((نەمسا لە ساڵی 1938 لەلایەن نازییەكانەوە داگیركرا و، بووە بەشێك لە ئەڵمانیا، دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دووەمی جیهانییش بۆ ماوەی 10 ساڵ لەلایەن هێزەكانی هاوپەیمانەوە (بەریتانیا، ئەمریكا، فەرنسا، یەكێتی سۆڤیەت) بەڕێوە دەبڕا. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: چۆن ئەم دەوڵەتەی دوای شەڕێكی كاولكاری و پاشانیش 10 ساڵ بەڕێوەبردنی لەلایەن هێزی هاوپەیمانانەوە، جارێكی دی سەربەخۆیی وەرگرت و، توانییان دەوڵەتێكی مەدەنیی هاوچەرخ بونیاد بنێنەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەو شێوەیە دەدرێتەوە كە هێزە سیاسییەكانی نەمسا بە جیاوازی تەواوی ئایدیۆلۆژییانەوە توانییان لەناو بەندیخانە خاڵی هاوبەش بدۆزنەوە و لە سەری رێك بكەون، ئەو خاڵە هاوبەشانەش بوونە پڕۆژەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی نەمسا و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی. ئەگەر لەم نموونەیەوە سەیری عێراقیش وەك دەوڵەتێكی دوای شەڕ و پاشانیش بەڕێوەبردنی لەلایەن ئەمریكاوە لە ساڵی 2003- 2010 بكەین و، بپرسین: بۆچی هێزە عێراقییەكانیش نەیانتوانی وەك هێزە سیاسییەكانی نەمسا، وڵاتی خۆیان بونیاد بنێنەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش واقیعی پرۆسەی سیاسیی عێراق دەیداتەوە، كە هێزە سیاسییەكانی عێراق نەیانتوانیوە لەسەر كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش رێك بكەون و، ئەو خاڵە هاوبەشانە بكەن بە پڕۆژەیەك بۆ بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق، وەك ئەو دەوڵەتەی لە دەستووری 2005 پێناسە كرا، (دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، پەرلەمانی، دیموكراتی، فرەیی)، هەر بۆیە كە سەیری هەیكەلییەتی ئێستای دەوڵەتی عێراق دەكەین و لەگەڵ پێناسەی دەستوورەكەی 2005 بەراوردی دەكەین، هەست دەكەین ئەو پێناسەی لە دەستووردا بۆ دەوڵەتی عێراق كراوە، لە وەهمێك بەو لاوە، شتێكی دیكە نییە.))


عێراق لە 1921ـەوە تا 2021
لە حوكمڕانیی سەنتڕاڵییەوە بەرەو حوكمڕانیی ئایینی
ئەگەر خوێندنەوەیەك بۆ مێژووی دەوڵەتی عێراق بكەین، ئەوا ئاشكرایە عێراق لەساڵی 1921 لەسەر دەستی بەریتانیا دامەزرا و، حوكمڕانی درا بە ئەمیر فەیسەڵ (پاشان لە 23ی ئاب 1921 وەك یەكەم مەلیكی عێراق پەسەند كرا) و، چەندین كەسایەتیی مەدەنی و سەربازی كە هاوكاری بوون، بۆ ماوەی زیاتر لە 80 ساڵ دەسەڵاتی سیاسیی عێراقیان بەڕێوە برد. لەدوای ساڵی 2003 و رووخانی رژێمی پێشوو لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیەوە، جارێكی دیكە نەخشە بۆ بونیادنانەوەی عێراقێكی نوێ داڕێژدرا، لەم داڕشتنەوە نوێیەدا، ئەمریكا لە چوارچێوەی ئەو دەستوورەی سەپاندنی، حوكمڕانی درایە زۆرینەی شیعە، لە ماوەی 15 ساڵی رابردووی نووسینەوەی دەستووری 2005 هەتا ئێستا لە عێراقدا شیعە بە حوكمی زۆرینە دەسەڵاتدار بووە، ئەم زۆرینەیەشی مونۆپۆڵ كردووە، بۆ ئەوەی عێراق بەرەو دەوڵەتێكی ئایینی (شیعە) بەرێت، بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا لە 2021 ئایندەی عێراق بەرەو كوێ هەنگاو هەڵدەگرێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێم بەرەو نادڵنیایی (عدم الیقین – Uncertainty)، كە ئەمەش حاڵەتێكی زۆر خراپ و مەترسیدارە و نازانرێت ئایندەی وڵاتەكە چۆن دەبێت.
پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە: بۆچی لەدوای نووسینەوەی دەستوور لە 2005، عێراق بەرەو ئەو دەوڵەتە هەنگاوی هەڵنەگرت كە لە دەستوورەكەدا نەخشەی بۆ دڕاێژرابوو؟ لەوانەیە باشترین وەڵام بۆ ئەم پرسیارە ئەوە بێت كە خودی دەستوورەكە ئیشكالیەتی هەیە و، دەستوورێكی چەقبەستووە و، لە ئێستاشدا بە بوونی ئەو واقیعە سیاسییەی لە عێراقدا هەیە، ناتوانرێت دەستكاری بكرێت، بۆیە ئەو واقیعە سیاسییەی ئێستای عێراق پەیوەندی بە دەستوورەكەوە نییە، بەڵكو پەیوەندی بەو واقیعە سیاسییەوە هەیە، كە تێیدا كێ بەهێز بێت، ئەو كۆنتڕۆڵی دەسەڵات دەكات، دیاریشە لە عێراقدا، لایەنی سەرەكیی بەهێز بریتییە لە هێز و لایەنە شیعەكان كە ئێستا دەسەڵاتیان لە دەستدایە.
لایەنە سیاسییەكانی شیعە ئامانجێكی دیایكراویان هەیە و، هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە ئەو ئامانجەی خۆیان بەسەر لایەنەكانی دیكەشدا فەرز بكەن، ئەو ئامانجەش ئەوەیە كە عێراق بەرەو دەوڵەتێكی ئایینی مەزهەبگەرایی ببەن، كە ئەم پڕۆژەیەشیان بۆ تەواو بوو، عێراق دەبێتە دەوڵەتێكی ئیسلامی هاوشێوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران.
لەناو ئەم واقیعە ئاڵۆزەدا ئەگەر سەرنج لە دامەزراوە فەرمییەكانی دەوڵەتی عێراق بدەین، وەك (سەرۆكایەتیی كۆمار، سەرۆكایەتیی وەزیران و ئەنجومەنی نوێنەران)، دەبینین دامەزراوەی سەرۆكایەتیی كۆمار بەپێی دەستوور دەمەزراوەیەكی تەشریفاتیی بێ دەسەڵاتە، هەروەها سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقیش، سەرۆك وەزیرانێكە بە ناچاری دانراوە و نوێنەری هیج فراكسیۆنێكی گەورەی ناو پەرلەمان نییە، بۆیە دامەزراوەی سەرۆكایەتیی وەزیرانیش، بۆتە دامەزراوەیەكی پەككەوتوو و سەرۆك وەزیران دەتوانێت بڕیار دەربكات، بەڵام ناتوانێت بڕیارەكانی خۆی جێبەجێ بكات، سەبارەت بە ئەنجومەنی نوێنەرانیش، دەبینین ئەم دامەزراوە گرنگەی یاسادانان لە رەوتە پڕۆفیشناڵییەكەی خۆی لایداوە و، ئاراستەی پرۆسەی سیاسی و یاساكان بەرەو بەرژەوەندیی ئەو لایەنە سیاسییانەی شیعە دەبات، كە ئێستا تەحەكوم بە پرۆسەی سیاسیی عێراقەوە دەكەن.
