بۆ قسەكردن لەسەر پرۆسەی سیاسیی كوردستان پێویستە هەڵسەنگاندنمان هەبێت لەسەر تەواوی ئەو گۆڕانكارییانەی لە ناوخۆی كوردستان و سەرتاسەری عێراق و ناوچەكەدا بوونیان هەیە؛ چونكە پرۆسە سیاسییەكەی كوردستان بووەتە بەشێك لە هاوكێشە نێودەوڵەتییەكان، هاوكات بەدوور نییە لە كاریگەرییەكانی ئەو گۆڕانكارییانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهاندا روودەدەن، هەر ئەمەشە وایكردووە ئەگەر لە شوێنێكی تایبەتیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست قەیرانێك بكەوێتەوە، هەر زوو دەبێتە قەیرانێكی تەواوی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستێك كە بەردەوام لە چاوگەكانی شەڕو پێكدادانەكانە، ئەمەش حاڵەتێكی ئاساییە لەناوچەیەكدا كە بووەتە مەیدانی یەكلاكردنەوەی ململانێكانی وڵاتانی هەرێمی و زلهێزەكانی نێودەوڵەتی، لەم روانگەیەوە هەلومەرجی ئەمڕۆی كوردستان لەم كێشمەكێشانە دانەبڕاوە، كاتێكیش باسی پرۆسەی سیاسی لە كوردستاندا دەكەین، هەڵبەتە تایبەتمەندێتیشی هەیە لە پرۆسەی سیاسیی هەموو عێراق، ئەم تایبەتمەندێتییەش لە دوای ساڵی 2003ی رووخانی رژێمی بەعس دەستی پێ نەكردووە، بەڵكو لە دوای راپەڕینی شكۆمەندی ئازاری 1991 ـەوە پرۆسەی سیاسی لە كوردستاندا بووەتە خاوەنی تایبەتمەندێتی خۆی و بە وەرچەرخان و هەلومەرجی جیاوازدا رۆیشتووە، بگرە لەساڵی 2003 جۆرێك لە تێكەڵبوونەوە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا دروست بووەتەوە، ئەمەش دوای ئەوەی هەمووان خەونیان بە عێراقێكی نوێ و ئاشتیخوازەوە دەبینی، بیرۆكەی دەوڵەتێكی تازە كە گرفتەكانی حكومەتەكانی پێش خۆی تێپەڕێنێت و گەلانی عێراق بە ئاشتیانە بژین و هاوبەش بن لەحوكمڕانیدا، لەم روانگەیەوە پرسی فیدڕاڵییەت خرایەڕوو تەنانەت لەدەستووردا چەسپێنرا، هەم بۆ چارەسەركردنی كێشەكان هەم بۆ رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان گەلانی عێراق. بەمشێوەیە كاتێك لە عێراقی نوێدا فیدڕاڵیەت چەسپێنرا و بە دەستوور پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراق رێكخرایەوە، هەموو ئامانجەكان بەو ئاراستەیە رۆیشت كە باشووری كوردستان تایبەتمەندێتی خۆی هەبێت لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا، هاوكات رێگای چارەسەریش دانرا بۆ ئەو گرفتانەی لەنێوان هەردوو لادا هەیە، تاوەكو بەپێی گفتوگۆ هەنگاوەكانی چارەسەركردنی هەموو ئەو كێشانە بگیرێتەبەرـ بەتایبەتی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم كە لە دەستووردا بە ناوچەكانی ماددەی 140 ناوی هێنراوە، زۆربەی هەرە زۆری ئەم ناوچانە كوردستانین و رێژەی هەرە زۆری دانیشتووانەكەی تەنانەت دوای پرۆسەی تەعریبیش هەر بە كوردنشین ماونەتەوە، بەڵام ئایا دوای تێپەڕبوونی ئەم ساڵانە ئەم ویستە سیاسییانە هاتەدی؟!
