بایدن: ئاهەنگەڕۆژێكی ئەمریكی بۆ دیموكراسی و هیوا



لە وتاری دەست بەكاربوونیدا وەك 46ـە مین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، جۆ بایدن زنجیرەیەك بەهاو پرەنسیپی ورووژاند كە مەبەستی ئەوە بوو بیانكاتە ڕێبەرێك بۆ خۆی لە میانی ماوەی سەرۆكایەتیدا، گرنگترین ئەو پرەنسیپانەش دیموكراسی بوو، بۆیە وتارەكەی بەم قسەیە دەست پێ كرد:
(ئەمە رۆژی ئەمریكایە، ئەمە ڕۆژی دیموكراسییە، ئەو ڕۆژەی كە مێژوو پێكدەهێنێت و ڕەنگدانەوەی هیوایە، ڕۆژی نوێبوونەوەو ورەیە، دوای ئەوەی كە ئەمریكا بەدرێژایی چەندین چاخ تاقیكردنەوەی قورسی بەڕێ كرد،جارێكی دیكە ڕووبەڕووی تاقیكردنەوەیەكی تازە دەبێتەوە، ئەمریكا گەیشتە ئاستی تەحەددی، ئەمڕۆ ئاهەنگ دەگێڕین بە سەركەوتنێك نەك بۆ پاڵێوراوێك، بەڵكو بۆ كێشەیەك، كێشەی دیموكراسی، گوێ لە دەنگی خەڵك و ئیرادەكەی گیرا، بەپیر ئیرادەی گەلەوە، جارێكی دیكە فێری ئەوە بووین كە دیموكراسی بەنرخە، دیموكراسییەت لەرزۆكە، لەم كاتەدا، دۆستانم،دیموكراسییەت سەركەوت).
دوای ئەوە بایدن هاتە سەر توندوتیژی كە لە 6ی ئەم مانگەدا(كانوونی دووەم) ئەمریكاو دیموكراسییەكەی هەژاند، كاتێك توندڕەوەكان هەڵیانكوتایە سەر باڵەخانەی (كاپیتۆڵ) و بارەگای كۆنگرێس و رووگەی دیموكراسیی ئەمریكا و شێواندیان، پێش هەموو شتێك زیانی سایكۆلۆژییان بە نەتەوەی ئەمریكاو دیموكراسییەكەی گەیاند، بایدن گوتی:
(ئێستا.. كە بەر لەچەند رۆژێكی كەم توندوتیژی لە هەوڵی لەقكردنی خودی كاپیتۆڵدا بوو، بەیەكەوە وەك یەك نەتەوەی دابەشنەبوو كۆدەبینەوە، بۆ جێبەجێ كردنی دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات، وەك چۆن بە درێژایی زیاتر لە دوو سەدە ئەمە دەكەین، لە كاتێكدا ئاواتخوازین بە تاكە شێوازی ئەمریكییانەی خۆمان بەرەو پێش بڕۆین، هێورنەبینەوەو سست نەبین، دەبێ بوێرو گەشبین بین،چاومان بخەینە سەر نەتەوە كە دەزانین ئێمە پێكی دەهێنین و هەر دەبێ پێكی بهێنین).
ئەو هەڵوێستە بوێرەی ئەمریكییەكان بەرامبەر توندڕەوەكان و بەرەو پێش چوونی پرۆسەی ئەمریكا بە نەرمونیانی و بەشێوەی ئاشتییانە، هەروەها لەبەرچاوگرتنی گەڕاندنەوەی شكۆ بۆ نەتەوەی ئەمریكی، بایدن دووپاتی دەكاتەوە:
(من بە نەرمونیانیی دەستوورو هێزی نەتەوەكەمان ئاشنام، ئەمە نەتەوەیەكی گەورەیە، ئێمەش گەلێكی باشین، بە درێژایی سەدەكان، لەمیانی گەردەلوول نەهامەتییەكاندا، لە كاتەكانی ئاشتی و جەنگدا، قۆناغی باشمان بڕیوە، بەڵام هێشتا زۆرمان لەبەردەمدا ماوە تا بیبڕین).