پرسیاری سەرەكی لێرەدا دەبێتە ئەوەی كە، كاتێك دامەزراوەكانی دەوڵەت نەتوانن كاری خۆیان بكەن، ئایا ئەم دەوڵەتە چۆن بەڕێوە دەچێت؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە كە دەوڵەتی قووڵ (دولة العمیقة - Deep state)، لە عێراقیشدا دەوڵەتی قووڵ پێكهاتووە لە (هێزەكانی حەشدی شەعبی، خاوەنی بەرژەوەندیی تایبەت، هێزی دەرەكی)، ئەمە پێمان دەڵێت، هەیكەلییەتی دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەت زۆر لاوازە و ناتوانێت سەقامگیری لە وڵات دابین بكات.
ئەگەر لێرەدا پرسیارێكی دیكە لە خۆمان بكەین، بەوەی ئەگەر هەیكەلییەتی دەوڵەتی عێراق بەم شێوەیە لەرزۆك و لاوازە، ئایا پێشبینی ئەوە دەكرێت ئەم دەوڵەتە لەبەریەك هەڵبوەشێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین: زۆر زەحمەتە عێراق وەك دەوڵەت لەبەریەك هەڵبوەشێت، لەبەر ئەوەی ئەم پرسە پەیوەندی بە هاوسەنگیی هێز Balance of Power لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، لەمەش زیاتر ئەو هێزە دەرەكییەی كە بەشێكە لە دەوڵەتە قووڵەكەی عێراق، رێگە نادات ئەم دەوڵەتە لەبەریەك هەڵبوەشێت، زیاد لەمەش سیاسەتی نێودەوڵەتییش لە ئێستادا رێگە نادات كە ئەو دەوڵەتە نەمێنێت و، تێڕوانینەكە بەو جۆرەیە ئەگەر ئەم دەوڵەتە لەبەریەك هەڵبوەشێت، ئەوا توانای راگرتنی هاوسەنگیی هێز نامێنێت و، كە ئەمەش رووی دا، ناتوانرێت كۆنتڕۆڵی هیچ بكرێت و، (بەلكان)ێكی دیكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست دەبێت، لێرەدا دەگەڕێمەوە بۆ بووچوونەكەی كرایسكی (راوێژكاری نەمسا 1970-1983) كە لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو ئاماژەی بەوە كردبوو «ئەگەر هاتوو جەنگی سێیەمی جیهانی هەڵبگیرسێت، ئەوا ئەم شەڕە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت)، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەموو پرسەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە (دەوڵەت و كۆمەڵگە)وە زۆر ئاڵۆزن و، هیچ لایەك لەلایەكەی دیكە رازی نییە و، هیچ تێگەیشتنێكی هاوبەشیش لە نێوانیاندا بوونی نییە. ئەم حاڵەتە بە پێچەوانەی دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا دوای جەنگی دووەمی جیهانییە، ئەوان دوای شەڕ توانییان لەسەر بنەمای ئابووری پەیوەندییەكانی خۆیان رێك بخەنەوە و لە چوارچێوەی یەكێتیی ئەوروپادا تێگەیشتنێكی هاوبەش دروست بكەن، بەڵام لەناو دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەتا ئێستا ئابووری نەبووەتە فاكتەرێكی هاوبەش بۆ دووبارە رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانیان، بەڵكو ئەوەی پشتی پێ دەبەستن، تەنیا فاكتەری (هێز)ە، كە فاكتەری هێزیش بووە بنەما، ئەوا سەقامگیری بوونی نابێت و كە سەقامگیرییش بوونی نەبوو، ئەوا هیچ ئایندەیەكی رۆشن بەدی ناكرێت.