پرسیاری گرنگ لێرەدا كە پێویستە لایەنە كوردستانییەكان لە خۆیانی بكەن، ئەوەیە: ئەو پرۆسە سیاسییەی كە لە 2003وە دەستی پێكردووە، هەر وەكو خۆی بەردەوامە و ئاڵوگۆڕی بەسەردا نەهاتووە، یاخود بە ئاراستەی ئەو عێراقەدا دەچێت كە لەسەر بنەمای بونیادنانەوەی عێراقێكی نوێ و دیموكراتی بەرەوپێش دەچێت؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستە باس لە وردەكارییەكانی هێڵە سەرەكییەكەی تابلۆی سیاسی لە عێراقدا بكەینە، كە بێگومان لە دوای 2003 بۆ 2018 گۆڕانكاریی گەورەو بنەڕەتی بەسەردا هاتووە.
پێشتر باسی ئەوە كرا كە پێویستە گرفت و قەیرانی دەوڵەت چارەسەر بكرێت، كەچی ئێستا قەیرانی دەوڵەت لە عێراقدا قووڵتر بووەتەوە، ئەمەش دەرئەنجامێكی ئاسایی بوو، چونكە ئەمە قەیرانێكی بوونیەوییە و پەیوەندی بە دروستبوونی هەیكەلی دەوڵەتی عێراقەوە هەیە، قەیرانەكەش كوشندەتر بوو، كاتێك كوردستانی باشوور لكێنرا بە دەوڵەتی عێراقەوە، بە درێژایی ئەو مێژووەش بەفیڕۆدانی سامانی گشتی و مرۆیی زیاتر بووە، هەموو ئەو شەڕانەی لەشەڕی بەردەقارەمانەوە تاوەكو شاڵاوەكانی ساڵانی 1941 و 1943 ی سەر ناوچەی بارزان و شاڵاوی 1961 و شۆڕشی ئەیلوول و ژینۆساید و ئەنفال و كیمیاباران و پەلاماردانی ئێران و كوێت و پەلاماردانی خەڵكی ناو عێراق بەگشتی و چەندین ماڵوێرانی دیكە كە هەر هەمووی قەیرانی دەوڵەتی عێراقە كە نەك لەگەڵ دراوسێكانی ناگونجێت، بەڵكو لە ناوخۆشدا زەمینەیەكی باش دروست نەبووە بۆ پێكەوەژیان. كاتێك لە 2003 هەلێك هاتە پێشەوە بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكە لە 2018 دەركەوت كە نەك هەر چارەسەر نەبووە و بگرە ئاڵۆزتر بووە، تەنانەت دەستووریش بە سەقەتی لەدایكبوو، كاتێك جۆرێك لە سازشكردنی تێدا بوو، ماددە دەستوورییەكان لێكدانەوەی جۆراوجۆری بۆ دەكرێت و هەندێك بنەما هەیە نەك هەر چارەسەر نەكراوە، بەڵكو بەشێوەیەك دانراوە كە عێراق نەیەوێت جێبەجێیان بكات، كاتێكیش باس لە دادگای فیدڕاڵی دەكرێت كە لەپێش لەدایكبوونی دەستوور ئەم دادگایە دروست بووە، ئەمیشیان نەك تەنیا هەر بە سیاسی كراوە، بەڵكو شەرعییەتیشی نییە، هەر بۆیە سەرجەم بڕیارەكانی ئەو دادگایە ئارەزووییەكی سیاسی لە پشتەوەیە، هەر لە بڕیارەكانی دەستنیشانكردنی قەوارەی گەورە بۆ دوورخستنەوەی عەلاوی تاوەكو بڕیارەكانی دیكە كە پەیوەندی بە ریفراندۆم و مافی پێكهاتەكانی گەلانی عێراقەوە هەیە، كە دوورە لە ویستی پێكهاتەكان. لەلایەكی ترەوە كۆمەڵێك پرەنسیپ هەیە كە لە هەموو دەستوورەكاندا هەیە، یەكێك لەو پرەنسیپانە ئەوەیە كە نابێت میلیشیاتی تائیفەگەری دروست بێت، كەچی لە عێراق حەشدی شەعبی دروست بوو، یەكێك لە پرەنسیپەكانی دیكە ئەوەیە كە دەبێت دۆخی یاسایی كوردستان لەبەرچاو بگیرێت و هێزی پێشمەرگە بەشێك لە مەنزوومەی بەرگریی عێراق بێت، بەڵام بە تەواوی پشتگوێ خراوە. هەر لەناو دەستوورەكەدا كۆمەڵێك ماددە كە پەیوەندی بە مافی مرۆڤ و پێكهاتەكانەوە هەیە، بە سەقەتی نووسراوە. بەمشێوەیە ئەم ئیشكالیاتانەی كە لەناو دەوڵەتی عێراقدا هەیە، ئیشكالیاتێكی كوشندەیە و دەچێتە خانەی دەوڵەتی فاشیلەوە و خودی دەوڵەتەكە توانای بەردەوامبوونی نییە.
