بە هیچ شێوەیەك ناتوانیت مێژوو دروست بكەیت، بەڵام هەمیشە دەتوانیت چۆنیەتیی ئاراستەكردنی ژیانی سیاسیی گەلێكی مەزنی لێ فێربیت، بەپێی پەرەسەندن و چارەنووسە مێژووییەكەی.

ئۆتۆ فۆن بسمارك یەكەم راوێژكاری ئیمپراتۆرییەتی ئەڵمانی 1871-1890



لەوانەیە پرسیاری دەسپێك لەم باسەدا ئەوە بێت بۆچی ئەو گوتەی «ئۆتۆ فون بسمارك»مان كردۆتە دەروازەی ئەم باسە؟ لە وەڵامدا دەڵێین لەبەر ئەوەی وەك لۆكیوس سینیكای گەورە فەیلەسوفی رۆمانی ( 4 ب.ز. – 65 ب.ز.)دەڵێت: «مرۆڤ ئەگەر مێژوو نەخوێنێتەوە هەر بە بچووكی دەمێنێتەوە»
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ گوتەكەی بسمارك، دەبینین ئەویش جەخت لەوە دەكاتەوە كە پێویستە ئێمە لە مێژووەوە فێربین بۆ ئەوەی بتوانین ئاراستەی ژیانی سیاسی نەتەوە بگۆڕین، ئەگەر لەم ئەركە سەركەوتوو بوویت، ئەوا ئەوكات تۆ دەبیتە مێژوو و ئەوەی دوای تۆ دریژەپێدەری كاروانەكە دەبێت، سوودی لێ وەردەگرێت. راشكاوانەتر بۆ هەموو ئەوانەی كار لە بواری سیاسەت دەكەن، یان كاریزمای دەوڵەتمەدارن پێویستیان بە خوێندنەوەی مێژووە بۆ دەستنیشانكردنی بارودۆخی ئێستا و ئاییندە، لەبەر رۆشنایی مێژووی رابردوو، كەواتە ئەمە دەمانگەێنێتە ئەو حاڵەتەی كە بڵێین، كاریزمای دەوڵەتمەداری سەركەوتوو «رابردوو، ئێستا، ئاییندە» بە رایەڵەی خوێندنەوەی مێژوو پێكەوە گرێ دەداتەوە.
لێرەوە ئەگەر جارێكی دیكە ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین و بپرسین: راستە بسمارك توانیی لە ساڵی 1871 كارێكی هێجگار مەزن بكات و دەوڵەتی ئەڵمانیا پێك بهێنێت و سەدان ئیمارەت هەموو پێكەوە كۆبكاتەوە، بەڵام ئایا چارەنووسی ئەو دەوڵەتە لە سەدەی بیستەمدا چی بەسەر هات؟ لە بەرامبەر ئەم پرسیارەدا پرۆفیسۆری ئەڵمانی» سیۆدۆر شیدەرTheodor Schieder» دەڵێت: ئەو بناخە مێژووییەی بسمارك دایڕشتووە، تا ئێستاش لەبەرچاوە، بسمارك هێزێكی مێژوویی بوو، هیچ كەس ناتوانێت بیشارێتەوە، یان فەرامۆشی بكات، تەنانەت ئەگەر تۆ لەگەڵ بسماركیش یەك نەگریتەوە، ئەم وەڵامەی پڕۆفیسۆر شیدەر مانای ئەوەیە كاریزمای دەوڵەتمەدار لەناو قەیران و كێشە گەورەكاندا هێزێكی مێژوویی هەیە و، ئەگەر تۆ دوژمنیشی بیت، ئەوا پێویستە لەسەرت كە ددان بەو راستییەدا بنێیت.