هەروەها بایدن ئاماژەی بەوە كرد كە ئاییندەی نزیك چاوەڕوانیی چی لێ دەكات تاكو بارودۆخی پرۆسەی بنیادنان چاك بكات، لەم بارەوە گوتی:
(بە خێرایی و بە پەلە بەرەو پێش دەچین، چونكە زۆرمان لە پێشە كە بیكەین لەم زستانەدا كە پڕیەتی لە مەترسی و توانای زۆر، زۆرمان لەپێشە چاكی بكەین، زۆریش بۆ گەڕاندنەوەی، زۆریش بۆ سارێژكردنی، زۆر بۆ بنیادنانی، زۆریش بۆ ئەوەی سوودی لێ وەربگرین، خەڵكێكی كەم لە مێژووی نەتەوەكەمان رووبەڕووی تەحەددی بوونەتەوە یان رووبەڕووی كاتێكی زۆری تەحەددی بوونەتەوە، یان كاتێكی سەخت لەوەی كە ئێستا ئێمەی تێداین).
سەبارەت بە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا كۆڤید19، بایدن روونی كردەوە كە زیانی گیانی بە هۆی ئەو پەتایە زیاترە لە زیانی گیانیی ئەمریكا لە جەنگی دووەمی جیهانیدا، بۆیە لە وتارەكەیدا گوتی:
(بە بێ دەنگی، ڤایرۆسێك لە وڵاتدا بڵاوبووەوە، كە لە هەر سەدەیەكدا جارێك دێت، لە یەك ساڵدا گیانی زۆری كردە قوربانی، لە یەك ساڵدا ئەمریكا ئەوانەی گیانیان لە دەستدا یەكسانە بە قوربانییەكانی جەنگی دووەمی جیهانی، بە ملیۆنان كارو وەزیفە لەدەست چوون، سەدان هەزار كۆمپانیا داخران).
سەبارەت بەم ڕەوشە بایدن دەڵێت: (هاوارێك هەستی جووڵاندین كە لەوەتەی نزیكەی 400 ساڵە بەرزدەبێتەوە لەپێناو دادڕەگەزی، خەونی بەدیهێنانی دادپەروەری بۆ هەمووان چی دیكە دواناخرێت).
بایدن دێتە سەر كێشەیەك كە پەیوەستە بە ڕەگەزپەرستی و تیرۆر كە بە تیرۆری ناوخۆ ناوی برد، دووپاتی دەكاتەوە كە: (ئێستا توندوتیژیی سیاسی و دەنگی خۆبەزلزانیی ڕەگەزی سپی و تیرۆری ناوخۆ هەڵكشاوە، كە دەبێت رووبەڕووی ببینەوەو بیبەزێنین).
ئەو كێشانەی كە سەرۆكی ئەمریكا جۆبایدن لە ئاهەنگی دەست بەكاربوونیدا باسی كردن، بە ڕای ئەو بریتین لە تەحەددیگەلێك كە پێویستە بەسەریاندا زاڵ بن بۆ بنیادنانی ئاییندەی ئەمریكا، بۆیە ڕوونی كردەوە: (زاڵ بوون بەسەر ئەو تەحەددییانە و گەڕاندنەوەی ڕۆح، هەروەها پاراستنی ئاییندەی ئەمریكا، لە تەنیا چەند وشەیەك زیاتر دەخوازێت، ئەوانە پێویستیان بە شتێكە كە بە زەحمەت دەست دەكەوێت لەنێوان هەموو ئەو شتانەی لە دیموكراسییەتدان، ئەویش یەكێتییە).
بۆ دەستپێكی ئەركەكەی، پەنای بردە بەر چەند وشەیەكی ئەبراهام لنكلن كە لە ساڵی 1863 یاسای ئازادكردنی كۆیلەی واژووكرد، كاتێك گوتی: (ئەگەر ناوم چووەو مێژووەوە، هۆیەكەی بۆ ئەم كارە دەگەڕێتەوە، كە هەموو ڕۆحمی تێدایە) ، بۆیە بایدن جەخت دەكاتەوە لەسەر ڕستەی(هەموو ڕۆحمی تێدایە)، لەم بارەوە دەڵێت:
(هەموو ڕۆحمی تێدایە، ئەمڕۆ، لەم ڕۆژەی مانگی كانوونی دووەم، هەموو ڕۆحم لەمانەدایە: كۆدەنگیی ئەمریكا، یەكخستنی گەل و نەتەوەمان، داوا لە هەموو ئەمریكییەك دەكەم لەم كێشەیەدا بێتە پاڵ من).