لەم هەلومەرجەی ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، دەبێت لایەنە سیاسییەكانی كوردستان پرسیار لەخۆیان بكەن و لەگەڵ گەلی كوردستان قسە بكەن، بەوەی ئایا ئەم پرۆسە سیاسییە پرۆسەی سیاسیی كوردستانە، یاخود پەیوەندی بەو حاڵەتەوە هەیە كە لەناو دەوڵەتی عێراقدا بوونی هەیە؟ ئایا لەم حاڵەتەی ئێستای عێراقدا لەتوانادا هەیە لەگەڵ ئەم پرۆسە سیاسییەدا بەردەوام بین؟ خۆ بەشداربوون لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا هەر ئەوە نییە، قبووڵ بكەن بەشدار بن لە حكومەتێكدا كە حكومەتی زۆرینەیە و پشت بە فەتوای دینی دەبەستێت و بڕیاری دەرەوەی سنوورەكان جێبەجێ دەكات، ئایا كێشەی سوننەو شیعە چارەسەر بووە، یاخود پاكتاوكردنی مەزهەبی هێشتا بەڕێوەدەچێت؟ لەمەدا كورد گوناهی چییە تێكەڵ بەو ململانێ خوێناوییە مێژووییە بكرێت، بەداخەوە تا ئێستا ناوەڕۆكی ئەم پرسیارە گرنگانە لەلایەن لایەنە سیاسییە كوردستانییەكانەوە بێ وەڵامە. بە بڕوای من ئەو پرۆسە سیاسییەی كە لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لە 2003وە لەگەڵ عێراقدا تێكەڵی بوون، ئێستا لە توونێلێكی داخراودایە، چونكە شانسی دامەزراندنی عێراقی نوێ لەسەر شێوازێكی دیموكراتییانە كۆتایی هاتووە، ئەوەش پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا نەك بەرەوپێشەوە نابات، بەڵكو دەكەوێتە ناو دەیان گرفتی دیكەوە. خۆپیشاندانەكانی ئێستا تەنیا مەسەلەی نەبوونی خزمەتگوزاری نییە بەڵكو بۆ ئەو بەهەدەردان و گرفتانە دەگەڕێتەوە كە لە 2003وە تا ئێستا نزیكەی 800 ملیار دۆلار خەرج كراوە، واتا لە 99%ی داهاتی ناوخۆ بەهەدەر دراوە، یاخود بە خراپ خەرج كراوە، كاتێكیش تەماشای داواكاری خۆپیشاندەرانی ئێستای عێراق دەكەین، بەئاشكرا ناڕەزایەتی لە كۆی پرۆسە سیاسییەكەی عێراق هەیە، چونكە پرۆسە سیاسییەكە لەسەر بنەمای هەڵخەڵەتاندنی خەڵك دامەزراوە و (ئازادی ئایینی هەیە - بچن بۆ شیوەنی حوسێن و لەخۆدانی عاشورا)، بەڵام با خەڵكی تووشی شەڕی تایفەگەری و تیرۆر بێت- لە بەسرە داوای هەرێمی بەسرە و گۆڕینی دەستوور دەكەن و داوا دەكەن سیستەم لە پەرلەمانییەوە ببێتە سەرۆكایەتی.
