ) وەك ڕێزێك بۆ ڕێباز و كاروانی فیكریی هابرماس كە زیاتر لە نیو سەدەیە درێژەی هەیە، هابرماس بەشداریی جۆرەكی و قووڵی لە بواری فەلسەفەدا لە چەندین پسپۆڕیدا پێشكەش كردووە، وەك توێژینەوەی پێكەوەڕۆیی و ڕۆشنبیری، تیۆری ڕەوشت، زمانەوانی، تیۆری ئەدەبی، زانستە سیاسییەكان، توێژینەوەی ئایینی، لاهوت، كۆمەڵناسی،. سەركەوتنی هابرماس وەك ڕێزێكە بۆ ئەو پێگە بەرزەی هەیەتی بەو ناوەی یەكێكە لەو «فەیلەسووفانەی زۆرترین كاریگەری هەبووە لە جیهاندا»، و پێشەنگە لە وتاری فەلسەفیی ڕەخنەگرانە، جگە لەوەی وەك مامۆستایەكە بۆ چەندین تیۆریزەكاران لە كۆمەڵناسیی سیاسی و تیۆری كۆمەڵایەتی و فەلسەفەی كۆمەڵایەتی.
ماڵپەڕی دەنگوباسی دێر شبیگل لە ئەنتەرنێت on Line Der Spiegel لە ڕۆژی یەكشەممە (2ی ئایاری ڕابردوو) پرسیاری كردووە سەبارەت بە هۆكاری ڕەتكردنەوەی ئەو خەڵاتە لەلایەن مەزنترین بیرمەندی ئەڵمانی لە ماوەی پەنجا ساڵەی ڕابردوودا، لە پرسیارەكەدا هاتووە: «لەگەڵ بیرمەندی جیهانی كە زیاتر لە نیو سەدە داكۆكی لە پڕۆژەی ڕۆشنگەری و مەودای هەستیار كردووە لەهەمبەر دەسەڵات، پێویستە و ڕەنگە وەڵامی پرسیارەكە وا بێت (دەربارەی ئەگەری قبوڵكردنی خەڵاتەكە) بە «نا». لەم چوارچێوەیەدا Der Spiegel ڕەخنەی گرتووە لە قبووڵكردنی خەڵاتەكە لەلایەن فەیلەسووف و زانای كۆمەڵناسی هابرماس، هەروەها دەڵێت: قبوڵكردنی خەڵاتەكە لەلایەن یەكێك لە گرینگترین فەیلەسووفی ئەڵمانی كارێكی ئازاربەخشە.»
لەبەر ئەمە هابرماس لە هەمان ڕۆژدا واتا یەكشەممە 2-5-2021، وەك سوپرایسێك بە جیهانی ڕاگەیاند كە دەستبەرداری پرەنسیپە بنەڕەتییەكانی فەلسەفەكەی نابێت كە بە درێژایی زیاتر لە حەوت دەیەیە دامەزراون، پرەنسیپە ئاشكراكانیشی دیموكراسی و ئازادیی بیروڕا و گەنگەشەی كراوە لە (بواری گشتی) دەگرێتەوە.
