فەلسەفەی ململانێی نێوان موسڵمان و ئیسلامی
د. عرفات كرم ستونی * بەرپرسی كاروباری عێراق لە بارەگـــای بـــارزانی
جیهانی ئیسلامی سیاسی Political Islamجیهانێكی ئایدیۆلۆجییە و شێوازێكی دیاریكراو بەسەر كۆمەڵگەدا دەسەپێنێت و هیچ شتێكی دیكە قبووڵ ناكات، ئەوەی دیكە بە بیدعە دادەنێت، بۆیە توندڕەوانی ئیسلامی سیاسی پەنا بۆ توندوتیژی و تیرۆر دەبەن بۆ سەپاندنی ئایدیۆلۆجییەتەكەیان بەسەر كۆمەڵ و ئایین و ئایینزاكانی دیكە، پێشیان وایە كە پێغەمبەر (د خ) كاتێ وەفاتی كرد، پەیامەكی بەجێهێشتووە بۆ ئەوەی بیگەیەنن، ئەوان لەمەدا خۆیان لە خەڵكی دیكە بە چاكتر دەزانن، بەگومانیشەوە دەڕواننە ئەوانەی لە دەرەوەی ئەوان پەیامەكە دەگەیەنن، بۆ نموونە تیرۆركردنی وەزیری ئەوقافی میسر محەمەد زەهەبی كە ئەو زاناو بیرمەندێكی گەورە بوو لەلایەن توندڕەوانی ئیسلامی سیاسی كوژرا، چونكە پەیامەكەی لە دەرەوەی گرووپی تەكفیریی و هیجرەی شوكری مستەفا دەگەیاند. جیهانی ئیسلامی سیاسی چەند كەسێكی فرە پسپۆڕ دەگرێتەخۆی، دینداری بەتەنیا كۆی نەكردوونەتەوە، بەڵكو سیاسەت و بەرژەوەندییەكان، راستە خاڵی هاوبەشیان هەیە كە مەسەلەی دیندارییە، بەڵام لەو گرنگتر كۆبوونەوەیانە لە گۆشەنیگایەكی تەسكەوە، ئەو جیهانە پزیشك و ئەندازیارو پارێزەرو ئەفسەر و جووتیارو خەڵكی دیكەشی تێدایە كە لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆجییەتێكی دیاریكراوی ئاینیی سیاسیدا كاردەكەن، تەنانەت سەركردەكانی ئیسلامی سیاسی دەرچووی شەریعە نین لەوانە.
1- حەسەن بەننا دامەزرێنەری گرووپی ئیخوان موسلمینی میسر دەرچووی كۆلیجی زانستە.
2- ئوسامە بن لادن دامەزرێنەری قاعیدە لە ئەفغانستان دەرچووی كارگێڕی و ئابوورییە.
3- ئەیمەن زەواهیری سەركردەی ئێستای قاعیدە دەرچووی كۆلیجی پزیشكییە.
4- قەلبەدین حیكمەتیار سەرۆكی حزبی ئیسلامی لە ئەفغانسان دەرچووی كۆلیجی ئەندازیارییە.
5- ئەبو مسعەب زەرقاوی سەركردەی قاعیدە لە میسۆپۆتامیا بێ بڕوانامەیە.
6- نەجمەدین ئەربەكان دەرچووی كۆلیجی ئەندازیارییە.
7- شوكری مستەفا سەركردەی گرووپی هیجرەو تەكفیری میسر دەرچووی كۆلیجی كشتوكاڵە.
8- عەبدولسەلام فەرەج كۆلیجی ئەندازیاری.
9- عەبدولقادر عەبدولعەزیز كۆلیجی پزیشكی.
10- عەنتەر زەوابری پینەدۆزە.
11- ئەبو ئەعلا مەودودی رۆژنامەنووسە لە پاكستان.
12- د. ساڵح سەرییە دەرچووی كۆلیجی زانستە.
13- عەبدولقادر حەشانی دەرچووی كۆلیجی پترۆكیمیاویاتە.
14- خالد مشعەل دەرچووی بەشی فیزیای كۆلیجی زانستە.
