رەهەندی جینۆسایدی ئەنفال لەناو چوارچێوەی بیری نەتەوەیی نیشتمانێكی داگیركراودا
فه‌رهاد محه‌مه‌د
ئەو بیرمەندانەی لەسەر چەمكی بیری نەتەوەیی (ناشیۆنالیزم) توێژینەوەی وردو قووڵیان ئەنجامداوە، بیری نەتەوەیی لە دەرەوەی چوارچێوەی نیشتمانێك پێناسە ناكەن، بەڵكو چوارچێوەی نیشتمانێكە كە رەسەنایەتیی بیری نەتەوەیی بەو شێوەیە پێناسە دەكاتەوە كە رایەڵە هاوبەشەكانی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان ئینتیمای نیشتمانی دروست دەكات و ناسنامەی نیشتمانیی ئەو نیشتمانە پێناسەی بیری نەتەوەیی هەموو پێكهاتە جیاوازەكان دەكاتەوە. راشكاوانەتر بیری نەتەوەیی مرۆڤبووونی تاكەكانی نەتەوە لە ددانپێدانانی مرۆڤبوونی پێكهاتە جیاوازەكانی دیكەدا پێناسە دەكاتەوەو، بیری نەتەوەیی، نەتەوەیەك ناكاتە سەردەست و نەتەوەیەكی دیكەش ژێردەست، یان داگیركراو، بەڵكو بیری نەتەوەیی دروست، سەروەریی نیشتمانی لە سەروەریی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەكاندا پێكەوە كۆدەكاتەوە.
سەرهەڵدانی بیری نەتەوەیی لە بنەڕەتدا دژی ئەو ئایدیۆلۆژیەتانە دروست بووە كە پێیان وابووە دەبێت نەتەوەیەك بە زەبری هێز، كۆی نەتەوەكانی دیكە لە چوارچێوەی دەوڵەتێك، یان ئیمپراتۆریەتێك كۆبكاتەوە و هەمووان بە زەبری هێز ملكەچ بكات، لەبەرامبەر ئەم ئایدیۆلۆژیەتە خۆسەپێنەدا، بیری نەتەوەیی (نەتەوە ئازادەكان) بەرامبەر ئەو دەوڵەت و ئیمپراتۆریەتانە شۆڕشی بۆ مافی چارەی خۆنووسین و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی بەرپا كردووە و ئەمەش بە تەنیا رێگەچارە زانیوە بۆ ئەوەی لەسەر خاكی نیشتمانەكەی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ ئەو هاووڵاتیانە دروست بكات كە هاوبەشیی نیشتمانی پێكەوە كۆیان دەكاتەوە.
لەسەردەمی باڵادەستیی ئایدیۆلۆژیەتی ماركسی و كۆمۆنیستیدا، هەوڵیكی زۆر هەبوو كە بیری نەتەوەیی (ناشنالیزم) ناشیرین بكرێت، بەوەی بیری نەتەوەیی، یان ناشنالیزم هۆكاری هەڵگیرسانی هەردوو شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانییە، لەمەش خراپتر لە ماوەی شەڕی دووەمی جیهانیدا یەكێتی سۆڤیەت زۆر هەوڵیدا هیتلەر و نازیزم وەك دەرهاویشتە خراپەكانی (ناشنالیزم) سەیر بكرێت و بناسێنرێت، بەڵام دەرهاویشتە خراپەكانی نازیزم ئەو كاتە بوو بە كارەسات بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی كە هیتلەر ناشنالیزمی ئەڵمانیای لە چوارچێوەی لۆكاڵیی خۆی دەرهێنا و بەرگێكی نێودەوڵەتی هاوشێوەی ئایدیۆلۆژیەتی ماركسی و كۆمۆنیستی بەبەردا كرد، ئامانجی هیتلەر لە نازیزم ئەوە نەبوو كە نەتەوەی ئەڵمان خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان بن و پێكهاتە جیاوازەكانی دەوڵەتی نەتەوەیی ئەڵمان بپارێزێت و لێبوردەیی و پێكەوەژیان لە نێویاندا دروست بكات، بەڵكو دروست وەك ئایدیۆلۆژیەتی ماركسی و كۆمۆنیستی ئامانجی ئەوە بوو ئیمپراتۆریەتێك دابمەزرێنێت و نازیزم حوكمڕانی هەموو جیهان بكات.