راستە دەوڵەتی ئەڵمانیا لە سەدەی بیستەم دوو شەڕی جیهانی لە ساڵانی 1918-1914 و 1945-1939 دۆڕاند و، سەرەنجامیش دەوڵەت و نەتەوەی ئەڵمان دابەشكرا، بەڵام ئەو بناخەیەی بسمارك بۆ یەكگرتنەوەی نەتەوەی ئەڵمان دایڕشتبوو، وەك خۆی مایەوە و لە سەردەمی هیلموت كۆل (1930-1917) لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو 3/10/1990 و دووبارە جێ بەجێ بكرایەوە، ئەمەش ئەو بناخەیە بوو كە بسمارك لە سەدەی نۆزدەهەم دایڕشتبوو.
ئەم مێژووەی بسمارك وەك كاریزمایەكی دەوڵەتمەدار بۆ ئێمە چ سوودێكی هەیە؟ بێگومان فێری ئەوەمان دەكات كە پێویستە كاریزمای دەوڵەتمەدار رەچاوی بەرژەوەندیی باڵای نیشتمان بكات و سیاسەت لەم پێناوەدا پیادە بكات و بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانی بپارێزێت، تەنانەت ئەگەر بارودۆخەكە بۆ ئەم هەنگاوە لەبار نەبوو، ئەوە دەبێت ئەو بارودۆخە بخوڵقێنێت.
لێرەوە ئەگەر سەیری شێوازی بیركردنەوە و دروستكردنی سیاسەت و بڕیار لای بسمارك بكەین، دەبینین پێش ئەو، ئەڵمانیا ئیمارات بوو، بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانی نەبوو، بەڵام كاریزمایی بسمارك توانی زەمینەیەك دروست بكات، كە بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانی تێدا دروست بكات.
لێرەوە ئەگەر لە بسماركەوە سەیری كاریزمایی دەوڵەتمەدارە گەورەكان بكەین، وەك ژەنراڵ دیگۆل، ویڵسن، چەرچڵ، كرایسكی، هیلموت كول،جەمال عبدولناسر، ئەحمەد بن بێللا، لە ناو گەلی كوردستانیشدا مەلا مستەفا بارزانی، ئینجا ئەو پرسیارە بكەین: ئایا بە چ پێوەرێك ئەم كاریزما گەورانە هەڵدەسەنگێنین؟ بێگومان یەكەم پێوەر “بەرژەوەندیی نیشتمانییە -National Interest، هەر دەوڵەتمەدارێك نەیتوانیبێت بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانی بپارێزێت، وەك سیاسەتمەدار، یان دەوڵەتمەدارێكی شكستخواردوو لەقەڵەم دەدرێت.
مستەفا بارزانی (1903-1979)
كاریزمای دەوڵەتمەدارێكی بێ دەوڵەت
لێرەوە ئەگەر بە پێوەری بەرژەوەندیی نیشتمانی و پاراستنی بەرژەوەندیی نیشتمانی هەڵسەنگاندن بۆ رۆڵی مستەفا بارزانی لە ناو مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان بكەین و، ئەو پرسیارە بكەین، ئایا پێش مستەفا بارزانی بەرژەوەندیی نیشتمانی بەو مانایەی كە پێی دەگوترێت بەرژەوەندیی نیشتمانێك بەناوی «كوردستان» لە چوارچێوەی گەلێكی یەكگرتوودا هەبوو؟ بێگومان مێژوو پێمان دەڵێت «نەبووە» ئەم وەڵامە مانای ئەوەیە بیركردنەوە و دروستكردنی سیاسەت و بڕیار لای مستەفا بارزانی بوو، كە بەرژەوەندیی نیشتمانی دروستكرد و گەلی كوردستانی لە ناوچەگەری رزگار كرد و یەكگرتوویی دروستكرد و، توانیشی بە سوودوەرگرتن لە دەرفەتی سیاسی لەگەڵ بەغدا، ئەو بەرژەوەندییە بپارێزێت و لە چوارچێوەی رێككەوتنامەی ئادار 1970 چوارچێوەیەكی دەستووری و یاسایی بۆ گەلی كوردستان دروست بكات، ئەوجا تۆ لەگەڵ ئاراستە و رەوتی مستەفا بارزانی بیت، یان نە، ناتوانیت ددان بەو چوارچێوە دەستووری و یاساییەدا نەنێیت، كە بارزانی توانی وەك بەرژەوەندیی نیشتمانی بۆ گەلی كوردستانی دروستی بكات.