لیژنەی خەڵات ڕایگەیاند كە نیگەران بووە بە بڕیارەكەی بەڕێز Jürgen Habermas بە ڕەتكردنەوەی خەڵاتەكە (بەڵام تێبینی دەكرێت لیژنەكە وەك فەیلەسووف ئاماژەی بۆ نەكردووە!!!)، بەڵام ڕێزیشی لێ دەگرێت. هابرماس ددانی بەوەدا ناوە كە قبووڵكردنی بەرایی ئەو «بڕیارێكی هەڵە» بووە و «من ئێستا ڕاستی دەكەمەوە»، دەشڵێت: «بە تەوای پەیوەندیی زۆر توندوتۆڵی دامەزراوەكەم بە سیستەمی سیاسی بۆ خۆم ڕوون نەكردووەتەوە». وەڵامەكانی هابرماس مایەی قەناعەت پێ هێنان نەبووە بۆ (Der Spiegel) كە جەختی لەوە كردووەتەوە تائێستاش دەرفەت لەبەردەم ئەو فەیلەسووفەدا ماوە بۆ وەڵامدانەوەی پرسیاری خەڵاتەكە: كێ خزمەتی كێ دەكات؟ بۆیە (Der Spiegel) جارێكی دیكە پرسیار دەكات: «ئایا دەكرێ هابرماس ببێتە ئامرازێكی پڕۆپاگەندە لەپشت پەردەیەكی تەمومژاوی وشەی بەرز و درەوشانەوەی ڕۆشنبیری؟ یان ئەوەی خەڵاتەكە وەردەگرێت سەردەكەوێت لە هێنانی فیكرگەلی ڕۆشن و دیموكراسیی قووڵی خۆی وەك دەزگایەكی تەقینەوەی كۆمەڵایەتی و سیاسی بۆ ناوچەكە؟»
ئەو ڕەخنە بنەما دروستانەی كە (Der Spiegel) ئاراستەی ئەو كەسایەتییە فیكرییە بەرزەی كردووە، كە نەتەوەی ئەڵمان شانازی پێوە دەكات لەپاڵ (هیگل، ماركس، هایدگەر،كانت و...) شێوەیەكە لە شێوەكانی ڕێزگرتن و نابێت بۆ یۆرگن هابرماس نامۆ بێت، مامەڵەكردنی (Der Spiegel) لەگەڵ ڕەخنەی ڕوون و ڕێزگرتن بە ڕێگایەكی شیاو، نرخاندنێكی ناوازەیە لە هابرماسی فەیلەسووف.
ڕەتكردنەوەی بڕیارەكەی بە قبووڵكردنی خەڵاتەكە بڕیارێكی «سیادی» بوو، شایانی ئەوەیە بپرسین: كاریگەریی ئەو فشارە چییە كە وتارێك لە ماڵپەڕی شبیگل بۆ سەر فەیلەسووفێكی گەورەی وەك هابرماس دروستی دەكات؟ لێكدانەوەیەكی باشتر هەیە بۆ گۆڕینی ڕاكەی بە شێوەیەكی ئازایانە. هابرماس وای خۆی پیشان داوە كە كراوەیە بە ڕووی زانیاری و پاساوگەلی تازە، ئەمەش لای زۆر كەس زەحمەتە، بۆ یەكێك كە تەمەنی 91 ساڵ بێت و شاكاری مەزنی لە ژیانی فیكریدا هێنابێتە كایەوە. بۆیە ئەو خێراییە عەقڵییە بێ كەموكوڕییە لە گۆڕینی بیرو ڕاكانی مایەی سەرسامییە.
ئاسانە لەوە بگەین كە بڕیارەكەی هابرماس پەیوەستە بە ئازاری فیكری، لە بەیاننامەكەیدا هابرماس بە تەواوی دواڕستەی شبیگل وەردەگرێت، كە لە وتارەكەدا هاتووە: «ئاساییە كاتێك رۆح بەر هێز دەكەوێت، هێز سەردەكەوێت». هابرماس نایەوێت واز لەو شتە بهێنێت، بۆیە دەنووسێت: (بۆ ماوەیەكی كورت، بەڵێ. بەڵام بە درێژایی كات من بڕوام بە هێزی ڕۆشنكەرەوەی وشەی ڕەخنەگرانە هەیە، ئەگەر تەنیا لە بواری گشتیی سیاسەتدا دەربكەوێت، بۆ ئەوەش كتێبەكانم بەسە كە بە باشی وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی عەرەبی).
(3)
هابرماس و نەریتییە شۆڕشگیڕییەكان
هەندێ جار وشە جووڵە ناكات، بەڵام لە كاتێكی دواتردا ڕوون دەبێتەوە، لەگەڵ بیرمەندێكی وەك هابرماس، پێویستە بەلای كەم باس لە سەردەمی ڕۆشنگەریی مێژوویی بكەین: رۆح Geist وهێز Macht، حاڵەتەكە ئەو كات چۆن بوو؟
ئەو نەریتەی هابرماس زۆرجار لەگەڵیدا بەردەوام دەیگرێتەبەر، لە سەردەمی ڕێنیسانس و شۆڕشی فەرەنسیەوە پێی گەیشتووە، لەگەڵ ئەوەشدا، ڕەنگە نزیكبوونەوە لە خاوەن هێزەكان بێ سوود بێت، یان تەنانەت ئەنجامی پێچەوانەی لێ بكەوێتەوە، بۆیە ئێستا رەتكردنەوەی خەڵاتەكە دەچێتە خانەی داناییەوە.
