(*)

دەمەوێ لەم باسەدا كاریگەریی مێژوویی دوو جەنگ بۆ لەناوبردنی میللەتی كورد لە هەرێمی كوردستان لەسەر پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی، هەروەها كرانەوەی كۆمەڵایەتی باس بكەم. هەروەكو دیارە لە مێژوودا زۆر جار كارەساتی گەورە كە بەسەر كۆمەڵگەكاندا دێت، سەرباری ئەوەی كە ژمارەیەكی زۆری دانیشتووانی ئەو وڵاتانە لەناودەچن و، ئازار و ئەزیەت و نەبوونی تووشی كۆمەڵگە دەكرێت، تەنگوچەڵەمەیەكی قووڵ ڕوودەدات و تراژیدیای زۆر گەورەی ئینسانی تۆمار دەكرێن، بەڵام سەرباری ئەو كاریگەرییە خراپ و كوشندانەی لەسەر كۆمەڵگە هەیەتی، لە ڕەوتی پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی، لەلایەكی ترەوە دەبنە هۆكار و زەمینەخۆشكەر بۆ پازهاویشتنێكی گەورەی كۆمەڵایەتی لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی دیكە. لە زۆر بواردا كۆمەڵگە كە لەوانە بوو بە دەیان ساڵ نەكرێتەوە، لەو ڕووداوانەدا زۆر بە ئاسانی دەرگەكانی لەسەر گازەڕای پشت دەكرێنەوە.
لە مێژوودا ئاماژە دەكرێ نەخۆشیی تاعوون لە حەوتسەد ساڵ بەر لە ئێستا لە ئەوروپا بووە مایەی كرانەوەیەكی گەورە و یارمەتیی ڕێنسانسی داوە لە ئەوروپا و بووە سەرەتای ئەو شۆڕشە زانستی و تەكنەلۆژیاییەی كە ئەمڕۆ تێیدا دەژین. هۆكارەكان و كاریگەریی تاعوون و مردنی خەڵك لەسەر لێكهەڵوەشانی سیستەمی فیوداڵی لە ئەوروپا و پەرەسەندنی بازرگانی و پێشكەوتنی ئابووری و داهێنانی زانستی چۆن بووە. لێرەوە دێمەوە سەر كوردستان.(چرا ملتها شكست میخورند، دارن عجموغلو، جیمس رابنسون).
لە دوای ساڵی 1975، دوای نسكۆی شۆڕشی كوردستان (شۆڕشی ئەیلوول) حكومەتی بەعس لە عێراق دەستی كرایەوە بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتی شۆڤێنی و تواندنەوە لەسەر گەلی كورد. ئەوە بوو جاری یەكەم بەشێكی زۆری خەڵكی كوردستان بۆ باشووری عێراق ڕاگواست و تێكەڵی كردن لەگەڵ عەرەبەكان. دوای ئەوە دەستیكرد بە ڕاگواستنی گوندەكانی سنوور، ئینجا نزیك شارەكانی سنوور و دوایی پێداهات بڕیاری ڕاگواستنی هەموو گوندەكانی دا و زۆربەشی جێبەجێ كرد. تەنیا ژمارەیەكی زۆر كەمی گوند لە دەوروبەری شارەكان مابوون كە زۆربەی ئەو گوندانەش سەرۆك عەشیرەتەكان و سەرۆك جاشەكان تێیاندا نیشتەجێ بوون كە هاوكاریی حكومەتی عێراقیان دەكرد و چەكداری بوون. بەو چەشنە ئەوەی كە پێی دەگوترا ژیانی گوند لە كوردستان بە گشتی كۆتایی پێ هات و هەموو گوندنشینەكان لە ئۆردوگاكانی زۆرەملێ كۆكرانەوە.