لێرەوە ئەگەر هەڵوەستەیەكی دیكە بكەین، لەگەڵ ئەوەی لە ساڵی 1975 بەهۆی پیلان و گوشاری نیودەوڵەتییەوە نەهێڵدرا ئەو چوارچێوە دەستووری و یاساییەی كە مستەفا بارزانی لەگەڵ حكومەتی بەغدا دروستی كرد، جێبەجێ بكرێت، بەڵام ئایا توانرا ئەو هێزە مێژووییەی ئەو چوارچێوە یاسایی و دەستوورییە فەرامۆش بكرێت، یان كۆتایی پێ بهێنرێت؟ وەڵامی ئەمیش وەك ئەو بناخەیەی بسمارك بۆ دەوڵەتی ئەڵمانیای دروستكرد، هەر بە گەورەیی مایەوە و، 16 ساڵ دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول جارێكی دیكە بەرەی كوردستانی لەناو هەمان ئەو چوارچێوە دەستووری و یاساییەدا لەگەڵ هەمان سەرۆك «سەدام حوسێن» كەوتنەوە دانوستاندن، بۆ جێیەجێكردنی رێككەوتنامەی ئاداری 1970، كە حكومەتی عێراق رێك نەكەوت بۆ جێبەجێكردنی، دیسان ئەو چوارچێوە یاسایی و دەستوورییە بوو بە بناخە بۆ دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان و، هەنگاو بەرەو پێشەوە بردن بۆ سیستمی فیدڕاڵی.
لە ئێستادا كە سەرۆك مسعود بارزانی درێژەپێدەری هەمان ئاراستەیە و شوێنگرەوەی مستەفا بارزانی-یە، ئەوا پێویستە سوود لەو مێژووە وەربگرێت، كە لێرەدا گرنگە وەك خاڵێكی بەهێز لە كاریزمای مسعود بارزانی ئاماژەی پێ بكەین، ئەویش ئەوەیە كە مسعود بارزانی نەك هەر تەنیا ئەو مێژووەی خوێندۆتەوە و سوودی لێ وەرگرتووە، بەڵكو بۆ نەوەكانی ئێستا و ئایندەش ئەو مێژووەی دیكۆمێنت كردووە، لەسەر گرنگیی بایەخدانی كاریزما بە كاریزمای پێش خۆی، ئەوا وەك پرۆفیسۆر ئینكلیزی جۆن رۆبەرت سیلی John Robert Seeley لە ساڵی 1896 دەڵێت: زانستی سیاسەت بە بێ مێژوو رەگ و ریشەی نییە، مێژووش بە بێ زانستی سیاسەت بەر ناگرێت» ئەوا سەرۆك مسعود بارزانی لەوە بەئاگا بووە ئەگەر سوود لە مێژوو وەرنەگرێت، هەوڵەكانی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی نیشتمانی بەرهەمی نابێت، هەر بۆیە هەوڵیداوە ئەو مێژووە تۆمار بكات و، لەسەر بنەمای ئەو چوارچێوە دەستووری و یاساییە هەنگاو بۆ ئایندە هەڵبگرێت، كە مستەفا بارزانی دروستی كردووە.