لە ئێستای پرۆسەی سیاسیی عێراقیشدا، دەبینین هەمان فاكتەری ناسەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پرۆسە سیاسییەكەدا بوونی هەیە، هەر بۆ نموونە، دەبینین لە ناو لایەنە سیاسییەكانی عێراق بە شێوەیەكی گشتی و لایەنە سیاسییەكانی شیعە بەتایبەتی بێجگە لە فاكتەری (هێز) هیچ فاكتەرێكی دیكە بوونی نییە، بۆ ئەوەی تێگەیشتنێكی هاوبەش بۆ پڕۆژەی بونیادنانەوە دروست بێت، هەر بۆیە كە سەیر دەكەین، هیچ لایەك نییەتی رێككەوتنی نییە و، نایانەوێت لەسەر خاڵە هاوبەشەكانی نێوانیان رێك بكەون، بۆ ئەوەی نەخشەیەك بۆ ئایندەی پرۆسەی سیاسی لە وڵاتەكەدا دابڕێژدرێت، دیارە هەموو ئەمانەش گوشاری ئەو هێزە دەرەكییەیە كە مەبەستیەتی دەوڵەتی عێراق بەو شێوەیە بونیاد بنرێتەوە كە خۆی ئامانجیەتی، نەك ئەو دەوڵەتەی لەسەر بنەمای دەستوور و كۆمپرامایز و تێگەیشتنی هاوبەشی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق بێتەئاراوە، لەم حاڵەتەشدا عێراق كە خاوەنی كۆمەڵێك فاكتەری زۆر بەهێزە لە رووی (فاكتەری ئابووری و یەدەگێكی گەورەی نەوت و بودجەیەكی زەبەلاحەوە)، ناتوانێت كێشەكانی خۆی چارەسەر بكات و، بەرەو نموونەی دەوڵەتێكی وەك سۆماڵ هەنگاو هەڵدەگرێت، كە هەر پێكهاتە و لایەنێك لە ناوچەی خۆی حوكمڕانی بكات. بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا بەردەوامبوونی ئەم بارودۆخە بەم شێوەیە سەرەنجام بە زیانی ئەو هێز و لایەنە شیعەیانە ناشكێتەوە كە ئێستا خۆیان بە سەر پرۆسەی سیاسیی عێراقدا فەرز كردووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین: «ئەگەر ئەوان بیانزانیایە دەوڵەتەكە لەبەریەك هەڵدەوەشێت، ئەوە دەترسان لەوەی زیان بكەن، بەڵام لەبەر ئەوەی دەزانن دەوڵەتەكە بە هۆی گوشاری فاكتەری دەرەكییەوە لەبەریەك هەڵناوەشێت، ئەوا ناترسن لەوەی زیان بكەن و، بارودۆخەكەیان بەمجۆرە پێ باشترە، لەبەر ئەوەی هەر خۆیان كاریگەرییان هەیە و هەر خۆشیان خاوەنی بڕیارن».
هاتنەدەرەوە لە وەهمی دەوڵەتی فیدڕاڵی و
مامەڵەی لۆژیكانە لەگەڵ ئەمری واقیع
پێش ئەوەی بێمە سەر چەمكی «دەوڵەتی فیدڕاڵی»، ئەو پرسیارە دەكەم: ئایا لە چ ژینگەیەكدا دەوڵەتی فیدڕاڵی، یان سیستمی فیدڕاڵی دەبێتە رێگەچارەیەك بۆ چارەسەركردنی دەوڵەتێكی فرە نەتەوە و پێكهاتە؟ بێگومان دەبێت زەمینەیەك لەو وڵاتە دروست بێت، بۆ ئەوەی وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی دروست بێت، یان لانیكەم ئەو مەرجانە بوونی هەبێت، بۆ ئەوەی لەو كۆمەڵگەیەدا ئەو وەرچەرخانە رووبدات، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە دەپرسین: ئایا لە عێراقدا پرۆسێسی وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی، یان مەرجەكان بۆ ئەو وەرچەرخانە بوونی هەیە؟ بێگومان نەخێر، كەواتە لەم حاڵەتەدا ئەو توێژەر و پسپۆڕانەی باسیان لە پرۆسەی وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی لە عێراقدا كردووە، ئێستا هەست دەكەن، بە ئاراستەیەكی هەڵە توێژینەوەیان كردووە و، لە عێراقدا زەمینەی پرۆسێسی وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی دروست نەبووە و بە ئاسانییش دروست نابێت.
پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە: باشە ئەگەر وڵاتێك زەمینەی پرۆسێسی وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی تێدا نەبێت، ئایا دەكرێت باس لە سیستمی فیدڕاڵی بكەین، وەك چارەسەر بۆ كۆمەڵگەیەكی فرە نەتەوەو فرە پێكهاتە؟ دیارە ئەزموونی نەتەوەكانی جیهان و زانستی سیاسەتیش نموونەیەكی وامان پیشان نادات كە لە نەبوونی ژینگەیەكی دیموكراتیدا، سیستمی فیدڕاڵی بووبێتە چارەسەر بۆ كێشەكانی دەوڵەتێكی فرە پێكهاتە و نەتەوە.
ئەوجا لێرەوە ئەگەر بێینە سەر ئەوەی، ئەی بۆچی دوای رووخانی رژێمی پێشوو و، لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا، سیستمی فیدڕاڵی وەك چارەسەر بۆ كێشەكانی عێراقی نوێ وەك دەوڵەتێكی فرە نەتەوە و پێكهاتە پەسەند كرا و، گەلی عێراقیش بە رێژەیەكی باش دەنگیان پێ دا؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین: ئەو خەڵكانەی ناو ئۆپۆزسیۆنی عێراقی كە دوای رووخانی رژێمی پێشوو هاتنەوە عێراق، نە سیاسەتمەدار بوون، نە دەوڵەتمەداریش بوون بە مانای وشە، بۆیە ئامانجی ئەوان تەنیا ئەوەندە بوو، لە بەغدا ببنە دەسەڵاتدار و بە لۆژیكی هێز حوكمڕانی بكەن، نەك بە لۆژیكی دەستوور و خستنەگەڕی هەوڵەكان بۆ دەستپێكردنی پرۆسێسی وەرچەخان بەرەو دیموكراتی لە عێراقدا، هەر بۆیە ئەگەر سەرنج بدەین لەدوای پەسەندكردنی دەستوورەوە لە ساڵی 2005 هیچ هەنگاوێك بەرەو دەوڵەتی فیدڕاڵی هەڵنەگیراوە، تەنانەت ئەنجومەنی فیدڕاڵی كە شان بەشانی ئەنجومەنی نوێنەران، مەرجێكی سەرەكییە بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵی، هەتا ئێستاش باسی نەكراوە، لەمەش زیاتر هیچ یاسایەك لە پەرلەمانی عێراق دەرنەچووە بۆ ئەوەی رێگە بە پارێزگایەك، یان چەند پارێزگایەك بدات، بۆ ئەوەی هەرێمێكی فیدڕاڵی لەناو ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵییە دروست بكرێت. (لێرەدا چەندین داواكاری لەلایەن چەندین پارێزگای عێراقەوە بۆ دروستكردنی هەرێمی فیدڕاڵی رەت كراوە.)
ئەم ئاراستەیە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، ئێستا لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا دوو حاڵەت هەیە:
1. حاڵەتێكی وەهمی و خەیاڵی (Imagination)، لەم حاڵەتەدا عێراق دەوڵەتێكە كە خاوەنی دەستوورێكە و دەستوورەكەش ئەم دەوڵەتەی وەك «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، پەرلەمانی، دیموكراتی، فرەیی» پێناسە كردووە، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەم حاڵەتە وەهمە و لە واقیعدا بوونی نییە، ئەوا چەند هەوڵی لەگەڵ بدرێت، وەك ئەوەیە لە بیاباندا بە شوێن سەرابدا رابكەیت و هیچ ئاكامێكی نابێت.