جەنگی دووەمی پڕ لە كارەسات ساڵی 2014 لەلایەن ڕێكخراوی ئیسلامی توندڕۆ بە ناوی دەوڵەتی ئیسلامی عێراق و شام (داعش) لە دژی كوردستان دەستیپێكرد و، بە شێوەیەكی زۆر دڕندانە كەوتە قەڵاچۆكردن و لەناوبردنی كوردستانیان. ئەوەیان قۆناغی دووەمی كرانەوەی كۆمەڵایەتی لێكەوتەوە. سەرباری قووڵیی برین، ئەو كارەساتە ئینسانییانەی كە بەسەر كۆمەڵگەی كوردستانی هێنا، وایكردن ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتووانی كوردستان لە پارچە جیاجیاكان و لە ناو هەرێمی كوردستان و هەروەها پێكهاتەكانی غەیرە كورد و غەیرە موسڵمان لە سەرانسەری عێراق ڕوو لە كوردستان بكەن. كۆمەڵگەی كوردستان بەو تێكەڵاوییە داخلی قۆناغێكی نوێ لە كار لێكتر وەرگرتن و كرانەوەی كۆمەڵایەتی بوو. من هەردوو ئەو قۆناغانە (یەكەم و دووەم) باس دەكەم و دوایی دەرەنجامێكی لێ هەڵدێنجم.
قۆناغی یەكەم كە شەڕی تواندنەوە و قەڵاچۆكردنی كوردستان بوو، واتا شەڕی ڕاگواستن و لەناوبردنی گوند و شارە بچووكەكانی كوردستان، ئەوەی كە بە سیاسەتی «زەوی سووتاندن» ناودەبرێت، دەستپێدەكات. دوای ئەوەی كە كوردستان لە هێزی پێشمەرگەی خۆی و سەركردایەتیی شۆڕشەكەی بێبەش بوو و، هیچ هێزێك نەما گوندەكانی كوردستان و شارە بچووكەكان بپارێزێ، ئەو شارە بچووكانەی لە شۆڕشەكان مەكۆ و داڵدەدەر و هاوكاریكەری هێزی پێشمەرگە بوون. حكومەتی عێراقیش بەو نیازەی هەموو جموجۆڵێكی چەكداری لە ناوچە شاخاوییەكان و گوندەكانی كوردستان ببڕێت، دەستی بە ڕأگواستنی گوندەكان كرد. كاتێك ئەو خەڵكانەیان بە زۆرەملێ هێنا، لە نزیك شارە گەورەكان كۆیان كردنەوە، بەو قۆناغە خەڵكی گوندنشین داخڵی شێوەیەكی نوێ لە ژیان بوون، بە تۆبزی و ئاگر و ئاسن و خوێن لەسەر مەرگی ئازیزەكانیان و سووتانی مەڵبەندی باب و باپیرانیان خرانە ئاوەدانییەكی نوێی دانیشتن كە پێی دەگوترا ئۆردوگا. جیاوازیی ئۆردوگاكان دوای ئێش و ئازارەكان كە ئێش و ئازاری ڕاگواستن و خانوو درووستكردن و ڕێكخران لە ناو ئۆردوگاكانی تێدەپەڕی، ئینجا كۆنتڕۆڵی زۆر توندی دامودەزگای ئەمن بۆ ئۆردوگاكان، خەڵكی گوندەكان داخڵی سیستەمێكی خانووبەرە بوون كە پتر لە شار دەچوو. كارەبا و ئاوی تایبەتیی خۆیان سەرەنجام بۆ دابین كرا، قوتابخانە و مزگەوت و نەخۆشخانەی تایبەتیی خۆیانی تێدا بوو، وردە وردە بازاڕی هەریەك لەو ئۆردوگایانە درووست بوو، سەروسیمای نشینگە، یان شوێنی نیشتەجێبوونێكی نوێی وەردەگرت كە لە ژیانی خەڵكی گونددا زۆر تازە بوو. لەو تازەییەدا ئەوەیە كە شێوەی ژیانی خەڵك وردە وردە گۆڕانی بەسەردا هات. مەبەستم لە وردە وردە لە ساڵێكدا گۆڕانی بەسەردا هات. شێوەی جلوبەرگی ژن و پیاوەكان بە تایبەتی ژنەكان گۆڕانی بەسەردا هات، ئەو ژن و گەنجانەی كە لە گوندەكانی خۆیان بە ژمارەیەكی دیاریكراو و كەمی دانیشتووان دەژیان، سەرباری ئەوەش زۆر بە زەحمەت دەیانتوانی ڕۆژانە لەگەڵ هەموو ماڵەكانی گوند تێكەڵ بن و خۆیان بنوێنن و خۆنواندنی خەڵكی تر ببینن، ئێستا لە ئۆردوگایەكدا بوون كە بە سەدان هەزار كەسی تێدا دەژیەت، وەكو ئاماژەم پێ كرد، ئەو ئۆردوگایانە هەموو شێوەكانی ژیانی شاری تێدایە، شێوەی جلوبەرگ دەگۆڕێ، بازاڕی تێدایە.
