وەكو دیارە دۆزی كوردستان لە رەوایەتیی خۆی توانیویەتی جیهانی پێشكەوتووش بگرێتەوە و ببێتە جێی بایەخیان. ئیدی كێشەی كوردستان ئێستا كێشەیەكە دونیا مشوری لێ دەخوات و، فایلێكە لەسەر مێزی هەموو دەوڵەتانی زلهێز دانراوە. هەموویان لەسەر ئەوە كۆكن كە كێشەی كوردان لە هەر چوار پارچە دەبێ چارەسەرێكی وای بۆ بدۆزرێتەوە تا چیدی ئەو زوڵمە لە كورد نەكرێت و كێشەی كوردیش وەك ئەوان تەماشای دەكەن، نەبێتە مایەی تێكچوونی زیاتری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بەم پێیە ئیتر كوردستان كێشەیەكی جیهانییە، تەنیا كێشەیەكی ناوخۆیی یەكێك لەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە نییە. هەروەها كێشەی تەنیا بەشێكی كوردستانیش نییە. ئەو دۆخە نوێیە وایكردووە پاراستنی كورد و پێكهاتەیەكی گەورە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەبێ لە دەست جینۆساید و پەلاماری بەردەوام بپارێزرێت.
لە دە ساڵی رابردوودا ئەوەمان بینیوە لە هەر كوێ كورد كەوتبێتە بەر پەلامار، بەشێوەیەك لە شسێوەكان لە راگەیاندنی دونیادا رەنگیداوەتەوە و هەڵوێستی دەوڵەتانی بەدواداهاتووە. تەنیا ئیستسنایەك لەوەدا باكوری كوردستانە، ئەویش لەبەر هەڵوێستی پەكەكەیە لە نەگۆڕینی رێبازی تێكۆشان و روانگای سیاسی و ئایدۆلۆژی، خۆی كەوتۆتە ناو لیستی تیرۆر. حزبێكی تیرۆر هەرچی بەسەری بێت دونیا بەهانایەوە ناچێت. ئەوە وایكردووە جیهانی پێشكەوتوو قسەیەك لەسەر كێشەی كوردی باكور نەكات. بەڵام سێ پارچەكەی دیكە لەژێر میكرۆسكۆپی كاریگەریی جیهانیدایە.
لەلایەكی دیكە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوە بۆ بیست ساڵە شەڕێكی قورسی تێدا بەردەوامە، ئەو شەڕە لە شەڕی نێوان دەوڵەتانەوە تا دەگاتە شەڕی ناوخۆی دەوڵەتە موسڵمانەكانە، ژمارەیەك دەوڵەت رووخان و درووست بوونەوە. رۆژهەڵاتی ئیسلامی یەك بە دوای یەكدا لە داڕماندایە، دوایی لەناو خۆشیاندا وەك پێكهاتەكان و ئەو تەوافوقەی كەوا وەختی كۆلۆنیالیزم بڕیاری لێ دابوو، ئەو تەوافوقەش یەك لە دوای یەك دەڕمێت، دوا نموونەشی دەبینین لە ناو عێراق و سووریادا پێكهاتەكان لەسەر چارەنووسی وڵاتەكانیان كۆك نین و ئەو ناكۆكییە ناوخۆییە دیسان بۆتە جێی بایەخی دەوڵەتە بەهێزەكانی دونیا كە حزووری عەسكەرییان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبێت، چونكە هەر ناكۆكییەك لە بەینی پێكهاتەكان و نەبوونی روانگای هاوبەش بۆ داهاتوو، كاردەكاتە سەر بەرژەوەندیی ئەوان، كەواتە كێشەی كوردستان زۆر بە وردی چۆتە نێو تەونی بەرژەوەندیی جیهانی.
لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سێ جۆر بەرەنگاربوونەوە هەیە، ئەمانە بریتین لە هەڵوێستی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی بەرەنگاربوونەوەی لەگەڵ ئێران. دووەمیان هەڵوێستی جیهانی عەرەبە بە سەرۆكایەتی سعودییە لە چاكسازیكردنی دینی و كۆمەڵایەتیدا، كە ئەمە بابەتێكی زۆر گرنگە. ئەو چاكسازیكردنەی دینی و كۆمەڵایەتی لە ناو بەرەی ئەمریكادایە بەرابمەر ئێران و ناحەزەكانی ئەوروپا و ئەمریكا. سێیەمین بەرە هەڵوێستی ئێرانە بەرامبەر بە هەر گۆڕانكارییەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رووبدات و بەرژوەندی ئەوانی تێدانەبێت، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە كوردستانەوە هەیە.