پرسیاری دیكە ئەوەیە، ئایا دەتوانین كاریزمای مسعود بارزانی بە كاریزمای مستەفا بارزانی بەراورد بكەین؟ زانستی سیاسەت لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا پێمان دەڵێت: پێویستە لەنێوان دووسەردەمی جیاوازی دوو كاریزمادا، رەچاوی ئەو جیاوازییە بكرێت، بۆ نموونە ئەو جیاوازییە ئەوەیە مستەفا بارزانی دەیتوانی بڕیاری یەكلایكەرەوە بدات، ئەمەش لەبەر ئەوەبوو ئەوكات یەكگرتوویی لە ناو ماڵی كورد هەبوو، بەڵام ئێستا ئەو یەكگرتووییە نییە و فرەیی و جیاوازی سیاسی هەیە كە ناتوانرێت تەنانەت لەسەر بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانیش یەك بگرنەوە، بۆیە ئەمە ئیشكالییەتی گەورەی دروست كردووە.
لە ناو ئەم واقیعە ئاڵۆزەدا ئەگەر سەرنج بدەین، كاریزمای مسعود بارزانی ئەم واقیعەی لەبەرچاو گرتووە، بەڵام تەسلیمی واقیعەكە نەبووە و هەوڵدەدات بۆ ئەوەی دەروازەیەك بۆ كۆكردنەوەی هەموولایەك لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی نیشتمانیدا بكاتەوە، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە، ئایا كردنەوەی ئەو دەروازەیە كارێكی ئاسانە، یان پێویستی بە میكانیزم و بیركردنەوەی تازە هەیە؟ ئەم بیركردنەوە تازەیە بەو مانایەی كە دەبێت بەدوای میكانیزمێكدا بگەڕێت، كە هەموو لایەك كۆك بن لەسەری، بۆ ئێستای گەلی كوردستانیش ئەو میكانیزمە دابینكردنی ئاسایشە بۆ میللەت، بەڵام پێویستە بناخەیەك هەبێت، ئەم بناخەیە لەو بیكردنەوە نوێیە سەرچاوە دەگرێت، كە هەموو كاریزمایەكی دەوڵەتمەدار بیری لێ دەكاتەوە و، چەند مەرجێك لەخۆی دەگرێت، لەوانە: نابێت بیركردنەوەی كاریزما بیركردنەوەیەكی سادە و عاتیفی بێت، هەروەها نابێت لەژێر كاریگەریی فیكری دیكەدا بێت، بەڵكو دەبێت بیركردنەوەیەكی یەكلاكەرەوە بێت و شتی لابەلایی بخاتە ئەو لاوە و سوود لە مێژوو وەربگرێت و قوڵایی بیركردنەوەی لەناو مێژووەوە سەرچاوەی گرتبێت.
لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر بگەرێنەوە بۆ ئەزموونی بیركردنەوەی بسمارك لە دروستكردنی دەوڵەتی ئەڵمانیادا، بسمارك بەو جۆرە بیری كردەوە كە پێویستە هەندێك ناوچەی ئەڵمانی زمان لە نەمسا، بایەخی پێ نەدرێت و نەخرێنە چوارچێوەی ئیمپراتۆرییەتی ئەڵمانیاوە، ئەمەش لەبەر ئەوەی بیركردنەوەی بەوجۆرە بوو، ئەگەر ئیمپراتۆرییەتی ئەڵمانی زۆر گەورە بوو، ئەوا دوژمنی بۆ پەیدا بێت، ئەوكات دوژمنی ئەڵمانیا رووسیا بوو، كە لە ئەڵمانیا بەهێزتر بوو، بۆیە سنوورێكی بۆ گەورەیی ئیمپراتۆرییەتی ئەڵمانیا دانا، بۆ ئەوەی رووسیا وەك مەترسی سەیری نەكات، ئەگەر سەرنج بدەین بسمارك ئامانجی دابینكردنی «ئاسایش» بوو بۆ گەلی ئەڵمانیا، هەوڵیدا ئەو ئاسایشە بۆ میللەتەكەی دابین بكات و بیپارێزێت. ئەمە پێمان دەڵێت، دروستكردنی دەروازەیەك بۆ یەكپێگرتنەوەی نەتەوە پێویستی بە خوڵقاندنی هێزە، بەڵام بەتەنیا هێزی سەربازی نا، بەڵكو هێزێكی گەورەی فیكر و هێزێكی گەورەی ئابووری بۆ ئەوەی پلانێكی گەورەت لەبەر دەست بێت، لە ئێستای هەرێمی كوردستان و ئەو تەنگژانەی بوونەتە رێگر بۆ هێزێكی گەورە و پلانێكی گەورە، ئەوەیە كە تەنگژەیەكی گەورەی ئابووریمان هەیە، ئەمەش هێزی ئابووریی هەرێمی لاواز كردووە و پێویستە بیركردنەوەی كاریزمای دەوڵەتمەدار ئەم تەنگژەیە چارەسەر بكات و، پلانێكی گەورەی هەبێت بۆ ئەوەی ئەو قۆناخە تێپەرێنین.