عێراق پێویستی بە گەشەپێدانێكی ئابووری و كولتووری و كۆمەڵایەتی هەیە، بۆ ئەوەی بتوانن هەموو نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان پێكەوە بژین، لەغیابی ئەم گەشەپێدانەدا زەحمەتە كۆتایی بە كێشەكانی عێراق بێت و شێوازی فیدڕاڵییەت جێبەجێ بكرێت. بەتایبەتی لە وڵاتێكدا كە نە سیستەمی سیاسیی عێراق دیموكراتییە، نە پەیوەندیی هەرێم لەگەڵ بەغدا پەیوەندییەكی ئارەزوومەندانەیە، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە 93%ی خەڵكەكە دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا، ئا لێرەدا دەبێت لایەنە سیاسییەكان وەكو بزووتنەوەیەكی رزگاریخوازی نیشتمانی كوردستانی مامەڵە بكەن بە هەموو بیروباوەڕەكانی نەتەوەیی و ماركسی و چەپ و ئیسلامی، هەر هەموو ئەو بیروباوەڕانە لەناو چوارچێوەی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی نیشتمانی كۆدەبنەوە، دوور لە هەڵوێستمان بەرامبەر بە ریفراندۆم و دەرئەنجامەكانی و دواتر چی روودەدات و چی روونادات، گرنگ ئەوەیە لە دوای ریفراندۆم مەسەلەی سەربەخۆیی كوردستان بوو بە بابەتێك لە قۆرخكاری حزبە سیاسییەكان دەرچووە و بووەتە دۆزێكی رەوای نەتەوەیی. ئەم لایەنە سیاسییە كوردستانییانە دەبێت ئەم دۆزە نیشتمانی و نەتەوەییە لەناو پرۆسەی سیاسیی كوردستاندا بە هەند وەربگرن و بیر لەوە بكرێتەوە چۆن موقاوەمەتی خەڵك بەردەوامبوونی دەبێت بۆ پاراستنی مافە نیشتمانییەكان، لەمەشدا ئەركێكی زۆر دەكەوێتە سەر حزبە كوردستانییەكان بەتایبەتی ئەو حزبانەی كە سەرەكین لە دەسەڵاتدا بەوەی پێویستە هەلومەرجێكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووریی لەبار دروست بكەن، بۆ ئەوەی خەڵكی بتوانێت گیانفیدایی تێدابێت، ئەمەش جێبەجێ نابێت، تاوەكو داواكارییەكانی خەڵك جێبەجێ نەكرێت، چونكە دۆزی رەوای نیشتمانی دۆزی خەڵكە، نەك حزبە سیاسییەكان، خەڵكی بەوەی بتوانێت بەرگری لە سەربەخۆیی كوردستان بكات و رۆحیەتی موقاوەمەی بەرز بێت و تێبكوشێت بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی كوردستان، ئەركی سەرشانی حزبە سیاسییەكانی كوردستانە زەمینەیەكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی لەباری بۆ دروست بكەن. كاتی ئەوە هاتووە حزبە سیاسییەكانی كوردستان لە قۆناغی موزایەدە دەربچن، بۆ نموونە كاتێك باسی رووبەرووبوونەوەی گەندەڵی دەكرێت، گەندەڵی تەنیا كەسایەتی نییە، بوترێت دژی رادەوەستێتەوە، بەڵكو مەسەلەی گەندەڵی پەیوەندی بە سیاسەتی ئابووری وڵاتەوە هەیە، چونكە ئەو سیاسەتە ئابوورییەی پیادە دەكرێت، زۆربەی جارخۆی گەندەڵی دروست دەكات، بۆ نموونە سیاسەتی ئابوورییە وایكردووە سەرمایەدارییەكی وابەستە لەكوردستاندا دروست بێت كە لە خزمەتی بورژوای مشەخۆردایە و لە بەدەستهێنانی سەربەخۆییدا خزمەتی دۆزە رەوای گەلەكەمان ناكات. ئالێرەوە پێویستە لایەنە سیاسییەكانی كوردستان دەستبكەن بە دانوستاندن بۆ دۆزینەوەی وەڵامە ئاڵۆزەكانی ناو پرۆسەی سیاسی كە رۆژانە رەوشی سیاسی دەیخاتەڕوو. بۆ نموونە ئێستا كە لایەنە سیاسییەكان دەچنە بەغدا بۆ ئەوەی لەناو پرۆسە سیاسییەكەی عێراقدا بەشدار بن، ئەو پرۆسە سیاسییەی كە داهاتووەكەی روون نییە بۆ ئێمەی كورد چی لێ بەدەست دەهێنین، دەبێت جەماوەری نەتەوەكەمان بۆ ئەوە ئامادە بكەین، تاوەكو پێی بڵێین دەچین بۆ بەغدا بۆ تێكۆشان نەك بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكانمان، ئەمە شێوازێكی نوێی ململانێیە، دۆزی رەوای گەلەكەمان تەنیا دۆزی كورد نییە، دۆزی هەموو كوردستانە و كاتێك دەچینە بەغدا دەبێت هەموو لایەن سیاسییەكان ئەوەیان لەبیر بێت كە كوردستان نیشتمانە، بەپێچەوانەوە ئەگەر وەكو حزب و بزووتنەوە و گرووپی جیاجیا بچنە بەغدا، ئەوا تووشی شكستێكی زۆر گەورە دەبین. یەكێكی دیكە لە پرسیارەكان باسكردنی فیدڕاڵییەتە بەوەی بانگەشەی ئێمە بۆ فیدڕاڵییەت هەلێكە بۆ بەردەوامبوون لە هاوبەشی لە عێراقێكی یەكگرتووی ئارەزوومەندانە، بەڵام ئەمڕۆ ئەو فیدڕاڵییەتە بە توونێلێكی داخراودا دەڕوات و چارەسەری پەیوەندیی كوردستانی باشوور وعێراق ناكات، كاتێك وەڵامی هەموو ئەم پرسیارانەمان لەبەردەمدا بێت، دەتوانین لەگەڵ هۆكاری نێودەوڵەتی و وڵاتانی دراوسێ مامەڵە بكەین، ئەم مامەڵەیەش ناكرێت مامەڵەی حزبی بێت، دەبێت مامەڵەی دامەزراوەیی بێت و بڕیارەكان لەلایەن هەموو لایەنە سیاسییەكانی بەشداربوو لە پرۆسە سیاسییەكەدا گەڵاڵە كرابێت.