ئەمریكا بەرامبەر بە ئێران لە هەڵوێستی سیاسی و ئابووری و سوپایی خۆی بەردەوامە، تا ئێران دەكەوێتە ئەو قاڵبەی غەرب دەیەوێت، ئینجا ئەو قاڵبە رووخانی دەوڵەتی ئێرانی بێ، یان رێكخستنەوە و تەعدیلكردنەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئێران. ئەمە گەیشتە سنوورێك ئەمریكا بە راستەوخۆ لە فەرماندەی سوپای قودس و دووەمین كەسی كاریگەری ناو ئێران بدات، كە قاسم سولەیمانی بوو، بەهێزترین سەرۆكی حەشدی شەعبیشی لە ناو عێراقدا كوشت، كە ئەبو مەهدی موهەندیس بوو. ئێستا هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن كە ئێران و ئەمریكا لە تەنگاوكردنی یەكتر بەردەوام بن، لەو هەنگاوەی یەكەمیشیاندا بەرەكانیان لە ناو عێراق دەستپێكردووە، ئێران توانیویەتی لە رێگەی دەوڵەتی عێراقەوە ئەمریكا تەنگاو بكات، ئەمریكاش هەوڵدەدات هەموو بایەخی خۆی بگوازێتەوە بۆ كوردستان و پشتیوانی دروستبوونی هەرێمێكی نیوە سەربەخۆی سوننەی عەرەبی عێراق دەكات، ئەمانە وادەكات عێراق دوو بەشی لە دەستی مەركەز ببێتە دەرەوە، هەروەك دیارە پایەگای سەرەكی ئەمریكا لە كوردستان و لە روومادییە.
ئەمریكا تەمای نییە لە عێراق دەربچێ، هەروەكو دۆناڵد ترەمپ لە تویتێكدا راگەیاند كە ئامادە نییە پێشنیاری ئێران بۆ گفتوگۆ قبوڵ بكات. لە لایەكی دیكەوە سعودییە ئەوە بۆ سێ ساڵ دەچێت گۆڕانكاریی لە روانگای دینی ئیسلامدا دەست پێ كردووە، دەستی كردووە بە سەرلەنوێ تەفسیركردنەوەی دەوری دین لە ژیانی كۆمەڵگەدا، ئێستا هەنگاوی گەورە بەرەو مەدەنیكردنی ژیانی سعودییە لە ناوخۆی خۆیدا هاتۆتە پێشەوە و مەسەلەی ژنان چارەسەر بووە، خەریكە پێكهاتەكانی نێو سعودییە ئیعترافیان پێ دەكرێ، هەروەها لە رووی كۆمەڵایەتییەوە كرانەوە هەنگاوی خێرا دەهاوێت، هەڵبەت ئەوە دیموكراسی ناگرێتەوە. تا ئێستاش لە سعودییەدا باسێك لەسەر هەبوونی دیموكراسی نییە و دونیا جارێ پێویستی بە مەسەلەی تەعەدودییە و دیموكراسی ناو سعودییە نییە، بەڵكو پێویستییان بەوەیە سەرزەمینی موقەدەسی موسڵمانان بكرێتەوە. ئەو كرانەوەیە كاردەكاتە سەر تەواوی جیهانی ئیسلامی و تەواوی وڵاتانی عەرەبی، ئیتر بەو گۆڕانكارییە بنەڕەتییەی لە سەدەكانی ناوەڕاستدا لە دینی مەسیحییەتدا روویداوە، رێگە كرایەوە بۆ ئەوەی دین لە سیاسەت جیابكرێـتەوە و مافە مەدەنییەكانی مرۆڤ بێنە پێشەوە، ئەو پڕۆسەیە لە سعودییە و وڵاتانی ئیسلامیشدا دەستیپێكردووە، ئەمە وادەكات هاوپەیمانێتیی سعودیە و ئەمریكا پتەوتر بێت.