لەو ئۆردوگایانە بیانەوێ یان نەیانەوێ، پیاوەكانیان دەبوایە ڕێگە بدەن ژنەكانیان بچنە بازاڕ بۆ كڕینی پێویستییەكانی ڕۆژانە و نەخۆشخانە و بردنی منداڵەكانیان بۆ قوتابخانە و وردە وردە دەرفەتی ئەوە بووەوە زۆرجار ژنەكان بەهۆی ئیشەوە گەشتێكی ناوبازاڕ لێبدەن. ئەوە ئاشنایەتی و كارلێكی خەڵكەكەی بەیەكەوە یەكجار زۆر كرد. هەرچەندە لەناو ئۆردوگاكان سەرەتا تاوانی نێو خێزان زۆر ڕووی دەدا، وەكو كوشتنی ژن لەلایەن پیاوانی خێزانەكان، بەڵام ئەو قۆناغە بە خێرایی تێپەڕی و ئۆردوگاكان لەسەر شێوەی ژیان و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان داسەكنان و سەقامگیرییان وەرگرت. ئۆردوگاكان كە بە دیمەن، یان شێوازی نوێی شارنشینی ئاشنا بوون، شێوەی ژیانی گوندیان لەڕووی ئابووری و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی جێهێشت. تەنانەت خزم و كەسوكارەكانیش ژمارەیەكی كەمیان هەبوو لە ئۆردوگاكان لەیەك شوێن بوون، تەنانەت خزم و كەسوكارەكانیش ژمارەیەكی كەمیان هەبوو وەكو گوندەكان لە ئۆردوگاكان لەیەك شوێن بن. بەشێكی دیكەی خێزانەكان بە ناو ئۆردوگاكانی دیكە بڵاودەبوون. یان ئەگەر پێكەوە لە یەك ئۆردوگاش بووایەتن، دیسان ئەوە ڕێگەی لە شێوەی ژیان و تەنزیمی كۆمەڵایەتیی نوێی خێزانەكان نەدەگرت.
ئۆردوگاكان لەڕووی پلەی پێشكەوتنی شارنشینی، هەڵبەت نەدەگەیشتنە ڕاددەی شارنشینی كە لە شارە كۆنەكانی كوردستان هەبوو، وەكو شارە كۆنەكانی هەولێر و سلێمانی و كەركووك، یان قەزاكانی دیكەی كوردستان كە بەناوبانگن بەوەی سەد ساڵ لەوەوپێش داخڵی ژیانی شارنشینی و مەدەنییەت و ئەو گۆڕانكارییە بوون كە سیمای شاری پێوە دیارە. بەڵام سەرباری ئەوەش لە پڕێكدا لە ماوەیەكی كەمدا بە تۆبزی لەلایەن دوژمنێكی داگیركەرەوە هێنرانە ناو ئەو ئۆردوگایانە كە یان دەبوا قبووڵ بكەن، یان بمرن، هیچ ڕێگەی تریان نەبوو.