ئەمە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە دژایەتیی نێوان یەكێتی سۆڤیەتی كۆمۆنیستی و ئەڵمانیای نازی، لەبەر ئەوە نەبووە كە هیتلەر نازیزم بووە و ستالین كۆمۆنیزم، بەڵكو لە بنەڕەتدا دژایەتیی نێوان ئایدیۆلۆژیەتی ئیمپراتۆریەتی نازی و كۆمۆنیست ئەوە بووە كە هەردووكیان ئامانجیان ئەوە بووە بە زەبری هێز تێكڕای حوكمڕانی جیهان بكەن.
لەبەرامبەر هەردوو ئایدیۆلۆژیەتی ئیمپراتۆریەتی (نازیزم و كۆمۆنیزم)، رۆژئاوای دیموكراتی هاوپەیمانی نێوان (نەتەوە ئازادەكان)ی راگەیاند بۆ رێگرتن لە سەركەوتنی ئایدیۆلۆژیەتی هەردوو ئیمپراتۆرییەكە، بۆ ئەمەش فرانكلین رۆزفەلت (سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا) و وینستۆن چەرچل (سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی بەریتانیا)، لە سەرەتای چلەكانی سەدەی رابردوو (چارتەری ئەتڵەسی)یان ئیمزا كرد، ئەم چارتەرە تەنیا هاوپەیمانییەك نەبوو بۆ رووخاندنی هیتلەر و نازیزم، بەڵكو هاوپەیمانییەك بوو لە دژی ئیمپراتۆریەتی یەكێتی سۆڤیەتی پێشانیش كە دەیویست ئیمپراتۆریەتێكی كۆمۆنیستی لە جیهاندا دابمەزرێنێت.
ئەم باكگراوەندە مێژووییەی لادانی بیری ناشنالیزم و گۆڕینی بۆ داگیركاری و چەوسانەوەی نەتەوەكانی دیكە، بۆ ناشنالیزمی (تورك و عەرەب و فارس)یش دژی هاووڵاتیانی كوردستان لەهەر چوار پارچە بە هەمان شێوە بووە، هەروەها دەرهاویشتە خراپەكانی ناشنالیزمی (تورك و فارس و عەرەب) لە دژی خەڵكی كوردستان ئەو كاتە دەبێتە كارەسات بۆ كوردستان و تەواوی (تورك و عەرەب و فارس) كە رێز لە چوارچێوەی سەروەریی نەتەوەیی خۆی ناگرێت و هەوڵەكانی دەبێتە ئەوەی لەناو سنووری ئەو دەوڵەتە بەزۆر دروستكراوانەدا، هامۆجینێكی نەتەوەیی (فارس و تورك و عەرەب) دروست بكات و خاڵە هاوبەشەكانی نێوان نەتەوە جیاوازەكانی ئەو دەوڵەتە بسڕێتەوە و بە زەبری چەك ملكەچ و سەركوتیان بكات، ئەوجا چۆن نەتەوەكانی ئەوروپا و جیهان لە دژی هەژموون و باڵادەستیی نەتەوەیەك بە سەر نەتەوەكانی دیكەیان رەتكردۆتەوە و شۆڕشیان لە پێناوی مافی چارەنووس بەرپا كردووە، بە هەمان شێوە لە ناو هەر چوار دەوڵەتی (عێراق، سووریا، توركیا و ئیران)دا، هاووڵاتیانی كوردستان بە جیاوازی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینییانەوە ئەو لادانەی ناشنالیزمی (عەرەب و فارس و تورك)یان قبووڵ نەكردووە و بە درێژایی 100 ساڵی رابردوو شۆڕش و سەرهەڵدان بەردەوام بووە و هەر بەردەوامیش دەبێت هەتا بیركردنەوەی (تورك و عەرەب و فارس) رێز لە سەروەریی نەتەوەیی خۆیان دەگرن و سەروەریی نەتەوەیی خۆیان لەناو مافەكانی خەڵكی كوردستاندا پێناسە دەكەنەوە.