بەمشێوەیە دۆزی رەوای گەلەكەمان دەبێت مەرجەعی سەرەكیی ئێمە بێت، ئەگەر بڕوامان بە دۆزی رەوای گەلی كوردستان هەبێت، ئەمە دەبێتە چەقێك كە هەموومان لە دەوری كۆدەكاتەوە، كۆمەڵێك میكانیزمیش بۆ سەركەوتنی ئەم ئامانجە پێویستە، كە پەیوەندی بەوەوە هەیە، چۆن ژیانی سیاسیی خۆمان رێك بخەین و دامەزراوەكانمان بەگەڕ بخەینەوە كە كارەكانی خۆیان بكەن. بۆ نموونە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی هەرێم دواخرا، كە ئێمە وەكو حزبی شیوعی لەگەڵ دواخستنی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێم نەبووین، تەنانەت بیر لەوە دەكرێتەوە هەڵبژاردنی پەرلەمانیش دوابخرێت، كە ئێمە لەگەڵ ئەمەشدا نین، چونكە ئەمە پەیوەندی بەوەوە نییە شێوازێكی شەرعی بۆ بدۆزرێتەوە، بەقەد ئەوەی پەیوەندی بە پەكخستنی دامەزراوە دیموكراتییەكانەوە هەیە، كە ئێمە زۆر پێویستمانە، كاتێكیش ئەم دامەزراوانە بەهێز دەبن و دەتوانن ئامانجەكانی خۆیان جێبەجێ بكەن، ئەگەر لەسەر بنەمای فیكری كوردستانیی دامەزرابێت، خەڵكیش لەم دۆزە رەوایەدا دەبێتە لایەنێكی بەهێزی سەرجەم پرۆسەكە و كەس ناتوانێت وا بەئاسانی بە ئارەزووی خۆی باسی سەربەخۆیی بكات، هەروەكو چۆن ئێستا پرسی سەربەخۆیی پرسێكی لایەنێكی سیاسیی كوردستانی نییە، بەڵكو پرسێكی نیشتمانییە و دەبێت لەهەموو كاتێكدا لەبەرچاومان بێت، بۆیە وتم كە دەچین بۆ بەغدا لەبیرمان نەچێت كوردستان نیشتمانە و بەرژەوەندییەكی نیشتمانی باڵامان هەیە و بنەمایە بۆ پەیوەندییەكانمان و رێكخستنەوەی ناوماڵی خۆمان، ئەمەش وامان لێ دەكات هەنگاو بنێین لە عەقڵییەتی دەسەڵاتەوە بۆ عەقڵییەتی دەوڵەت، چونكە تا ئێستا لە كوردستانیش بە هاوشێوەی عێراق یەكبوون نییە لەم حكومەتە، بەڵكو دەسەڵات هەیە و هەر دەسەڵاتەكانیشە ناوەندی حكومەتەكەی لاواز كردووە، مەبەست لێرەدا حكومەتێكی مەركەزی نییە، بەقەد ئەوەی مەبەست لە حكومەتێكی بەهێزی دیموكراتییە. ناكرێت دەسەڵاتی حكومەت لە هەولێر بێت و لە سلێمانی و كەلار و خانەقین نەبێت، ناكرێت ئەوەی لەو لایە، دەسەڵاتی لە زاخۆ و دهۆك و هەولێر نەبێت، دەبێت كۆتایی بە دابەشكردنی زۆنەكان لەسەر بنەمای دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن بهێنین. ئەمە خەلەلی نەك تەنیا حكومەتییە، بەڵكو خەلەلی بیر و بیركردنەوەی حزبییانەشە، ئالێرەدا دەبێت جەماوەر بە شێوازێكی دیموكراسی بكرێتە دادوەر، نەك بە رێگای توندوتیژی كە گەڕانەوەیە بۆ دروستبوونی میلیشیات و پێكدادانی ناوخۆیی..
لەم هەلومەرجەی ئێمە پێویستی بە بەرنامەی سیاسی هەیە، كە هەنگاوەكانمان ئاراستەكەی دیار بێت و بتوانین بە سەر تەحەددییەكاندا زاڵ بین و بەربەستەكان بە شێوەیەك بڕەوێنینەوە كە لەخزمەتی دۆزە نیشتمانییەكەماندا بێت. دەبێت ئێمە لەقۆناغی فرەدەسەڵاتییەوە هەنگاو بنێین بۆ قۆناغی یەك حكومەتی بەهێز، چونكە بوونی حكومەتێكی بەهێزی نیشتمانی هەنگاونانە بۆ بەرەوپێشچوونی دۆزی نیشتمانەكەمان كە دۆزی رەوای گەلی كوردستانە.