كاریزمای دەوڵەتمەدار لە تەنگژەدا دەردەكەوێت
ئەزموونی مێژووی نەتەوەكان و بەڵگە بەردەستەكانی زانستی سیاسەت ئەوەمان پێ دەڵێن، تواناو لێهاتوویی و لۆژیكی كاریزما لە كاتی تەنگژەی گەورەدا دەردەكەون و، ئەم دەركەوتنەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، كە كاریزما هەوڵ بدات فیكری نوێ و تەسەووری نوێ دروست بكات و كێشەكانی پێ چارەسەر بكات و، سیاسەتێك پیادە بكات كە هاوسەنگ بێت و چارەسەرەكانیش بەتایبەتی بۆ تەنگژەی ئابووری بەو شێوەیە نەبن كە هاووڵاتی سادە باجەكەی بدات.
لە ناو پڕۆسەی سیاسیی كوردستاندا هەست دەكرێت كە كەمتر بایەخ بە سیاسەتی هاوسەنگی دەدرێت، ئەوەی ئەم حاڵەتەی دروستكردووە، ئەوەیە بیركردنەوەكانی لە چوارچێوەی حزبایەتی تێنەپەراندووە، بۆیە پێویستە لە چوارچێوەی بیركردنەوەی حزبی دەربچین و بەرەو بیركردنەوە لە چوارچێوەی دەوڵەت هەنگاو هەڵبگرین، سەبارەت بەم لایەنە وەك سەرنج دەدرێت سەرۆك مسعود بارزانی هەوڵیداوە لە چوارچێوەی بیركردنەوەی حزبی دەربچێت و لە رەشماڵێكی فراونتردا كە ئەویش «بارەگای بارزانی» یە بیربكاتەوە، بەڵام ئەم هەنگاوە پێویستی بەهێزێكی شەرعی هەیە كە پشتیوانیی لێ بكات، كە ئەویش هێزی میللەتە، هەروەك چۆن ژەنراڵ دیگۆل بۆ گۆڕینی كۆماری چوارەم و راگەیاندنی كۆماری پێنجەم ئەو هێزە شەرعییەی لە میللەتەوە وەرگرت و سەركەوتووش بوو.
لێرەوە ئەگەر سەیری تایبەتمەندیی كاریزمای دەوڵەتمەدار بكەین، دەبینن كاریزما واقیعی تەنگژە و كێشەكان قبووڵ دەكات و وەك ئەمری واقیع مامەڵەی لەگەڵ دەكات، بەڵام تەسلیمی نابێت و هەوڵ دەدات لە ناو تەنگژە و كێشەكاندا بەتەسەور و فیكری تازە ئەو واقیعە بگۆڕێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە تەسەور و فیكری تازە چۆن دروست دەبێت؟ بێگومان ئەم تەسەور و فیكرە تازەیە پێویستی بە تەئەمول و رامان بۆ ئاییندە هەیە، ئەمە پێمان دەڵێت، كاریزما دەبێت جۆرێك لە میسالییەتی هەبێت، ئەمانەش هەموو پەیوەندیدارن بە تواناو لێهاتوویی كەسی و تواناو لێهاتوویی بارودۆخی گشتییەوە.