ئۆردوگاكان هەر لەناو خۆیاندا قەتیس نەمان، بەڵكو كاریان كردە سەر شارەكانیش، چونكە ژمارەیەكی زۆری خەڵكی ئۆردوگاكان ئەوەی كە بۆی لوابا و واستەی هەبوایە دەیانتوانی لە شارەكان نیشتەجێ بن. ئەوە بوو كە ژمارەیەكی زۆر لە گوندە ڕاگوێزراوەكان هاتنە ناو شارە گەورەكان، بەو پێیە بۆ یەكەمجار لە گەڕەكەكانی ناو شاری هەولێر و دهۆك و سلێمانی هەندێ گەڕەكی نوێ پەیدابوون، بە گشتی ناوی عەشیرەتەكان و ناوچەكانی ڕاگوازراویان پێوە بوو؛ وەك لە هەولێر گەڕەكی سورچیان، گەڕەكی خەیلانیان، گەڕەكی هەركیان و ...هتد و لەو بابەتە لە دهۆك و سلێمانی هەیە. شارە گەورەكان كەوتنە ژێر كاریگەریی شێوەژیانی ئۆردوگاكان، بە هۆی ئەو لافاوە زۆرەی كە گوندنشینەكان ڕوویان تێ كرد. هەر بۆیە ئاستی بەرەوپێشەوەی شارنشینی و مەدەنییەت كە لە شارەكان هەبوو، كەوتە ژێر كاریگەریی نەرێنی و دابەزی. واتە لەلایەكەوە گوندەكان نەمان و داخڵی شێوەی ژیانی شار بوون، لەلایەكی ترەوە شێوەی ژیان و فەرهەنگی گوندەكان كە داخڵی شارەكان بوون، شارەكانی خستە ژێر كاریگەریی خۆیەوە و ئاستی مەدەنییەتی هێنایە خوارەوە. ئەوەیە كە لە ساڵی 1991 بەولاوە بەراوردەكە زۆر بە ئاشكرا دیاربوو كە شێوەی ژیانی شارەكانی كوردستان بۆ نموونە لە ساڵی 1970 لەگەڵ 1990 جیاوازییەكی زۆری هەبوو. شارەكان لە ساڵی 1970 بەخێرایی بەرەو كرانەوە و پێشكەوتنی مەدەنییەت دەچوون، لە ساڵی 1990 بە شێوەیەكی گشتی خۆپارێزی یان موحافیزكارییەتی بەسەر شارەكان زاڵ بوو، بەتایبەتی لەسەر شێوەی ژیانی ژنان و بەشداریكردنیان لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا. ئەگەر جاران ژیانی مۆدەیی بۆ كارمەند و خوێندكار و قوتابی هەروەها خێزانە شارنشینەكان یەكێك لە سیماكانی ژیانی ژنان و پیاوان و گەنجەكانیان بوو، لە دوای ساڵی 1990 گەڕانەوەی ئەوەی پێی دەگوترێ «باڵاپۆشی» و بەكارهێنانی چادر و عەبا و پەچە و ئەوەی پێی دەگوترێ شاردنەوەی ژنان بووە جلوبەرگی ڕەسمی. فشاری كۆمەڵایەتی بۆ سەر ژنان دەستیپێكرد و لەگەڵ ئەوەشدا لە ناو شارەكاندا ڕەوتی ئایینی تەقلیدی و گەڕانەوەی دابونەریتی كۆمەڵایەتیی كۆن پەرەی سەند و بووە سیمای مەعنەوی و فەرهەنگیی شارە گەورەكان.
ئەو گۆڕانە كۆمەڵاتییە بە ڕاددەیەك قووڵ بوو، تەنانەت وتار وگوفتاری بزووتنەوەی شۆڕشگێریی لە دوای ڕاپەڕین نەیتوانی كۆتایی بە ئۆردوگاكان بهێنێ و بەرەو ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان بیانگێڕێتەوە. گوندەكان كۆتاییان هات و ئۆردوگاكان بوونە ماكی شاری خۆپارێز. كۆچ چ لە وڵاتێكەوە بێ بۆ وڵاتێكی تر، یان لە نێو خۆی هەر وڵاتێكدا بێت، ئەم كارتێكەرییەی هەیە لە سەر مرۆڤ كە مەجبوور دەبێ بە ستراتێژیی خۆیدا بچێتەوە و، خۆی لەگەڵ بارودۆخی تازەدا بگۆنجێنێ و، رێگا چارەی تازە بۆ چارەسەری گرفتەكانی دابڕێژێت. كۆچ لەگەل خۆیدا گۆڕان دێنێ و مرۆڤ لە مۆدێلی ژیانی یەك نەواخت و نادینامیكی گوند واتە راهاتن بە یەك شێوەی ژیانی بێ ئاڵوگۆر دوور دەخاتەوە. كۆچ لە گۆندێك را بۆ ئۆردوگا پێوەندییەكانی گوند كە لەسەر بنەمای كۆنتراكت نین، دەگۆڕێ. لە ئۆردوگا و شاردا كۆنتراكت هەیە، نەناسینی كەسانی دەوروپشت هەیە، چاوكراوەیی هەیە و، گرینگتر لە هەموو ئەوانە پرۆسەیەكی فێربوونی شتی تازە هەیە. ئەم پرۆسەی فێربوونی شتی تازە و خۆگۆڕین لە گونددا زۆر كەمە. كۆچ وا لە مرۆڤ دەكات كە ژێر پێی بەتال بێت، ئاسایشی سوننەتی ژیانی جارانی لە دەست دەدات و، مەجبوور بە فێربوونی ژیانی تازە و داڕشتنی نەخشە ڕێگایەكی تازە بۆ ژیانی خۆی دەبێت.