لایەنێكی دیكە كە بەردەوام هەڵگری ئایدیۆلۆژیەتە نێونەتەوەییەكان (ئایینی، چەپ، عەلمانی)، بیری نەتەوەیی یان (ناشنالیزم) بەوە تاوانبار دەكەن كە هەوڵدانە بۆ جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی نەتەوەیی، بەڵام لە بنەڕەتدا كێشەكە بەم جۆرە نییە، لەبەر ئەوەی شۆڕشە نەتەوەییەكان لە هەموو جیهاندا لەیەك خاڵدا هەموویان پێكەوە كۆدەبنەوە و هەمووشیان پێكەوە یەك پەیام ئاراستەی داگیركارەكانیان دەكەن، ئەو پەیامەش ئەو پرسیارە گرنگەیە كە نەتەوەی ژێردەست لە نەتەوەی سەردەست دەپرسێت و پێی دەڵێت: ئەگەر تۆ خۆت بە نوێنەری نەتەوەیەكی ئازاد دەزانی، بۆچی مافی ئازادی بە نەتەوەكەی من رەوا نابینی؟ بۆیە كاتێك داگیركارانی هەڵگری ئایدیۆلۆژیەتی خۆسەپاندن بەزەبری هێز، ئەم پرسیارەیان لەلایەن نەتەوە ژێردەستەكانەوە ئاراستە دەكرێت و ناتوانن بە راستی وەڵامی نەتەوەیی خۆیان و نەتەوەیی ژێردەستیش بدەنەوە، نەتەوەی ژێردەست بە ناشنالیزم، یان جوداخواز، یان تێكدانی سنووری دەوڵەتەكە تاوانبار دەكەن.
مستەفا بارزانی لە ساڵی 1943 و لەگەڵ چەخماخەی شۆڕشی دووەمی (بارزان) لە پەیامە مێژووییەكەیدا بۆ عەبدولڕەحمان عەزام پاشا، هەوڵیداوە هەموو هەڵەكانی لادانی بیری نەتەوەیی عەرەبی (القومية العربیة) بۆ هەموو نەتەوەی عەرەب راست بكاتەوە و راشكاوانە پێی راگەیاندوون: «شەڕی ئێمە لەگەڵ نەتەوەی عەرەب نییە، بەڵكو لەگەڵ ئەو رژێمانەیە كە پێش ئێمە، ئێوەی چەوساندۆتەوە..»، ئەم پەیامەی مستەفا بارزانی كە پەیامی پێكەوەژیانە بۆ نێوان نەتەوە جیاوازەكان لە ناوچەكە، تەنیا پەیامی كورد نەبووە بۆ نەتەوەی عەرەب، بەڵكو پەیامی تەواوی نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان بووە كە توانیویانە لە چوارچێوەی بیری نەتەوەیی (كوردستانیبووندا) لێبوردەیی و پێكەوەژیان دروست بكەن، ئەم پەیامەی ژەنڕاڵ مستەفا بارزانی لە كاتێكدا ئاراستەی نەتەوەی عەرەب كراوە كە هەموو دەوڵەتانی جیهان لە شەڕی دووەمی جیهانیدا لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی یەكتریان دەكوشت.