بایدن زۆر گرنگیی بە پرسی(یەكێتیی نێو ئەمریكيیەكان) دا، لە زۆر جێگای یەكەم وتارە فەرمییەكەیدا وەك سەرۆكی ئەمریكا باسی كرد، ئەمەش بەڵگەیەكی روونە بۆ ئەو درزەی لە 6ی كانوونی دووەمدا رووی دا كە توندوتیژی و پەڕگیری و تیرۆری ناوخۆی لەگەڵدا بوو، بۆیە بایدن داوادەكات:
(یەكێتی لە بەرەنگاربوونەوەی دوژمنان كە ڕووبەڕوویان ببینەوە، تووڕەیی و ناڕەزایی و كینەو پەڕگیری و ئاشووب و توندوتیژی و نەخۆشی و بێكاری و نائومێدی، بە یەكبوون دەتوانین شتی زۆر مەزن و گەورە بكەین).
بەڵام ئەو ئەركە قورسە، كە بایدن ڕووبەڕووی دەبێتەوە، بۆیە دەڵێت:
(من دەزانم كە قسەكردن لەم ڕۆژانەدا، لەسەر یەكبوون بۆ هەندێ كەس وەك خەیاڵە....دەزانم كە ئەو هێزانەی جیامان دەكەنەوە قوڵ و ڕاستین، بەڵام دەشزانم كە تازە نین، مێژووی ئێمە بریتی بووە لە ململانێی بەردەوام لەنێوان نموونە بەرزەكەی ئەمریكا كە دەڵێت ئێمە هەموومان بە یەكسانی خوڵقاوین، ئەو واقیعە ناشیرین و سەختەی كە ڕەگەزپەرستی و دوژمنایەتیكردنی كۆچبەران و ترس و شەیتانكاری بۆ ماوەیەكی زۆر ئێمەی پارچەپارچە كردبوو).
لەگەڵ ئەمەشدا، ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە بەردەوامە و مێژوویەكی درێژی لای نەتەوەی ئەمریكا هەیە، لەم بارەوە بایدن دووپاتی دەكاتەوە:
(شەڕەكە بەردەوامە، سەركەوتنیش هەمیشە مسۆگەر نییە، لەمیانی شەڕی ناوخۆو لە ماوەی نەهامەتییە مەزنەكە، هەروەها جەنگی جیهانی، یازدەی ئەیلوول، لە میانی تێكۆشان و قوربانیدان و نسكۆكاندا، چاكترین فریادڕەسمان ئەوانە بوون كە سەروەر بوونە، لە هەموو ساتێك لەم ساتانەدا، ژمارەیەكی زۆر لە ئێمە هاریكاری یەكدی بووین، تاكو هەموومان بۆ پێشەوە بچین، دەشتوانین ئێستا ئەمە بكەین).
لەم دۆخەدا، روونی دەكاتەوە كە نابێت جیاوازییەكان ئەمریكییەكان بۆ دوو لایەنی دژبەیەك دابەش بكات (ئەمەش پێناسەی بیرمەندو یاساناسی ئەڵمانی (كارل شمیدت)مان بیر دەخاتەوە، لەبارەی سیاسەت كە جیاكارییە لەنێوان دۆست و دوژمنان)، بەڵكو لەجیاتی ئەوە پێویستە ببنە دراوسێ:
(مێژوو و ئایین و بیركردنەوەی لۆژیكانە ئەم ڕێگایە ڕوون دەكەنەوە، ڕێگای یەكێتی، دەتوانین یەكدی ببینین، نەك وەك دوژمن و نەیار، بەڵام وەك دراوسێ، دەتوانین بە كەرامەت و ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ یەكدی بكەین، دەتوانین هێزەكانمان یەك بخەین، هاشوهوش ڕابگرین و گڕی جیاوازیمان دابمركێنینەوە، بێ یەكێتی ئاشتی نابێت، بەڵكو تاڵی و سەختی دەبێت، پێشكەوتن نابێت، بەڵكو تووڕەییەكی هیلاكبەر، نەتەوەش نابێت، بەڵكو دۆخێك لە ئاشووب و بێ سەروبەری).
بایدن دەكاتە ئەنجامێك كە:
(ئەمە ساتە مێژووییەكی قەیران و تەحەددییە، یەكێتی ڕێگەی نموونەیی بەرەوپێش چوونە، پێویستە وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەرەنگاری ئەو ساتە ببینەوە).