ڕۆژنامەنووسی ناودار Dietmar Pieper لە دەستەی نووسەرانی گۆڤاری Der Spiegel ئەو وێنەیەمان بیردەخاتەوە كە سەدەی هەژدەیەممان بە وێنەیەكی تێكەڵ بۆ دەردەخات، لەلایەك، ئەزموونی بەشداری كارا لە ئینسیكلۆپیدیای فەرەنسی فەیلەسووف دینیس دیدرۆ Denis Diderot(1713-1784)كە خاتوو كاسرینی مەزن (1729-1796) بانگهێشتی كۆشكی قەیسەری ڕووسیای كرد بۆ ئەوەی مامەڵەی لەگەڵدا بكات، لەگەڵ ئەوەش، ئەو ئومێدەی دیدرۆ هەڵیچنیبوو بەوەی كە كاریگەریی فیكری دەبێت و شتێك دەگۆڕێت بەرەو باشتر لە سیستەمی حوكمڕانی بە ئاكام نەگەیشت و جێبەجێ نەبوو، كاترینا لە نامەیەكدا بۆی نووسیبوو: «مایەی خۆشحاڵیم بوو كە گوێ لە هەموو ئەو شتانە بگرم كە عەقڵە درەوشاوەكەت پێشنیازیان دەكات»، بەڵام كاترین بینی كە بیرۆكەكانی دیدرۆ دەكرێ بۆ پڕكردنەوەی كتێب دەست بدات.
(4)
هابرماس: دیموكراسی و پێوانەی ڕەوشت
بەلای كەم جەماوەری فیكری كە بەندە بە ناوی ئەوەوە، پێناسەیەكی باڵای وتارێكە كە خاڵییە لە هەژموون بەوەی (ناچارییەكی ناوابەستەیە بە بەهانەیەكی باشتر) بەپێی زانای كۆمەڵناسی لە زانكۆی ئۆلدنبۆرگی ئەڵمانی (ستیفان مولەر- دۆهم Stefan Müller-Doohm)، كە ئێستا بەڵێن دەدات شاكارو ژیاننامەی یۆرگن هابرماس بە تەواوی پێشكەش بكات، ڕوونی كردووەتەوە: «رایەڵەی هاوبەش كە بە تیۆری هابرماس تێدەپەڕێت بریتییە لە دیموكراسی، كە جارێكیان ناوی (وشەی سیحراوی لە بیركردنەوەیدا) لێ نابوو».
مۆلەر- دۆهم دەشڵێت: «ئەو ڕایەی كە دەڵێت پێویستە سیستەمی ئابووریی سەرمایەداری بە هۆیەكانی دیموكراسییەوە بگونجێنین بۆ هابرماس ئەوەیە كە هەمیشە دیموكراسی لەگەڵ بواری گشتی تێكەڵ دەكات، ئەمە لە واقیعدا گوزارشتێكی دیكەیە كە فەلسەفەكەی جیادەكاتەوە- واتا ڕەوشتی وتار،» هەر وەك مۆلەر- دۆهم وا دەڵێت.
بەپێچەوانەی بیرمەندەكانی دیكەی دوای مۆدێرنە، هابرماس پێی وایە كە ڕاستییە جیهانییەكان و پرەنسیپە ئەخلاقییەكان دەكرێ لە جیهانێكی جیهانگیردا هەبێت كاتێك چەندین كولتووری جیاواز یەكانگیر دەبن، بە گوتەی ئەو، دەكرێ ئەمە بدۆزرێتەوە لە ڕێی وتاری گشتی و كۆدەنگییەوە، مادامەكی پاڵەوانەكان ستراتیژییانە بیرناكەنەوە، هەروەك لە سیاسەتدا باوە، بەڵام كراوەن بەرامبەر تێگەیشتینی كەسانی دیكە و پەیڕەوكردنی (ڕێساگەلێكی دیاریكراوی گوتار).