گومانی تێدا نییە هەرێمی كوردستان لەگەڵ چاكسازیی دینیدایە، لە كوردستان مێژوویەكی دوورودرێژمان لەگەڵ تەعدیلكردنی ئەحكامی دینی لە ژیانی رۆژانەی خەڵكدا هەیە و مەسەلەی جیاكردنەوەی دین و دەوڵەت یەكێك لە ئامانجەكانی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان و هەرێمی كوردستانیشە، بۆیە كوردستان لەم رووەوە لەگەڵ سعودییەدا لە یەك سەنگەردایە. ئەوەی پەیوەندی بە هەڵوێستی ئێرانەوە هەیە، سێیەمین سێڕێیان ئەوەیە كە كوردستان لە ژێر فشاری ئێراندایە كە لە رووی سەربازی هاوكاریی ئەمریكا و سعودیە نەكات و لە عێراقیش جیانەبێتەوە، واتە كوردستان رێی سەربەخۆیی واز لێ بهێنێت. كوردستان بۆ ئەمریكا و ئێران زۆر گرنگە، چونكە ئەو بڵاوبوونەوەی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەستیپێكردووە، هەدەفی ئەوەیە دەست بەسەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا بگرێت، تا ئێستاكە پێنج دەوڵەتی لەبەردەستدایە كە بریتین لە (عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەن و بە خۆشیەوە دەكاتە پێنج دەوڵەت)، هەرێمی كوردستان و هەرێمی سوننەی عێراق بۆ ئێران زۆر گرنگن، چونكە ئەو رێگەیەی ئێران دەیەوێت راستەوخۆ بگاتە سووریا و لەناو سووریاوە بگاتە لوبنان و لەسەر سنوورەكانی ئیسڕائیل بگیرسێتەوە، بۆ ئەوەی وەكو خۆی دەڵێ شەڕی كۆتایی لەگەڵ ئیسڕائیل بكات، ئەمریكاش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پاڵ پێوە بنێ، كوردستان دەتوانێت ئەم رێگەیە ببڕێت. هەڵبەت هەرێمی سوننەش دەتوانێت بە هاوكاریی كوردستان ئەو رێگا ستراتیژییە عەسكەرییەی ئێران بۆ سووریا كە ئێستا هەیە، دوای ئەوەی كە عێراق موسڵی گرتەوە، ئینجا كرایەوە، ئەمریكا دەیەوێ ئەو رێیە قەتع بكات، وادەكات كە ئێران بكەوێتە تەنگناییەكی عەسكەری و ئابووری و سیاسیی زۆر قورس. بەو پێیە ئەو سێڕێیانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، كوردستان دژی ئێران ناوەستێ بەڵام لەبەرەی ئەمریكادایە لە چاكسازییەكانی ناو سعودییە كوردستان تەواو لەگەڵ سعودییەدا كۆكە، پێش سعودییە لە كوردستان یاسا و موناقەشەی هەبووە و رووی لە تەعدیلكردنی دین لە ژیانی رۆژانەی خەڵكدا بووە.

یەكێكی دیكە لەو پرسیارانەی كە لەبەردەمی هەرێمی كوردستانە، رۆژاوای كوردستانە. رۆژاوای كوردستان سەرباری ئەو هەموو ئاڵۆزییە عەسكەرییەی تێیدا هەیە، ئێستا هەرێمێكە لە دەستی كورداندایە و سەرەنجام دەبێتە هەرێمێكی وەك هەرێمی كوردستان، سووریا لەگەڵیان لە گفتوگۆدایە، بەڵام لە كردەوەدا لە هەر مناوەرەیەكی عەسكەری دەگەڕێت، بۆ ئەوەی زەخت بۆ رۆژاوای كوردستان بێنێت. توركیا لەو ناوەدا بە هەبوونی رۆژاوای كوردستان قەڵسە، دەستێوەردانی عەسكەریی زۆر توندی كردووە و ئەمریكا پێشی بە توركیا گرتووە. ئێستا رۆژاوای كوردستان لە دۆخێكی سیاسی و عەسكەریی زۆر ئاڵۆزدا دەژیت، بەڵام ئەوەی من تەماشای دەكەم و دەیبینم، ئەوەیە كە رۆژاوای كوردستان دەمێنێت و سەرەنجام توركیا ناچار دەكرێت بكەوێتە گفتوگۆ، هەروەك دۆناڵد ترەمپ رایگەیاندووە، بەو دواییە ژەنەڕاڵ مەزڵوم كۆبانی رایگەیاندوە ئامادەیە لەگەڵ توركیادا بكەوێتە گفتوگۆوە.