ئەگەر ئەمریكا یەك بوو، ئەوا بایدن پەیمان دەدات:
(ئەگەر ئەمەمان كرد، زەمانەتتان دەكەم، كە شكست ناهێنین، ئێمە هەرگیز لە ئەمریكا شكست ناهێنین كاتێك پێكەوە كاربكەین).
بەم شێوەیە بایدن داوای دیالۆگ و ئاڵوگۆڕی بیروڕا دەكات(دیارە وەك بڵێی بە شێوەی ناڕاستەوخۆ كەوتۆتە ژێر كاریگەریی چەمكەكەی فەیلەسووفی هاوچەرخی ئەڵمانی یۆرگن هابرماس سوبارەت بە بوارو فەزای گشتی).
) با جارێكی دیكە گوێ لە یەكدی ڕابگرین، یەكدی ببینین، ڕێز لە یەكدی بگرین، نابێت سیاسەت ببێتە ئاگرێكی داگیرساو هەموو شتێك لە ڕێی خۆی وێران بكات، نابێت هەر ناكۆكییەك ببێتە هۆی جەنگێكی سەرتاسەری، پێویستە ئەو كلتوورە ڕەت بكەینەوە كە دەستكاریی بە خودی راستییەكان دەكات، بەڵكو دروستیشی دەكات).
بایدن كێشەیەكی زۆر گرنگی فەلسەفی سەبارەت بە چەمكی سیاسەت دەخاتەڕوو، سیاسەت بریتی نییە لە وێرانكردنی هەموو شتێك،بەڵكو سیاسەت(لێرەدا دەگەڕێتەوە بۆ چەمكی ئەرستۆ بۆ سیاسەت) لەپێناو بەدیهێنانی سوودو خێری گشتییە.
ئامانجی جەوهەریی یەكەم وتارەكەی بایدن ئەمریكاو پاراستنیەتی، بۆیە دەڵێت:
(پێویستە ئەمریكا لەمە باشتر بێت، پێموایە ئەمریكا زۆر لەمە باشترە، تەنیا سەیری دەورپشتی خۆتان بكەن، ئەها ئێمە لەژێر گومەزی كاپیتۆل وەستاوین، كە پێشتر گوتم لە سەروبەندی شەڕی ناوخۆدا دروستكراوە، كاتێك خودی یەكێتییەكە لەنێو دوو تای تەرازوودا بوو، لەگەڵ ئەوەشدا، بەرگەمان گرت و سەریش كەوتین).
سەبارەت بە مافی ڕەشپێست و ئافرەتان بایدن دەڵێت:
(ئەها ئێمە وەستاوین، سەیری ئەو باخچە مەزنە دەكەین كە لەوێوە دكتۆر كینگ باسی خەونەكەی كرد، ئێمە لەو شوێنە وەستاوین كە هەزاران خۆپیشاندەر پێش 108 ساڵ لە ئاهەنگی دەست بەكاربوونێكی دیكە هەوڵیان دا تەگەرە بخەنە بەردەم ڕێپێوانێكی ئافرەتانی بوێر لەپێناو وەدەست هێنانی مافی دەنگدانیان، ئەمڕە ئێمە ئاهەنگ دەگێڕین بە سوێندخواردنی دەستووریی یەكەم ئافرەت لە مێژووی ئەمریكا كە بۆ پۆستێكی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێت، جێگری سەرۆك كامێلا هاریس). پێم مەڵێن ناكرێ شت بگۆڕێت!
دوای ئەو ڕوونكردنەوانە وەك تێڕوانینی بایدن بۆ دۆخەكەو ئاییندەی ئەمریكا، بە ئەمریكییەكان دەڵێت:
(ئەگەر تا ئێستا هەر لەگەڵم كۆك نین، با وابێت، ئەمە دیموكراسییەتە، ئەمەش ئەمریكایە، ماف لە ئۆپۆزسیۆنی ئاشتیانەدایە، لە چوارچێوەی پارێزگاریكردنی كۆمارەكەماندا، ڕەنگە نوێنەرایەتیی مەزنترین هێزی ئەم نەتەوەیە بكات و لەگەڵ ئەمەشدا بە ڕوونی گوێم لێ بگرن، نابێت ناكۆكی سەربكێشێت بۆ جیابوونەوە، لەمەشدا پەیمانتان دەدەمێ، كە ببمە سەرۆكی هەموو ئەمریكییەكان، بەڵێنتان دەدەمێ كە بجەنگم لەپێناو ئەوانەشی بەهەمان ئەو تواناو هێزە كە پاڵپشتم نەبوون، وەك ئەوانەی كە پاڵپشتییان كردم و لەپێناویاندا دەجەنگم).