لە رۆژانێكی وەك ئەمڕۆدا كە هەموو ساڵێك یادی زامەكانی ژینۆسایدی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان دەكەینەوە، راشكاوانە ئەو بەڵگە زیندووانە خۆیان دەخەنەوە روو كە تاوانێك وایكردووە خەڵكی كوردستان بە جیاوازی ئایینی و نەتەوەییەوە رووبەڕووی جینۆسایدی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان ببنەوە، ئەوە بووە كە تەنیا وەك (كوردستانیبوون) داكۆكییان لەو بیرە نەتەوەییە كردووە كە نیشتمانی (كوردستان) هەموویان پێكەوە كۆدەكاتەوە و خاڵە هاوبەشەكانی نێوانیان ناسنامەی كوردستانیبوونیان پێ دەبەخشێت. بۆیە گرنگە كاتێك یادی ئەم كارەساتە دەكەینەوە، رەهەندە گرنگەكانی ئەم كارەساتانە لە ناو چوارچێوەی بیری نەتەوەیی نیشتمانێكی داگیركراودا، دووبارە هەڵەسەنگاندنی بۆ بكرێتەوە.
بیركردنەوەیەك بۆ رێگرتن
لە دووبارەبوونەوەی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان
مستەفا بارزانی لەگەڵ دەستپێكی شۆڕشی سەرتاسەرتی كوردستاندا ئەو پەیامەی ئاراستەی نەتەوەی عەرەب كرد كە شۆڕشی كوردستان دژی نەتەوەی عەرەب نییە، لە قۆناخی دوای راپەڕین و ئەزموونی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستانیشدا، مسعود بارزانی جیا لەوەی پابەندبوونی خۆی بە برایەتی نێوان (كورد و عەرەب) دووپات كردەوە، لە هەمانكاتدا داوای دیالۆگی نێوان (كورد و عەرەب و فارس و تورك)ی كرد و بۆ ئەم ئامانجەش هەوڵێكی زۆر دراوە و هەتا ئێستاش هەوڵەكان بەردەوامییان هەیە.
ئەگەر ئەم دوو پەیامە وەك چوارچێوەیەك بۆ پێناسەكردنی ناشنالیزمی كوردستان لەقەڵەم بدەین، ئەوا هەردوو پەیامەكە ئەوە بە نەتەوەكانی (تورك و فارس و عەرەب و هەموو جیهان) دەڵێت، كە راستە ئامانجی ناشنالیزمی كوردستان دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستانە، بەڵام لە هەمانكاتدا ئامانجی هەرە سەرەكی دروستكردنی ژینگەیەكی سیاسی هاوشێوەی كوردستانە لەسەر ئاستی ناوچەكە بۆ ئەوەی تەواوی نەتەوە جیاوازەكانی (تورك و عەرەب و فارس)یش لەگەڵ گەلی كوردستان بە لێبوردەیی بژین و هەموو پێكەوە پارێزگاری لە جیاوازییە نەتەوەیی و ئایینەكان بكەین و ئەم جیاوازییانە بكرێنە خاڵی بەهێز بۆ شكۆ و سەروەریی هەر نەتەوەیەك، نەك هەوڵبدرێت گەلێكی وەك گەلی كوردستان لەسەر نیشتمان و خاكی خۆی كۆمەڵكوژ بكرێت و بە جینۆساید بتوێنرێتەوە.