2. حاڵەتی دووەم ئەمری واقیعە (De facto)، لەم حاڵەتەشدا عێراق دەوڵەتێكی لەرزۆكە، دامەزراوەكانی ناتوانن دەوڵەتەكە بەڕێوەبەرن و، لە بەرامبەریشدا دەوڵەتێكی قووڵ بوونی هەیە كە وڵاتەكە بەڕێوەدەبات، ئەمەش واقیعی حاڵی پرۆسەی سیاسییە لە ئێستای دەوڵەتی عێراقدا كە گەلێك جار نكوڵی لێ دەكرێت، بەڵام بۆ چارەسەر كردنی هەر كێشەیەك ئەوا ناچار دەبین و دەبێت، لەگەڵ ئەو دەوڵەتە قووڵە قسە بكرێت كە كاریگەری لەسەر هەموو پرسەكان هەیە و توانای بڕیاردانی هەیە.
ئەگەر لێرەوە ئەو پرسیارە بورووژێنین، ئایا لە عێراقدا تەنیا یەك پڕۆژە بۆ بونیادنانەوەی دەوڵەت هەبووە، كە ئەویش پڕۆژەی چەسپاندنی سیستمی فیدڕاڵییە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین: نەخێر، بەڵكو هەر لە سەرەتاوە عێراق لەناو دوو پڕۆژەی جیاوازدا بووە، كە هیچیان بە دروستی ئامانجیان بۆنیادنانەوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی نەبووە، ئەو دوو پڕۆژەیەش بریتین:
ا- پڕۆژەی ئەمریكی: دیارە ئەمریكا هەر لە سەرەتاوە تا ئێستاش پڕۆژەی بۆ عێراق هەبووە، ئەو پڕۆژەیەش بەشێك بووە لە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر عێراق، لە ماوەی 17ساڵی رابردووش ئەوەی لە پڕۆژەی ئەمریكی تێبینی كراوە، ئەوە بووە كە جڵەوگیریی بارودۆخەكە بكات، كە شێوەیەك لە دامەزراوە و هاوكاری لەنێوان پێكهاتەكان هەبێت، ئەمەش بەو جۆرەی لە دەستووری 2005دا هاتووە و دەستوورەكەش لە بنەڕەتدا رەنگدانەوەی پڕۆژەی ئەمریكی بووە.
ب- پڕۆژەی ئێرانی: ئێران لەم پڕۆژەیە هەوڵی بۆ ئەوە داوە ئەو هەموو سەركەوتنانەی لە عێراقدا بەدەست هاتوون، بكەوێتە دەستی خۆی و سەرەنجامیش نموونەی كۆماری ئیسلامی ئێران بكاتە پێشەنگ بۆ دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق، بۆ ئەمەش ئامانجیەتی عێراقییەكان واز لە دەستووری 2005 بهێنن و زەمینە بۆ دەستوورێكی تازەی بە هاوشێوەی دەستووری 1979ی كۆماری ئیسلامی ئێران هەڵبگرن.
پڕۆژەی ئێرانی بە شێوەیەكی زۆر باش لەگەڵ دیدوبۆچوونی شیعەی عێراق یەك دەگرێتەوە و، شیعەكان لەسەر بنەمای زۆرینەیەكی «ئەفسانەیی»، واتە لە بەرامبەر كورد و سوننە خۆیان بە زۆرینەیەكی ئەفسانەیی دەزانن، هەموو هەوڵیشیان بۆ ئەوەیە ئەم زۆرینەیە بە باشی بەكاربهێنن، هەتا تەواو تەواو پڕۆژەكەی خۆیان سەردەخەن.