بایدن لە وتارەكەیدا زیاتر دەڵێت:
(خەڵك بریتییە لە گروپێك كە ئەو شتە هاوبەشانە كۆیان دەكاتەوە كە بوونەتە جێی حەز و خولیایان، لەڕێی ئەو شتە هاوبەشانەدا پێناسە دەكرێن، ئەو شتە هاوبەشانە چین كە ئێمە وەك ئەمریكی حەزمان لێیانە، كە وەك ئەمریكی پێناسەمان دەكەن؟ پێموایە ئێمە دەیزانین، بریتین لە دەرفەت، ئاسایش، ئازادی، كەرامەت، ڕێز، شەرەف، نیعمەت، ڕاستی. ئەو هەفتەو مانگانەی دوایی وانەیەكی ئازاربەخشی فێركردین، ڕاستی و درۆ هەن، درۆ لەپێناو دەسەڵات و قازانج دەگوترێت).
لێرە بایدن باس لە مەینەتیی ئەمریكییەكان دەكات لە ڕووی لەدەستدانی كارەكانیان و نیگەرانیان سەبارەت بە چاودێریی تەندروستی، بۆیە پێیان دەڵێت:
(بەڵێنتان دەدەمێ، من لەوە دەگەم)
(بەڵام وەڵامەكە ئەوەنییە بەسەر خۆماندا دابخرێین و پەنابەرینە بەر لایەنە ركابەرەكان، پێویستە كۆتایی بەم جەنگە ناشارستانییە بهێنین كە سوور دژی شین و لادێی دژی شارستان و پارێزگار دژی لیبرال دنەدەدات، دەتوانین ئەمە بكەین ئەگەر ڕۆحمان بكەینەوە لەبری ئەوەی دڵڕەق بین)، بایدن زیاتر دەڵێت:
(هەندێ رۆژ هەن پێویستیمان بە یارمەتی دەبێت، رۆژانی دیكەش داوامان لێدەكرێت كە یارمەتی پێشكەش بكەین، پێویستە لەگەڵ یەكتر بەم شێوەیە بین).
ئەگەر لەسەر ئەمە ڕۆیشتین، وڵاتمان بەهێزترو گەشەدارتر دەبێت و زیاتر ئامادە دەبێت بۆ ئاییندە، تائێستاش دەكرێت جیاوازبین، برایانی ئەمریكی، لەو كارەی چاوەڕوانمانە، پێویستیمان بە یەكدی دەبێت، ئێمە پێویستیمان بە هەموو هێزمان هەیە تا پارێزگاری لێ بكەین).
بایدن بە دیاریكردنی ئاسۆكانی ئاییندەو بەرپرسیارییەكانی كۆتایی بە وتارەكەی دێنێت و دەڵێت كارەكە پێویستی بەوەیە كە:
(سیاسەتەكان وەلاوە بنێین و دواجار وەك یەك نەتەوە بەرەنگاری ئەو پەتایە ببینەوە، منیش بەڵێنتان پێ دەدەم) دەشڵێت:
(ئێوە شەو بگرین، ڕەنگە بەرگەبگرن، بەڵام خۆشییەكە لە بەیانیدا دێت و ئێمەش بەیەكەوە بەسەر ئەمەدا زاڵ دەبین، ئەمریكا كەوتۆتە بەر تاقیكردنەوە، و بەهێزەوە لێی دەرچووین، ئێمە چاكسازی لە هاوپەیمانیەتییەكانماندا دەكەین و جارێكی دیكە لەگەڵ جیهان بەردەوام دەبین، نەك لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی تەحەددییەكانی ڕابردوو، بەڵكو لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی تەحەددییەكانی ئەمڕۆو ئاییندە، ئێمە سەركردایەتی دەگرینە دەست، نەك بە نموونەی هێزمان، بەڵكو بە هێزی نموونەمان، ئێمە دەبینە شەریكێكی بەهێزو باوەڕپێكراو لە پێناو ئاشتی و پێشكەوتن و ئاسایشدا.