یەكێكی دیكە لە دەوڵەتانی كاریگەر لەو ناوچەیە رووسیا و دۆستەكانیەتی، رووسیا لەگەڵ ئێران و توركیا و سووریا جۆرە بەرەیەكی هەیە، ئەو بەرەیە هەندێك جار سیاسییە، هەندێكجار ئابوورییە، هەندێك جار سوپاییە. لە جموجۆڵەكانی كوردستانی سووریا، رووسیا دووجار رێگەی بە توركیا دا پەلاماری كوردستان بدات بەڵام لە حەددێكی دیاریكراودا هەڵوێستی خۆیان دیاریدەكرد، وەزیری دەرەی روسیا لاڤرۆڤ بە ئاشكرا دەڵێت دەبێ كێشەی كورد لە هەر چوار پارچە چارەسەر بكرێت، تاكو نەبێتە هەڕەشە بۆ سەر بەرژەوەندییەكانیان، بە گشتی رووسیا لە دژی چارەسەركردنی دۆزی كوردستان نییە و پێی وایە دەبێ ئەو كێشەیە چارەسەربكرێت و كوردیش هەست بە ئەمان و ئاسایشی خۆی بكات، بەڵام رووسیا لە كوردستان جێ پێی ستراتیژیی خۆی دەوێت و بەرژەوەندییە ئابووری و عەسكەرییەكانی خۆی بەلاوە گرنگە، وەك دیارە هەرێمی كوردستانیش بە ئەرێنی تەماشای ئەو خواستەی رووسیا دەكات، دەوڵەتێكی دیكە كە بەرژەوەندییەكانی پەیوەستە بەوەی هەرێمی كوردستان چی بەسەردێت، ئیسرائیلە، ئیسرائیل ئێستا لە ژێر هەڕەشەی راستەوخۆی ئێران و سووریا و یەمەندایە، سەركەوتنی بەرەی توندی ئێرانی واتا كۆتاییهاتنی ئیسرائیل، بۆیە بە هەموو توانای خۆی لەگەڵ ئەوەدایە هەرێمی كوردستان بمێنێت و حیمایە بكرێت و پێش بكەوێت. ئیسرائیل لەگەڵ سعودیە و وڵاتانی عەرەبیی كەنداو میانەی زۆر باشە و مەسەلەی دژایەتیكردنی یەهود و ئیسرائیل لای سعودیە وەك فەرمانێك، یان حوكمێكی دینی كۆتایی پێهاتووە و ئێستا لە نێو كۆمەڵگەی سعودی، ئیسرائیل وەك هەر دەوڵەتێكی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست قبوڵ دەكرێت، بۆیە ئەم حەساسییەتی دژ بە ئیسرائیل بوونە كۆتایی هاتووە و پێویستە ئێمەش لە كوردستان گوێ بۆ هیچ دەنگێك نەگرین كە پێی وابێت دەبێ كوردستان بەرامبەر بە ئیسرائیل و كێشەی جوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا توند بێت، بەتایبەتی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان تویتێكی لەسەر یادی هۆلۆكۆست نووسیوە، كە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كوردستان نەك هەر پشتیوانی جووە لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو كوردستانێكی پێشكەوتوو و بەهێز بۆ ئیسرائیل وەك خۆشیان دەڵێن، بەشێكە لە ستراتیژیی چارەنووسسازی و ژیاریی ئەوان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بەوشێوەیە گرنگیی كوردستان بۆ ئەمریكا و سعودیە و ئیسرائیل و ئێران گرنگیی ستراتیژی و ژیاری هەیە. دەوڵەتی توركیا پەیوەندیی راستەوخۆی لەگەڵ كوردستان هەیە، بەڵام سیاسەتی توركیا بەرامبەر هەبوونی كورد و كێشەی كوردستان لە رۆژئاوا و رۆژهەڵاتی كوردستان و لە ناو خۆشیدا هەڵوێستێكی توندە، وێناچێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە هیچ شێوەیەك رێگە بە توركیا بدات بگاتە ئەو ئامانجە راگەیەندراوەی كە كورد سەركوت بكات و نەیهێڵێت، ئەو سیاسەتە سەرناگرێت، توركیا لەژێر فشاردایە تا تەعدیلی سیاسەتی خۆی بەرامبەر بە دەوری كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات.