عێراق لە نێوان هەردوو پڕۆژەی «ئەمریكی و ئێرانی» گەیشتووەتە حاڵەتێك كە دەشێت پێی بگوترێت: «بە بنبەست گەیشتنی دیموكراتی»، ئەم بەبن بەست گەیشتنە، هەموو دامەزراوە دەوڵەتیەكانی عێراقی دووچاری ئیفلیجبوون كردووە و، بنەمای گەمە سیاسییەكەشیان لە ناو پەرلەماندا گۆڕیوە بۆ گەمەی «زۆرینە و كەمینە»، ئەم ئەمری واقیعەی ئێستا بوونی هەیە، گرنگرترین كۆڵەگە و فاكتەری دەستووری عێراقی تێك شكاندووە، كە ئەویش فاكتەری پێكەوە گونجان و پێكەوە سازان «التوافق» بووە، ئەم بنەمایەش ئێستا بە تەواوەتی لەناو پرۆسەكە بوونی نەماوە، كە بنەمای پێكەوە سازانیش بوونی نەما، ئەوا راشكاوانە مانای ئەوەیە كە شتێك بە ناوی «شەراكەت لە پرۆسەی سیاسیی عێراق» بوونی نامێنێت و، چارەسەركردنی كێشەكانیش هەر بەو ئاراستەیە دەڕۆن كە زۆرینەی شیعەی عێراق نەخشەی بۆ دەكێشن.
كەواتە ئەوەی لە دەرەنجامی ئەم خوێندنەوەیە پێی دەگەین، ئەوەیە كە دەبێت سیاسەت و سیاسەتمەدار لەگەڵ ئەو ئەمری واقیعە مامەڵە بكات كە بوونی هەیە. بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئەگەر لەگەڵ ئەم ئەمری واقیعەی پرۆسەی سیاسیی عێراق بمانەوێت مامەڵە بكەین، یان وتووێژ بكەین بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی تەواوی عێراق بەگشتی و كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق بەتایبەتی، ئایا سەرەنجام بە چ ئاكامێك دەگەین؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەگەڵ ئەوەی روون نییە و نازانرێت ئاراستەی چارەسەرەكان بەرەو كوێ هەنگاو هەڵدەگرن، بەڵام دەكرێت راشكاوانە جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە، هەر ئاراستە و ئاكامێك وەربگرێت، دوور و نزیك پەیوەندی بەو دەستووری عێراقەوە نابێت.
هەرێمی كوردستان لەناو دەوڵەتی ئێستای عێراقدا
بە درێژایی مێژووی دانوستاندنەكانی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان لەگەڵ حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراقدا هەتا ساڵی 2003، كێشەی شاندی دانوستاندنی شۆڕشی كوردستان ئەوە نەبووە، كە حكومەتەكانی عێراق پابەندی دەستوور دەبن، یان تەنیا هەنگاو بەرەو دیموكراتی هەڵدەگرن، بەپێچەوانەوە لەگەڵ ئەوەی هەموو حكومەتەكانی عێراق لە دوای شۆڕشی چواردەی تەمموزەوە تا 2003 بەرهەمی كودەتای سەربازی بوون، بەڵام شاندەكانی شۆڕشی كوردستان چوونە بەغدا و لەگەڵ ئەو حكومەتانە دانوستاندنیان كردووە و، پێداگرییان لەسەر مافەكانی گەلی كوردستان كردووە، ئەوجا مافەكان بەدەست هاتبن، یان نە، بنەمای دانوستاندنی شۆڕشی كوردستان لەگەڵ هەموو حكومەتەكان لەسەر ئەم بنەمایە بووە.
بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە: پاش ئەوەی لە ساڵی 2005 دەستووری عێراق نووسرایەوە و هەرێمی كوردستان بەپێی ئەو دەستوورە بووە كیانێكی دەستووری لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا، لەمەش زیاتر دەستوورەكە وەك نەخشە رێگە، چارەسەری بۆ هەموو كێشەكانی نێوان هەرێم وحكومەتی ئیتحادی لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق دیاری كردووە، ئایا دانوستاندن لەسەر چی بكەین؟ ئەم پرسیارە یەكێكە لەو پرسیارانەی لە بری ئەوەی وەڵام بدرێتەوە، خۆی دەبێتە پێناسە بۆ ئەو ئیشكالییەتەی ئێستا لە پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا دروست بووە. سەبارەت بەم لایەنە پرسیارێكی دیكە دێتە ئاراوە، ئایا شاندی هەرێم بۆ چ مەبەستێك سەردانی بەغدا دەكات؟ بە دیدی ئێمە شاندنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەی بە سەرۆكایەتیی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەچنە بەغدا، بەڵام پێی ناگوترێت دانوستاندن، یان تەنانەت دیالۆگیش، بەڵكو بریتییە لە ئەنجامدانی كۆمەڵێك كۆبوونەوەی تەكنیكیی هاوبەش بۆ دۆزینەوەی میكانیزمێكی گونجاو بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی ئیشكالیەتی هەندێك كێشە كە لەو بوارەدا هەن، بەڵام ئایا ئەم شاندەی هەرێم لە میانەی كۆبوونەوە تەكنیكییەكاندا توانیویەتی ئەو كێشەیە چارەسەر بكات؟ بێگومان وەك ئاكامەكەی دەبینین، نەخێر، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كێشە و ئیشكالییەتەكان لە چوارچێوەی دامەزراوە دەوڵەتییەكان لە ئێستای دەوڵەتی عێراقدا چارەسەر ناكرێن، بۆیە وەك لە سەرەتاوە ئاماژەمان پێ كرد، ئێستا ئەوەی نفووز و كاریگەری هەیە، كاراكتەرەكانی ناو ئەو دەوڵەتە قووڵەن كە وڵاتەكە بەڕێوەدەبەن و توانای بڕیاردانیان هەیە، ئەوانیش بریتین لە:»لایەنە سیاسییە شیعەكان، خاوەن بەرژەوەندییەكان و هێزی دەرەكی»، ئەم واقیعە كە «جنین بلاسخارت- نوێنەری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان» بە سەردانیكردنی بۆ لای «ئەبو فەدك- فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی»، ددانی پێدا نراوە، دەبێت هەرێمی كوردستانیش ئەم واقیعە تازەی سیاسەتی عێراقی ددان پێدا بنێت، لەمەش زیاتر هەوڵەكانی دەبێت بەو ئامانجە بێت كە لەگەڵ ئەو كەسانە كێشەكە چارەسەر بكات، كە ئێستا لە عێراقدا توانای بڕیاردانی سیاسییان هەیە، بۆ ئەمەش دەبێت هەرێمی كوردستان شاندێكی باڵای سیاسی ئامادە بكات بچێت بۆ بەغدا بۆ ئەوەی لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی شیعە قسە بكات، ئەم شاندەش وەك باس دەكرێت، لەوانەیە بەڕێز نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان سەركردایەتی بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت راشكاوانە لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان دانوستاندن بكات و، لەسەر هەندێك پرس كۆمپرۆمایز بكات و بگەنە تێگەیشتنی هاوبەش.
بەڵام پێش ئەوەی ئەم شاندە سیاسییە باڵایەی هەرێم بەرەو بەغدا بكەوێتە رێ، پێویستمان بەوەیە جووڵەیەكی ستراتیژیی بەڕێز سەرۆك مسعود بارزانی هەیە، بۆ ئەوەی پشتگیریی خۆی بۆ هەوڵەكانی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بخاتە روو و، پاڵپشت بێت بۆ ئەوەی هێز و لایەنە سیاسییەكان لە ناوخۆی كوردستان لە سەر كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش بگەنە یەك و، ئەو خاڵە هاوبەشانە ببێتە پڕۆژەیەك بۆ ئەوەی بە یەكدەنگی و یەكڕیزی لەگەڵ بەغدا قسە بكەن و، ئەو دابڕانەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ هێز و لایەنە سیاسییەكانی عێراق بەگشتی و شیعە بەتایبەتی كە لە ئێستادا هەیە، ئەو دابڕانە نەمێنێت.
ئەم جووڵە ستراتیژییەی كە بارودۆخی ئێستا فەرزی دەكات، بەڕێز سەرۆك مسعود بارزانی بیكات، كارێكی ئاسان نییە، بەڵام سەركردە كاریزماییەكان توانای ئەوەیان هەیە لە كاتی تەنگژە و قەیران