لێرەوە ئەگەر لەسەر رەهەندەكانی زامی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان هەڵوەستە بكەین، ئەوا ئەم تاوانانە دەقاودەق پێناسەی جینۆسایدیان بەسەردا جێبەجێ دەبێت، كاتێكیش ئاستی كێشەكانی نەتەوەیەك دەگاتە كارەساتی جینۆساید، ئەوا ئەم ئاستە یەك پەیامی بۆ هەردوو نەتەوەی ژێردەست و سەردەست هەیە، ئەویش مانای ئەوەیە هەوڵدان بۆ پێكەوەژیان و دووبارە دروستكردنەوەی پێكەوەژیان كۆتایی هات و دەبێت بیر لە چارەسەرێكی دیكە بكرێتەوە، ئەو چارەسەرەش تەنیا گەڕانەوەیە بۆ بیری نەتەوەیی بە مانای (كوردستانیبوون) و دەبێت هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان لە خاڵێكی هاوبەشدا ئەو راستییە بسەلمێنن، كە رژێمە داگیركارەكانی كوردستان بەگشتی و رژێمە یەك لە دوایەكانی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی 100 ساڵی رابردوودا دژی كوردستانیبوونی هەموو نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان بووە و، كێشەی لەگەڵ هەر نەتەوە و پێكهاتەیەك هەبووە كە خۆی بە خاوەنی ناسنامەی كوردستانی زانیبێت، ئەوجا ئەو نەتەوەیە (كورد بووبێت، یان كلدان و سریان و ئاشووری و توركمان) یان (موسڵمان بووبێت، یان كریستیان، یان ئێزیدی، یان كاكەیی و.. هتد)، ئەوا بە یەك چاو سەیر كراوە لە هێرشە بەدناوەكانی ئەنفالەكان و لە بۆمبارانكردنە كیمیاوییەكاندا هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان پێكەوە كۆمەڵكوژ كراون.
خوێندنەوەی ئەم كارەساتە گەورانە لە چوارچێوەیەكی نیشتمانیی بەرفراواندا، پەیوەندی پتەوی نێوان بیری نەتەوەیی و جوگرافیای نیشتمان پێكەوە گرێدەداتەوە و هەروەها ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە بیری نەتەوەیی بە جوگرافیای نیشتمانێك نە دەتوانرێت باس بكرێت و نەدەتوانرێت پێناسە بكرێت، هەر بۆیە كاتێك دەبێتە چوارچێوەیەك بۆ پێكەوە گرێدانەوەی رایەڵی خاڵە هاوبەشەكانی جیاوازیی نێوان نەتەوە و ئایینەكانی یەك نیشتمان، ئەوا داگیركاری ئەو نیشتمانە، مەرگی خۆی لە بونیادنانی دەوڵەتێكی نەتەوەیی لە جوگرافیای ئەو نیشتمانەدا دەبینێتەوە، هەر بۆیە بە یەك چاوی دوژمنكارانە سەیری تەواوی ئەو هاووڵاتیانە دەكات كە خۆیان بە هاووڵاتی ئەو نیشتمانە دەزانن.
ئەم ئاراستەیە ئەو رێگەیەمان پیشاندەدات كە گەوهەری كێشەی نێوان گەلی كوردستان و تەواوی دەوڵەتانی داگیركار، كێشەی نیشتمان و خاكە، نەك ئایین، یان نەتەوەیەكی دیاریكراو، هەر بۆیەشە كاتێك دەمانەوێت بیركردنەوەیەكی گشتگیرانە بۆ رێگرتن لە دووبارەنەبوونەوەی كارەساتێكی هاوشێوەی ئەنفالەكان و كیمیاباران بكەین، ئەوا خاك و نیشتمان فەرزی دەكات كە دەبێت كۆی بیركردنەوەكان لەچوارچێوەی بەهاكانی نیشتمان و ئەو خاڵە هاوبەشانەی هاووڵاتیانی كوردستان بێت، كە بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە ئەو خاڵە هاوبەشانە ناسنامەی كوردستانیبوون بۆ هەموومان دروست دەكات.
بیركردنەوە لە چوارچێوەی جوگرافیای نیشتمانیی كوردستانیدا، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو واقیعە سیاسییە بەزۆر دروستكراوەی بەسەر ئەم جوگرافیایەدا سەپێندراوە، ئەوا لەگەڵ ئەوەی ئەو جوگرافیا سیاسییە سەپێندراوە جۆرێك لە ئاراستەی پەیامی نیشتمانی كوردستانی بۆ ئاراستە جیاوازەكان دروست دەكات، بەڵام خودی پەیامە نیشتمانییە كوردستانییەكە هەر یەك پەیامە كە لەیەك كاتدا و لە چوار جوگرافیای سیاسیی سەپاودا ئاراستەی پایتەختەكانی (تاران و دیمەشق و ئەنكەرا و بەغدا) دەكرێت، ئامانجی ئەم پەیامەش ئەوەیە كە دەبێت حكومەتەكانی ئەو چوار دەوڵەتە هەوڵبدەن ئاراستەی بیركردنەوەی خۆیان بگۆڕن و بگەنە قەناعەت كە بە ئەنفالەكان و كیمیابارانەكانیان، ئیرادەی گەلێكی زیندوو پەك ناخرێت و نەتەوەیەك لەناو جوگرافیای نیشتمانێكی داگیركراودا ناسڕێتەوە.