لەم حاڵەتەدا پێویستە ئەو پرسیارە بهێنینە پێشەوە: كوردستان دەبێ چی بكات؟ كوردستان پێویستە روانگەی سیاسیی خۆی لەسەر بنەمای مانەوە و رۆیشتن بەرەو سەربەخۆیی دابڕێژێت، رۆیشتن بەرەو سەربەخۆیی ئێستا لە ناوەندە بەهێز و ئاگادارەكانی رۆژئاوادا باس دەكرێت و لە روانگای بەرژەوەندی ئیسرائیل و ئەمریكا و سعودییە هەڵدەسەنگێندرێت، ئەم روانگایانە لە گۆڕانكاریدان و هەوڵ و تەقەلای كوردستان لەو ناوەدا دەتوانێت لە گۆڕانكارییەكاندا بەرژەوەندیی خۆی ساغ بكاتەوە. كوردستان بۆ دابین كردنی مانەوە و بەرژەوەندییەكانی خۆی دەبێ شەرم لە كەس نەكات، ئەمەش بەو مانایە نییە ببێتە دەوڵەتی چوارەم لە دژی ئێران یان توركیا، نەخێر كوردستان ناتوانێت نە لە دژی توركیا بێت و نە دژی ئێران بوەستێت، بەڵام ئەو دوو دەوڵەتەش ناتوانن كوردستان لە پێگەی ستراتیژی خۆی دووربخەنەوە و لە بەرژەوەندییەكانی بیبەشی بكەن.
لە باڵی دووەمدا پێویستە هەماهەنگییەكی هێندەی واقیعەكە لە كوردستان لەگەڵ ئێران و توركیا و عێراق و سووریا هەبێت، بۆ ئەوەی هەبوونی كوردستان لەسەر ئەساسی نەمانی ئەوان نەبێت. دابەشبوونی كوردستان وایكردووە هەر جموجووڵێكی كوردان گۆڕان لە جوگرافیای سیاسیی ئەو دەوڵەتانەشدا دەكات، كوردستان دەبێ لەوە ماندوو نەبێت لەگەڵ ناوەندەكانی فكر و سیاسەتی ئەو دەوڵەتانە لە گفتوگۆی بەردەوامدابێت، تا تەحەمولی وجودی كورد بكەن.
ئەوەی زۆر پێویستە و دۆستەكانیش چاویان لێیە ئەوەیە كە كوردستان لە ناوخۆیدا كۆك بێت، واتا هێزە سیاسییەكان لەسەر ستراتیژی سەربەخۆیی و پاراستنی كوردستان روانگەیەكی كۆكیان هەبێت، كە پەیوەندی بە بەرژەوەندی حزبی و بەرژەوەندی سیاسیی سەركردەكانەوە نەبێت. دونیا یەكدەنگی لە كورد دەوێت، بۆ ئەوەی بمێنێ، پێویستە لە كوردستان بەشی ئەوەندە هوشیاریی نەتەوەیی و نیشتمانیمان هەبێت و بەشی ئەوەندە ئینسانی هاوچەرخی ئەم زەمانە بین كە لەم بابەتە ئایدۆلۆژیا و هەڵوێستی حزبی، یان كێشەی نێوان سەركردەكان كارمان تێ نەكات. لەلایەكی دیكەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە چاكسازی لە دامودەزگاكانی خۆیدا پەرە پێ بدات، بەشێوەیەكی ئەوتۆ كە ئابووریی كوردستان كەمێك ببوژێتەوە و مەدەنییەت لە كوردستان لە رێگەی پەروەردە و كەشی سیاسی بەرەو پێشەوە بچێت و خەڵكی كوردستان هەست بكەن حكومەتێكیان هەیە كە دەیانپارێزێت و پێشیان دەخات، ئەمە لە دوو رێگەوە دەكرێت ؛ رێگەیەكیان ئەوەیە سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لە گۆڕینی روانگاكان بەردەوامە و لە شەش مانگی رابردوودا یەك لە دوای یەك روانگا نوێیەكانی كوردستان بەرامبەر بە ناوخۆ و دەرەوە دەردەبڕێت. دووەمیان ئەوەیە حكومەتی كوردستان بەسەرۆكایەتی بەڕێز مەسرور بارزانی لەگەڵ ئەم روانگایانەدا هەنگاوی چاكسازی لە ناوخۆ بهاوێت، ئەو چاكسازییەكەش لەسەر بنەمای دیراسەكراوی واقیعبینانە بێت، كە گەشەسەندنی ئابووری و بەهێزبوونی سەربازیی كوردستان و پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی لە ڕێگەی پەروەردەوە لەخۆبگرێت. ئەگەر كورد بتوانێ دوو بواری ناوخۆ و دەرەوە رێك بخات، لە گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئایندەیەكی گەشی دەبێت، حزووری چالاكانەی سەرۆكایەتی كوردستان لە گۆڕانكارییەكاندا زۆر گرنگە، یەكپارچەیی ناوخۆییش بەقەد ئەویان گرنگیی هەیە.






* بەڕێوەبەری ئەنستیتۆی توێژینەوە و گەشەپێدانی کوردستان