هەرچەندە هابرماس لایەنگری ئاوێتەبوونی ئەورووپییە، بەڵام بە ڕێكی ئاماژەی كردووە بۆ خەوشەكانی هەیكەلبەندییە دیموكراسییەكانی یەكێتیی ئەورووپا، لە سەروبەندی قەیرانی یۆرۆدا، دژی دەستگرتنەوە و لە بەرژەوەندیی دیموكراسی «سەرووی نەتەوەیی Supra national» لە دەرەوەی یەكێتیی دراودا قسەی كرد، كە تێیدا دەوڵەتانی ئەندام لە سەروەریی نیشتمانی دادەبڕێن. مۆلەر- دۆهم ئەم بیرۆكەیەی هابرماسی كورت كردووەتەوە و دەڵێت: «ئەو وێنای هاونیشتمانییەتێكی جیهانی دەكات بە بێ بوونی حكومەتێكی جیهانی، ئەورووپای یەكگرتووش هێزێكی گرینگە لە بەدیهێنانی ئەم ئامانجە.»
(5)
هابرماس و ترسی قبووڵكردنی خەڵاتەكە
كاتێك هابرماس لە ڕووی مەبدەئییەوە ئەو خەڵاتەی قبووڵ كرد، هیوای دەخواست خەڵاتەكە ئازادیی بیروڕا و دیموكراسییەت بەتین بكات و بیبووژێنێتەوە، لە سەرەتاوە ڕایگەیاند، كە ئەو ئاواتەخواز بوو خەڵاتەكە دەرفەتی (بڵاوكردنەوەی كتێب)ی لە ناوچەكە بڕەخساندایە، كە دەبێتە هۆی بەتینكردن و بووژاندنەوەی ئازادیی بیروڕاو دیموكراسی. هەروەها ئاماژەی بەوە دا كە ئەو ڕاوێژی بە یۆرگن بوس Bossی بەڕێوەبەری كارگێڕیی پێشانگای فرانكفۆرتی نێودەوڵەتی بۆ كتێب كردووە، كە ئەویش ئەندامە لەو لیژنەیەی كە خەڵاتەكە دەبەخشێت و ئەویش «ترسە ئاشكراكەی رەواندبووەوە»
بوس لە بەیاننامەیەكدا بۆ DW ئاشكرای كرد كە هەست بە نائومێدی دەكات، چونكە هابرماس خەڵاتەكەی ڕەت كردووەتەوە، هەروەها گوتی: «دیارە من بڕیارەكەی هابرماس قبووڵ دەكەم، لەگەڵ ئەوەشدا، پێ بەخشینی ئەو خەڵاتە ڕەنگە گونجاو بوایە بۆ ئەوەی زیاتر بە كارە گرینكەكانی و هەڵوێستەكانی بناسرایە لە بواری ڕۆشنبیریی عەرەبیدا، دواجار بەشداریكردنی كۆمەڵگەی عەرەبی لە شاكارەكانیدا.
شاكارەكانی فەیلەسووف و زانای كۆمەڵناسیی ئەڵمانی لە ڕێی وەرگێڕانەوە بۆ زمانی عەرەبی گرنگیی خۆیان هەیە. ڕەتكردنەوەی خەڵاتەكەش لە سەروبەندی ڕۆژی جیهانیی ئازادیی ڕۆژنامەگەریدا دێت، هەر ئەوەندە هابرماس خەڵاتەكەی ڕەتكردەوە، هەندێ كەس لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان گوتیان فەیلەسووفەكە لایەنگریی «بواری گشتی» كرد.
(6)
نەبوونی «وردبینی» لە بڕیاری لیژنەكە
ئەو لیژنەیەی كە بڕیاری دا خەڵاتەكە بە فەیلەسووفی گەورە و مەزنی وەك هابرماس ببەخشێت، زۆر كەمتەرخەم بووە لە دیراسەكردنی سایكۆلۆجییەتی ئەو بیرمەندە گەورەیە، هەروەها لە دیراسەتكردنی قووڵایی و مەترسیی ئەرێنیی فیكر و فەلسەفەكەی، دیارە لیژنەكە (هەژار) بووە لە مامەڵەكردن لەگەڵ فەیلەسووفە گەورەكان كە بە ژمارە كەمن.