ئەگەر لێرەوە لەسەر تایبەتمەندی پەیامی نیشتمانی كوردستانییانەی باشووری كوردستان بەرامبەر بەغدا هەڵوەستەی جددی بكەین، ئەوا وەك بەردەوام سەركردایەتی سیاسیی ئەم بەشەی كوردستان جەختی لەسەر دەكاتەوە، دەبێت ئەم وەرچەرخانە لە ئەقڵییەتی دەسەڵاتی داگیركارانی كوردستاندا بە ئاشتی گۆڕانكاری بەسەردا بێت، یان بە دیوێكی دیكەدا كێشەی گەلی كوردستان بە ئاشتییانە چارەسەر بكرێت، ئەم پەیامە راشكاو و راستگۆیانەی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان لەو حاڵەتەدا كاریگەری تەواوی بەو ئاستە دەبێت كە نوێنەرایەتی ئیرادەی زیندووی گەلی كوردستان بكات، كە هێز و لایەنە سیاسییەكانی ناو بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان بە هیچ جۆرێك وابەستەی ئایدیۆلۆژیەتێكی سیاسی ئەوجا (ئایینی، یان چەپ، یان عەلمانی) نەبن كە جوگرافیای نیشتمانی كوردستان فەرامۆش بكات.
كێشەی گوتاری (سیاسی نیشتمانی كوردستانی) لە هەر چوار پارچەی كوردستان بە شێوەیەكی گشتی خۆی لەو خاڵەدا بەرجەستە دەكات كە بەشێك لە ئایدیۆلۆژیای هێز و لایەنە سیاسییەكان، جوگرافیای نیشتمانیی كوردستان فەرامۆش دەكات، یان بەشێوەیەك ئەو ئایدیۆلۆژیە سیاسیە پیادە دەكەن، كە جوگرافیایەكی دیكە شوێنی جوگرافیای نیشتمانی كوردستان بگرێتەوە، هەر بۆیە كاتێك ئەم حاڵەتە لەناو گوتاری سیاسی نیشتمانی هەر نەتەوەیەك دروست بێت و جوگرافیای نیشتمانی ئەو نەتەوەیە فەرامۆش بكرێت، ئەوا ئاستی كاریگەری ئەو گوتارە سیاسییە نیشتمانییە ناتوانێت پێناسە و رەنگدانەوەی ئیرادەی ئەو گەلە بێت كە خۆی بە خاوەنی ئەو جوگرافیا سیاسییە دەزانێت.
دەرهاویشتە خراپەكانی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان هەموو جوگرافیای سیاسیی كوردستان و تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی گرتۆتەوە، هەر بۆیە كاتێك وەك سیمبولێكی نیشتمانی لەسەر كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە، یان ئەنفالەكانی گەرمیان هەڵوەستە دەكەین، ئەمانە تەنیا هێما و یادكردنەوەی ناوچەیەكی كوردستان نین، بەڵكو ئەم كارەسەتانە بوونە هێما بۆ مەزڵوومیەتی گەلێك كە بێجگە لە داكۆكیكردنی لەسەر جوگرافیای نیشتمانێك هیچ تاوانێكی دیكەی نییە.