لێرەدا بەراوردەكە دەكرێ ئاوا بكەین، لەلایەكەوە لە وڵاتی ئێمە گوند كۆتاییان پێ هات و ژیانی گوند تەواو بوو، داخڵی قۆناغی یەكەمی شارنشینی بوون بە ناوی ئۆردوگاكانی زۆرەملێ. لە هەمان كاتدا ئەمە كاریگەری خستە سەر پێشكەوتنی شارەكان، پێشكەوتنی لەڕووی كۆمەڵایەتی ڕاگرت و كۆنەپارێزی و موحافیزكارییەتی كردە سیمای ئەو شارانە و لە كۆتاییشدا بووە زەمینەیەكی بەپیت بۆ پێشكەوتنی فكری دینی لە كوردستاندا.

داعش
قۆناغی دووەم
دوای قۆناغی یەكەم لە كوردستاندا كە قۆناغی ڕاگواستن و زەوی سووتاندن و ئەنفال بوو، قۆناغی دووەمی جەنگ و ماڵوێرانی لە كوردستان، شەڕی توندڕۆی ئیسلامییە كە لوتكەكەی گەیشتە هێرشی داعش بۆ سەر كوردستان. ئەم هێرشە لە باشوور و ڕۆژئاوای كوردستان دەستیپێكرد و ئامانجی وێرانكردنی كوردستان و كوشتنی بەشی زۆری دانیشتووان بەتایبەتی پێكهاتەكان بوو. نموونەكەشمان لە كوشتاری شنگال و دەوروبەری بینی. شەڕی داعش سەراسەری كوردستانی گرتەوەو بەرەیەكی بەرەنگاریی بە درێژایی (1100كم) دروست كرد. ئەوە تەنیا لە هەرێمی كوردستان، بەڵام لە ڕۆژئاوای كوردستان هەموو ناوچەكانی گرتەوە كە سەختترین جەنگ ئەوەیە لە شنگال و دەوروبەری، هەروەها لە كۆبانێ و دەوروبەری عەفرین ڕووی دا. عەفرینیش بە جیاوازی لەگەڵ ئەو هێزە ئیسلامییانەی كە هێرشیان كردە ئەوێ.
لە ئەنجامی ئەم شەڕەدا، بەشێكی زۆری پێكهاتەكانی كوردستان ئاوارەی ناو قووڵایی كوردستانی باشوور بوون، یانی هەرێمی كوردستان. پێكهاتەكانی كاكەیی و ئێزدی و شەبەك و مەسیحی كەوتنە بەر پەلامار و بەرەو قووڵایی كوردستان هاتن و لە دەوروبەری دهۆك و هەولێر و سلێمانی لە كەمپەكان نیشتەجێ كران. بەشێكی زۆریشیان ڕێیان بۆ كرایەوە ڕوویان كردە ناو شارەكان. بێجگە لەوە بەشێكی زۆر لە عەرەبەكانی عێراقیش بەرەو كوردستان هاتن، بەتایبەت ئەوانەی سوننەن، بەشێك لەوان ئەو خێزانە عەریق و شارنشینانەی مەدەنیی عەرەب بوون كە بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ جەنگەكە نەبوون و بەرژەوەندی و ژیانیان كەوتە مەترسی و هاتن لە كوردستان جێنشین بوون. ئەوانە هەموویان كاریان كردە سەر پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی كوردستان، بەتایبەتی ئاوارەبوونی سەدان هەزار لە كوردانی ڕۆژئاوا بەرەو هەرێم گۆڕانكارییەكی زۆری لە كوردستاندا كرد. هەڵبەت پێش ئەوەش لە 2014 و دوای 2014ش كرێكاری باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و بەشێكی زۆر لە دانیشتووانی كوردستانی ڕۆژهەڵات لەگەڵ باكووری كوردستان ڕوویان لە كوردستان كرد، كە ئەوانەش دیاردەیەكی شایەنی سەرنج بوون. ئەوانە هەموویان كۆمەڵگە خۆپارێزەكە، یان موحافەزەكارەكەی