لیژنەكە چەندین كەسایەتیی گەورەی عەرەبی و بیانیی تێدایە (لەوانەش كەسایەتیی ئەڵمانی)، بە سەرۆكایەتیی جێنشینی ئەبوزەبی و دكتۆر عەلی بن تەمیم ئەمینداری گشتیی لیژنەكە و ئەڵمانی بوس بەڕێوەبەری فرانكفۆرتی نێودەوڵەتی بۆ كتێب، د. تەمیم لە كاتی دەركردنی بڕیاری بەخشینی خەڵاتەكە ڕوونی كردەوە كە «بە دەگمەن كەسایەتیی دیار و بەرچاو لە بواری فەلسەفە و ڕۆشنبیری و فیكریی وەك یۆرگن هابرماس دەبینینەوە، ئەو خاوەنی ڕێبازێكی پڕ لە دەستكەوت و كاری بەرچاو و جیاوازە، كە وایان كردووە هەمیشە لەبەرچاوان بێت و، كاریگەریی هەبێت لە ژیانی ڕۆشنبیریی ئەڵمانیدا بە درێژایی زیاتر لە 50 ساڵ، ناوزەندكردنیشی بە كەسایەتیی ڕۆشنبیریی ساڵ، دووپاتكردنەوەی جیاوازیی ڕێباز و بەرهەمی فەلسەفەیەتی كە كاریگەرییان بەسەر ڕۆشنبیریی جیهان و عەرەبیشەوە هەیە.»
بەڵام ئەو شتەی كە لیژنەكەی خستە «هەڵەیەكی مێژووییەوە» دەربارەی بڕیارەكەی تایبەت بە بەخشینی خەڵات بە هابرماس، ناوردبینی بوو لە هەڵبژاردندا، هیچ كات هابرماس كەسێكی ئاسایی نەبووە، ئەو لە چاكترینی ئەو عەقڵانەیە كە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی سەریان هەڵداوە، بۆیە پێویست بوو زۆر بە وریایی و هەستیارییەكی بەرزەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرایە، مامەڵەكردن لەگەڵ هابرماس وەك مامەڵەكردن نییە لەگەڵ هەر كەسێكی دیكە، تەنانەت لەگەڵ سیاسەتمەدارێكی دیكەشدا. مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەودا پێویستی بە تێڕامانی قووڵ هەیە، بۆ ئەوەی لە مەیلە سایكۆلۆژییەكان و فیكرە وردەكانی بگەین، ئەو وەك (دیدرۆ)ی فەرەنسی نییە، تەنانەت وەك (هایدگەر)ی ئەڵمانیش نییە. ئەو هابرماسە و بەس، دەبوو ئەوە ڕەچاو بكرایە تاكو بە تەواوی و بە شێوەیەكی دیكە مامەڵەی لەگەڵدا بكرایە، مەودایەكی مۆڵەق لە نێوان هابرماس و دەسەڵات دابنرایە، دەبوو لیژنەكە تەنیا گوێی لە ڕای (بوس)و نووسەرانی دیكە نەگرتایە كە نازانن هابرماس چی دەڵێت و چی دەنووسێت. بەڵكو پێویست بوو گوێی لەوانە بگرتایە كە لە هابرماس دەگەن و ڕاوێژی لەگەڵیاندا بكردایە، دواجار نەدەكەوتنە ئەو «تەنگژە پڕ لە ئیحراجییەوە»، كە بە واتای ڕەتكردنەوەی خەڵاتەكە و لیژنەكەیە، بە گشتی لیژنەكە شایستەی ئەوە نەبوو، بكەوتایە ئەو هەڵوێستە پڕ لە ئیحراجییەوە، بە هیوای ئەوەی ئەم ئەزموونە ببێتە پەندێكی روون و ئاشكرا بۆ ئایندە.