سەبارەت بە تواناكەشی، گرنگە كاریزما توانای دروستكردنی بڕیاری هەبێت، بەڵام بە ئارامی بڕیار دروست بكات، نەفەسێكی ئارامی هەبێت وەك هونەرمەندێك، لێهاتوویی هەبێت وەك فەرماندەیەكی سەربازی و، توانای بیركردنەوەی هەبێت وەك بیرمەندێك، ئەمانە هەموو پێكەوە زامنی دروستكردنی بڕیارێكی گەورەی ئەقڵانی دەبن، بۆیە لە ئێستادا ئێمە پێویستمان بەو بڕیارە گەورە و ئەقڵانییە هەیە نەك بڕیارێكی عاتیفی، یان حزبییانە.
كەواتە ئەو لایەنەی كە پێویستە رەچاو بكرێت، ئەوەیە كە نابێت كاریزما بیركردنەوەكانی سادە بێت، راشكاوانەتر، دەبێت بیركردنەوەی كاریزما بەو ئاستە بێت كە پێش رای گشتی بكەوێت، ئەمەش مانای ئەوەیە كە بیركردنەوەی كاریزما پێویستە جیاواز بێت لە رای گشتی، لەمەش زیاتر دەبێت بیركردنەوەی كاریزما رای گشتی قەناعەت پێ بكات و بیكاتە پشتگیری بۆ بیركردنەوە و بڕیاری خۆی، بە پێچەوانەوە ئەگەر سەرۆك، یان كاریزما لەگەڵ رای گشتی هەنگاو هەڵبگرێت، ئەوا هەمان ئەزموونی سەرۆك هێربەرت هۆفەری(1874- 1960)ی ئەمریكا لە ساڵانی 1929-1933 دووبارە دەكاتەوە، كە هەوڵی دا لەبەر رۆشنایی رای گشتی دەست بە چاكسازی و بووژانەوەی ئابووری بۆ ئەمریكا بكات، بەڵام نەیتوانی بەردەوام بێت، لەدوای ئەو (فرانكلین رۆزفەلت 1882-1945) لە ساڵانی سەرۆكایەتیی خۆی (1933-1945) كە رای جیاواز بوو لەگەڵ رای گشتی و مەبەستی بوو ئەمریكا بەشداریی شەڕی دووەمی جیهان بكات، توانی رای گشتی قەناعەت پێ بكات و سەركەوتووش بوو.
لێرەوە ئەگەر ئاماژە بە رۆڵی گەورەیی فلادیمیر لینین (1870-1924) بكەین كە توانی رای میللەت بگۆڕێت، ئەوا گرنگە سەیری بۆچوونی گەورە فەیلەسووفی جیهان براتراند رسل (1872-1970) بكەین، كە لە ساڵی 1920 سەردانی مۆسكۆی كرد و چاوی بە لینین كەوت و بەم شێوەیە وەسفی كرد كە دەڵێت: ئەوە تیۆرێك بوو كەمرۆڤ دروستی كردبوو «انها نظریة صنعت الانسان» و بەراوردی كردووە بە پرۆفیسۆرێك كە جەخت لەسەر بۆچوونەكانی خۆی دەكاتەوە «بروفسور متشبث بآرائە.»ئەم بیركردنەوە قووڵەی رسل بۆ لینین دەیباتە ئەو ئاستەی كە خۆی تیۆرێك بووە.
هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن، لەسەر كاریزما پێویستە واقیعەكە بگۆڕێت و میللەتی خۆی لە تەنگژە و قەیران رزگار بكات، بۆیە هەر بڕیارێك كە كاریزما دروستی دەكات، دەبێت و ئۆپشن بێت و نابێت خۆی بخاتە ناو گێژاوێك كە نەتوانێت بڕیار بدات.