لە ئەنجامی بەشارستانیبوونی بەزۆرەملێی گوندەكانی كوردستان و تێكەڵبوونی شارە كۆنەكانی كوردستان لەگەڵ فەرهەنگی ئۆردوگاكان، سەرەنجام دابەزینی ئاستی شارستانی و مەدەنییەت لە شارە گەورەكاندا و كۆتاییهاتن بە ژیانی گوند، ئەو حاڵەتەی كە هەرێمی كوردستان تێیدا دەژی و لەمەوپێش باسم كرد، ئەو حاڵەتە كەوتە ژێر كاریگەریی ئەو كۆچە بەكۆمەڵە خێرا و ناچارییەی لە ئەنجامی شەڕی داعش بۆ قووڵایی كوردستان درووست بوو. لێرە بەدواوە دەستی كار و بەشداریكردنی كۆمەڵایەتیی ئەو پێكهاتانە و هەروەها كوردی پارچەكانی تر بەتایبەت ڕۆژئاوای كوردستان بە شێوەی كاریگەر هاتنە پێشەوە. ئەگەر پێشدان لە شارەكانی كوردستان فەرهەنگی خۆپارێزی و موحافەزەكاری دژی بەشداریكردنی ژنان بوو لە بەرهەمهێنانی ئازاد واتا لە كاری ئازادی دەرەوەی دامودەزگای حكوومی، ئێستا ئەو بوارە بۆ ژنان و گەنجانی ڕۆژئاوا و پارچەكانی تری كوردستان و پێكهاتەكانی تری عێراق كرایەوە. لە ماوەیەكی كەمدا كرێكارانی بازاڕەكانی كوردستان لە بواری خزمەتگوزاری و بزنێس و كاری ئۆفیسی، هەمووی ژنان و كچانی ڕۆژئاوا و باكوور و ڕۆژهەڵاتی كوردستان و پێكهاتەكانی دیكە پڕیان كردەوە، وایكرد كە دیمەنی كار و ڕوخساری كۆمەڵایەتی لە كوردستان گۆڕانی بەسەردا بێت. هەروەها لە ئەنجامی ئەوەدا بازاڕە گەورەكانی شارەكانی وەكو هەولێر و سلێمانی و دهۆك شوێنی تایبەتی تێدا كرایەوە بۆ دیمەنی ژیانی نوێ. ئەو بازاڕە نوێیانەی كە لە گەڕەكەكاندا درووست بوون، ئەو مۆڵە نوێیانەی كە شێوەی تەرفیهی كۆمەڵایەتی و وەختگوزەرانی كۆمەڵایەتی بەشێوەی نوێ تێدا دەكرا لە ڕێستورانت و كافێكانیدا، لە بازاڕە قەرەباڵغەكانی دیكەشدا بوونی ئەو خەڵكانەی تازە هاتبوونە كوردستان خۆی نیشاندەدا. ئەوە وایكرد كە كۆمەڵگەی خۆپارێزی كوردستان بكەوێتە ژێر فشار و ئەو فەرهەنگەی لێ تێكبشكێ كە پێیوابوو نابێ ژن هیچ بەشدارییەك بكات. ئەو فەرهەنگەی كە لە 1997 بەولاوە تێزابی بە دەست و قاچی ژنانی سفوردا دەكرد لە نێو شارەكاندا، ئارایشتگا و باڕەكانی دەتەقاندەوە، ئێستا كەوتووەتە ژێر فشاری گۆڕانی كۆمەڵایەتی و گۆڕانكاریی دیموگرافی كە لە خۆیدا لەبەر ئەوەی فەرهەنگەكانیان جیاوازە، فەرهەنگی خۆپارێزیی كوردستانی خستە ئابڵۆقەوە. ئەوە بوو كە گفتوگۆ و ئەزموونی ڕۆژانەی خەڵكی كوردستانی لەسەر ئەزموونی ئیسلامی و فەرهەنگی ئیسلامی و هەڵسوكەوتی وەحشییانەی داعش و ڕێكخراوەكانی تری ئیسلامی، وایكرد كە زۆر بە ئاسانی فەرهەنگی ئیسلامی سیاسی بكەوێتە ژێر پرسیار و نەوەی نوێ پشتی تێكرد. ئەنجامەكەی ئەوە بوو كە زەمینەی دووەم بۆ لەقبوونی فەرهەنگی خۆپارێزی، یان فەرهەنگی موحافیزەكارانەی هەرێمی كوردستان بڕەخسێت.
پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیای زانیاری و گەیاندن كە لە كوردستاندا هیچ سنوورێكی بۆ نییە و هیچ دەرگایەكی لەسەر قەپات نەكراوە، وای كردووە هەموو هاووڵاتییەكی كوردستان بتوانێ لەو پەیوەندییە بە پێی توانای خۆیان سوود وەرگرن و زانیارییەكی زۆری ڕۆژانە لەسەر ژیانی دونیا وەربگرن. من گومانم لەوەدا نییە كە هاوكاریی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریكا و ئەوروپا لە بەرانبەر هێرشی ڕێكخراوەكانی ئیسلامیدا، دیسان تەعدیلێكی لە فەرهەنگی خۆپارێزی یان موحافیزەكارێتی هەرێمی كوردستاندا كرد، بەو مانایەی كە ئەوانەی كوردستان وێران دەكەن، موسڵمانی توندڕۆن و ئەوانەی هاوكاریمان دەكەن غەیرە موسڵمانی ئەوروپا و ئەمریكان. ئەو هۆكارانە هەموویان تێكەڵ بوون، وایكرد لە ماوەیەكی كەمدا دانیشتووانی شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك و شارە بچووكەكانیش، ڕێگە بەوە بدەن كە لە پاڵ ژنان و گەنجانی ئاوارەی كوردی پارچەكانی دیكە، ژنان و گەنجانی كوردستانیش بێنە ناو ئیش و وردە وردە كەوتنە كێبەڕكێ. ئەوەی ئێستا دەیبینین ژمارەیەكی زۆر لە ژنان و كچانی كوردستان بە شێوەی سەربەخۆ كاردەكەن. فەرهەنگی خۆپارێز و بەهای بەكەڵنەهاتووی كۆن تەقریبەن پشتی تێكراوە و تەنیا لە ژمارەیەكی كەم و پەراوێزی شارەكان و ناوەندی دینیدا ماوەتەوە.
لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان گفتوگۆیەكی توند لە نێوان ئەو ڕەوتەی كرانەوەی كۆمەڵایەتی لە نێوان ژنان و گەنجەكان لەگەڵ مەلاكانی كوردستان و پیاوانی ئایینی و خۆپارێز لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەبیندرا كە بە هەزاران كەس تەماشای دەكرد. ئەو گفتوگۆیە سەرباری ئەوەی ئاستی نزم و كەسی و تێپەڕاندنی یاسای تێدابوو، بەڵام لە گشتی خۆیدا ئەنجامەكەی ئەوە بوو كە خەڵكی كوردستان پرسیاریان هەبوو لەسەر بەكەڵكهاتنی ئەو فەرهەنگەی پێشدانیان، پرسیاریان هەبوو لەسەر ئەو بەهایانەی دەستوپێی گرتبوون و پرسیاریان هەبوو بۆ كردنەوەی دەرگا بۆ هاتنە پێشەوە لە پڕۆسەی بەرهەمهێنان و كاركردن و ژیانی كۆمەڵایەتیی چالاك و هاوچەرخ.
ئەگەر تاساڵی 2014 هەرێمی كوردستان شوێنی كوشتنی ژنان و گەنجان بوو، دوای 2014 لە ئەنجامی ئەو بارودۆخە نوێیەدا ئەو دیاردەیە زۆر كەم بووەوە. لە تەنیشت ئەوەدا بەشداریی گەنجانی ژن و كوڕ و گەنحانی كوردستان لە پاركەكان و كافێكان و چایخانەكان و چێشتخانە و باڕ و ئەو مۆڵانەی كە شوێنی تەرفیهە یەكجار زۆر بوو. بابەتی تایبەتمەندییەتی ژیانی هەركەس بۆخۆی بێت، هاتە نێو فەرهەنگیی گشتی كوردستان.