پەند و وانەی كارەساتە گەورەكانی نەتەوە
بۆ نەوەكانی ئێستا و داهاتوو
نیو سەدە پێش ئەوەی كارەساتی هۆلۆكۆست بەسەر جووەكان بێت لەسەر دەستی نازی، تیۆدۆر هرتزل، دروستكردنی دەوڵەتی (جوو)ی بۆ جووەكان بە تەنیا رێگە زانی بۆ پاراستنی هەموو جووەكان لە جیهاندا، بەڵام هەتا كارەساتی جینۆسایدی هۆلۆكۆست رووی نەدا، بە كردەیی هەنگاو بۆ دروستكردنی دەوڵەتی جوو لە ئیسرائیل هەڵنەگیرا، بە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیلیش وەك كیانێكی سیاسی بۆ جووەكان، جوو وەك نەتەوە بووە خاوەن ناسنامەی خۆی لە جیهاندا، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، لەسەر جوگرافیای سیاسیی دەوڵەتی جوو (ئیسرائیل) كێشە و ئاڵۆزییەكی زۆر هەیە و بەشی زۆری جیهان پێیانوایە ئەو جوگرافیا سیاسیەی دەوڵەتی جوو (ئیسرائیل)ی لەسەر دامەزراوە، بەشێكی خاكی عەرەبە و ئیسرائیل داگیری كردووە.
تێگەیشتنی (جوو) بۆ بایەخی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ جووەكان بەناوی (ئیسرائیل) لەو خاڵەوە سەرچاوەی گرتووە كە (جوو) بەبێ دەوڵەتی ئیسرائیل هیچ ناسنامەیەكی لە جیهاندا نییە و ئەگەر رووبەڕووی كارەساتێكیش ببێتەوە، هیچ دەوڵەتێك بەرگری لێ ناكات، هەر بۆیە وێڕای هەموو هەڕەشەكانی دەوڵەتانی عەرەبی و گەلەكۆمەكی بۆ لەناوبردنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1967، جووەكان بڕیاریاندا لەناو ئیسرائیل گۆڕی بەكۆمەڵ هەڵبكەنن و هەموویان بەرگری لە دەوڵەتەكەیان بكەن، تا پێكەوە دەكوژرێن، ئەم واقیعە كە لە فیلمە دیكۆمێنتارییەكانی ( شەڕی 6 رۆژە) تۆماركراون، دەربڕی ئەو راستییەن كە مردنی بەكۆمەڵ لە پیناو شكۆی نەتەوەیەكدا كە دەوڵەتی نییە لەوە باشترە كە جارێكی دیكە رۆڵەكانی ئاوارەی وڵاتانی جیهان ببنەوە.
دەوڵەتی ئیسرائیل لەگەڵ ئەوەی هەر لە سەرەتای دروستبوونیەوە بانگەشە بۆ حوكمڕانییەكی دیموكراتی و هەڵبژاردن و دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات دەكات، بەڵام دیموكراتیەت بە مانای (مرۆڤبوون و رادەربڕینی ئازادی بیروبۆچوونە جیاوازەكان) نییە، لە ئیسرائیلدا جیاوازیی بیروبۆچوونی سیاسی و ئازادیی رادەربڕین لەو چوارچێوەیەدا، ئایا چ حزبێكی سیاسی لەوی دیكە زیاتر شانازی بە جووبوونی خۆی و دەوڵەتی جووەوە دەكات، نەك چ حزبێكی سیاسی لەوی دیكە زیاتر بایەخ بە مافەكانی مرۆڤ دەدات؟ ئەم ئاراستەی بیركردنەوەیەی كە لە ماوەی زیاتر لە 70 ساڵی رابردوو لە ئیسرائیلدا درێژەی هەیە، لەوانەیە لە رووی تیۆری و بەراوردكردنی تیۆرییانەی لەگەڵ بەهاكانی لیبڕاڵیزم جێگەی رەخنەیەكی توند بێت، بەڵام ئەگەر دەوڵەتی ئیسرائیل بەم شێوازە ئاراستەی بیركردنەوە سیاسییەكانی بە مان و نەمانی دەوڵەتی ئیسرائیلەوە گرێ نەدایە، ئایا ئێستا دەوڵەتی ئیسرائیل بوونی دەبوو؟ دیارە پەنابردنمان بۆ نموونەی دەوڵەتی ئیسرائیل، پاكانە هێنانەوە نییە بۆ ئەوەی دەوڵەتی ئیسرائیل چەند هەقە و چەند ناهەقە، بەڵكو مەبەستی سەرەكی ئەوەیە ئەگەر دەوڵەتی ئیسرائیل نەبوایە، ئایا مەترسیی دووبارە و سێ بارە بوونەوەی هۆلۆكۆستێكی دیكە بوونی نەدەبوو؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەكرێت لە لێدوانەكانی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل وەربگرێنەوە كە زۆر جار سوپاسی ئەو سەرۆك دەوڵەتانە دەكات لە بری دەوڵەتی ئیسرائیل، بە دەوڵەتی (جوو) ئاماژە بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل دەكەن.
ئەزموونی هۆلۆكۆستی (جوو) ژینۆسایدی موسڵمانەكانی (بۆسنە)، راستییەك بۆ مێژووی مرۆڤایەتی دەسەلمێنن، بەوەی كە كاتێك نەتەوەیەك لەسەر دەستی نەتەوەیەكی دیكە دوچاری جینۆساید بووبێت، ئەوا پرسی پێكەوەژیان دەبێتە كارێكی مەحاڵ و دەبێت ئەو نەتەوەیە خۆی هەوڵبدات و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگەیەنێتە قەناعەت كە بێجگە لە دەوڵەتی سەربەخۆ، هیچ گەرەنتیەك بۆ نەتەوەیەك بوونی نییە كە دوچاری جینۆساید بووبێتەوە، باشترین بەڵگەی سەلمێندراویش بۆ دووبارەبوونەوەی ئەو كارەساتی هاوشێوەی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان لە كوردستاندا، هێرشی تیرۆریستانی داعش بوو لە ئابی 2014 بۆ سەر كوردستان و جینۆسایدی ئێزیدییەكان، هەروەها هێرشی هێزەكانی عێراق بوو بۆ سەر توزخورماتوو دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017.
بۆ ئێستای بارودۆخی سیاسەتی جیهانی و دەركەوتنی سەرەتاكانی كۆتاییهاتنی ئەو سیستمە جیهانییەی كە پێی دەگوترا (سیستمی نوێی جیهان)، ئاماژەكان هەمووی بەو ئاراستەیەن كە تەنیا رێگەیەك بتوانێت سیستمی دیموكراتی لە قەیرانی داڕمان دوور بخاتەوە، گەڕانەوەیە بۆ بیری نەتەوەیی (ناشنالیزم) و ئەم ئاراستەیە كە رۆژ لە دوای رۆژ لە برەودایە، پەیوەندی بە ژینگەی سیاسەتی نێودەوڵەتی چەند ساڵێك لەمەو پێشەوە نییە، یان راشكاوانەتر ژینگەی سیاسەتی نێودەوەڵەتی ئێستا بە بەراورد بەو ژینگە سیاسییەی كە لە 25ی ئەیلووی 2017 گەلی كوردستان ریفراندۆمی تیا ئەنجامدا، گۆڕانكاری گەورەی بەخۆوە بینیوە، راستە ئەو كاتەی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەگشتی و شەخسی مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە بڕیاری ریفراندۆمیان پەسەند كرد و گەلی كوردستانیش بە (بەڵێ) دەنگی بە سەر بەخۆیی دا، هەموو ئاماژەكانی پەسەندكردنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ ئیرادەی گەلێكی ئازادیخواز بوونی هەبوو، بەڵام دەرچوونی دۆناڵد ترەمپ وەك سەرۆكی ئەمریكا و پێشتریش ریفراندۆمەكەی بەریتانیا بۆ جیابوونەوە لە یەكێتی ئەوروپا، هەوڵێكی دژی بە ئاراس