ئێستا لە شەوان و ڕۆژان ژمارەیەكی یەكجار زۆری كوردستان، ژنان و پیاوان یان كۆمەڵێك ژنان و پیاوان بەیەكەوە دادەنیشن، كات دەبەنە سەر، دەرس دەخوێنن، گفتوگۆ دەكەن و ئەزموونی كۆمەڵایەتیی خۆیان ئاڵوگۆڕ دەكەن. ئەوە بێگومان قۆناغێكی زۆر باشی پێشكەوتنی كۆمەڵایەتییە لە هەرێمی كوردستان. ئەوە كاری كردووەتە سەر شێوەی ژیانی خەڵك، سەرباری بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و بەسترانی ڕێگەكانی سەفەر و تێكەڵبوون لەگەڵ دنیا بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێك، بەڵام سەرباری ئەوەش دەبیندرێت كە ژیان لە كوردستان لەسەر ڕەوتی كرانەوە و پێشكەوتن بەردەوامە. ئەو دیاردە مۆدێرنە كار دەكاتە سەر بیركردنەوەی سیاسی و سیستەمی سیاسی لە داهاتوودا. هەروەكو چۆن سیستەمی داخراوی كۆمەڵایەتی كردەوە، سیستەمی داخراوی سیاسییش دەكاتەوە. من لەو واقیعەدا نەفەسی كاركردن و كێبەركێ دەبینم. نەفەسی كاركردن و كێبەڕكێ جەوهەری كۆمەڵگەی زیندووە كە پشتی بە كار و تواناكانی تاك بەستووە. تواناییەكانی تاك ئەگەر پشتی پێ ببەسترێت، كێبەڕكێ دەستپێدەكات بۆ ئەوەی كەسەكان خۆیان پێبگەیەنن. لەوەدایە خوێندن ئاستی بەرز دەبێتەوە، پسپۆڕی هەمەچەشنە دەبێت و لە هەموو ڕوویەكەوە بۆ پێویستییەكانی ناو كوردستان پسپۆڕ و كرێكار و خەڵكی شارەزا پەیدا دەبن. ئەوە وادەكات بووژانەوەیەكی گەورە لە كوردستان ڕووبدات، ژیانی كەسی لەڕووی ئابوورییەوە ببێتە فەردی و پشتبەخۆبەستن، ئەوەش زەمینەی پێشكەوتنی چینی ناوەڕاستە (میدل كڵاس)، سەرەنجام وادەكات لەوێوە فرەیی سیاسی لە ناو خەڵك وەكو فەرد ببێتە بەشێك لە ژیان. ئەو وابەستەیی حزبیی زۆر بەرتەسكە كە ئێستا لە كوردستان هەیە، دەكەوێتە ژێر پرسیار و من پێموایە فشاری بۆ دێت.
ئەو دیاردەیە ئەنجامی ئەو قۆناغەیە كە لە شەڕی داعشەوە و تێكەڵاوبوونی دیموگرافیی تەمەنەكان و پێكهاتەكانی كوردستان و دەرەوەی كوردستان درووست بووە. لێرەدا شتێك ماوە من لە كۆتایی ئەم باسە خێرایەدا بیڵێم، ئەویش ئەوەیە كە ئەم واقیعە وای كردووە، ناچار بین بە دەرەنجامێك بگەین كە كۆمەڵگەی كوردستان لە ماوەی 40 ساڵدا دوو جار بۆ لەناوچوون كەوتە ژێر پەلامار، جارێك لە 1975 بەولاوە، كاتێك شۆڕشی ئەیلوول كۆتایی هات و حكومەتی عێراق بەو تواناییەی هەیبوو هەولێ لەناوبردنی كوردستانی دا، تا ڕاددەیەكی ئەوتۆ كە گوندەكانی نەهێشت و شارەكانی سنووری هەموو وێران كردن، خەڵكی هەموو لە ئۆردوگاكان و شارەكان كۆكردەوە. كۆمەڵگەی كوردستا?