بۆیە ناتوانین لەم جیهاندا بیرمەندێك، یان زانایەك بدۆزینەوە چونكە بیرمەندو فەیلەسوف و زانا ناتوانن لەم جیهانە كۆت و بەندكراوە بە ئایدیۆلۆجییەتێكی دیاریكراودا بژین، بیرمەند و زاناو فەیلەسوفی موسڵمان كەس تەحەكومی پێوە ناكات و خۆی خاوەنی خۆیەتی، بەڵام ئەوانی ئیسلامی – ئەگەر هەشبن كەمن- ئازادیی رادەربڕین و رەخنەگرتنیان نییە، بەندەیەكی زەلیلەو ئەو كتێبانەی دەیانخوێنێتەوە كەمن، ئەگەر هێڵی رەخنەگرتنی بەزاند، یان بە دەرچوو لە گرووپی موسڵمانان واتا ئیسلامییەكان تۆمەتبار بكرێت، ئەوكات هەموو بژاردەیەك كراوە دەبێت، كە توندترینیان كوشتنە، یان دەبێ پاكانەی خۆی لەو گرووپە رابگەیەنێت تا بە سەلامەتی و ئازادی بژیێت، لە راستیدا ئەوەی چوارچێوەكانی حزبی و ئایدیۆلۆجی لە دەستكەوتنی راستی و بیركردنەوە ببەزێنێت، ناتوانێت لە زیندانی جیهانی ئیسلامی سیاسیدا بمێنێتەوە، بۆیە زۆر زاناو فەیلەسوف بڕیاریان دا لێی دەربچن و بچنە نێو جیهانێكی فراوانترەوە، كە دواتر بوونە بلیمەت لە فیكرو زانست و فەلسەفە، ئەم جیهانە رۆژ بەرۆژ دەپووكێتەوەو كزدەبێت، چونكە چەند جیهانی فیكرو فەلسەفەو عەقڵ و مێژوو فراوانتر بێت، ئەوەندە جیهانی ئیسلامی سیاسی بەرتەسك دەبێتەوە، چونكە جیهانێكی درووستكراوە بۆ چەند توێژێكی دیاریكراو، با بزانین چەند گرووپی ئیسلامی لە گرووپی ئیخوان موسلمین جیابوونەتەوە كە بە گرووپی دایك ناسراوە، ئەمەش بە واتای كە ئەم جیهانە پەرشوبڵاوەو قابیلی لێكترازانە، ئەو جیهانەش خەڵكێكی دیاریكراو بۆ مەرامی سیاسی درووستیانكردووە، نەك بۆ چاكسازیی ئایینی و فیكری، ئیسلامی سیاسی ئەو چاكسازییانەی ناوێت، بەڵكو لە دیدی ئایدیۆلۆجیی خۆیەوە دەیەوێت، چونكە ئەم جۆرە چاكسازییانە مەرام و ئامانجی ئیسلامی سیاسی ناپێكن، بەڵكو هەڕەشەیە بۆ بوونیان، پێموابوو كە گرووپە ئیسلامییەكان وەكو یەك نین، هەیانە توندڕەو و هەشیانە میانڕەو، بەڵام خاڵی هاوبەشیان ئایدیۆلۆجییە، هەر گرووپێكی دیاریكراوی ئیسلامی ئایدیۆلۆجییە و بۆ كۆمەڵگە دەستنادات، چونكە بە مۆركێكی دیاریكراوی ئایینییە، رەنگە بۆ كۆمەڵگەیەكی یەك ئایین بشێت، بەڵام بۆ كۆمەڵگەیەكی فرە نەتەوەو ئایین و ئایینزا كارەساتەو هەڕەشەیە بۆ ئاشتیی كۆمەڵایەتی، بۆیە پێویستە یاسایەك لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە بە تایبەتی لە عێراق و كوردستان دەربچێت بە قەدەغەكردنی دامەزراندنی هەر گرووپ، یان حزبێكی سیاسی لەسەر بنەمای ئایینی، تاكو كۆمەڵگە بەهۆی ئەو گرووپانەوە لێك نەترازێت.
جیهانی ئیسلامی سیاسی پێناسەی ئیسلام بەوە دەكات كە ئایین و دەوڵەتە، یەكەم كەس كە ئەم بیدعەیەی داهێنا حەسەن بەننا بوو، ئەمەش پێناسەیەكی سیاسییە بۆ ئیسلام، كە هیچ بنەمایەكی نییە و، پێناسەیەكە بە گوێرەی بەڵگەكانی قورئان و فەرموودەو قسەی زانایانی پێشانی موسڵمان رەتكراوەتەوە، بەتایبەتیش ئیبن عوقەیل حەنبەلی و ئیبن قەییم جۆزیەو توفی و شاتبی، بەڵام جیهانی موسڵمان پێی وایە كە ئیسلام ئایین و دنیایە، واتا مرۆڤ پەیوەندییەكی بەهێز لەگەڵ خوای خۆی دەبەستێت ئەمەیە ئایین، پەیوەندییەكی باش لەگەڵ خەڵك ئەمەیە دنیا، بەهێزیی پەیوەندی لەگەڵ خوا واتا دڵسۆزی و راستگۆیی، پەیوەندیی باش لەگەڵ خەڵك واتا مامەڵەی چاك و رەوشتی بەرزی دوور لە دووبەرەكی، بەم شێوەیە جیهانی ئایین و دنیا تەواودەبێت، بۆیە ماوەردی كتێبەكەی بە ئەدەبی دنیاو ئایین ناوناوە، قسەكردن لەسەر دەوڵەت بەشێكی ئاسانە لە دنیا، بەڵام نابێت گەورە بكرێت وەك ئەوەی ئیسلامییەكان دەیكەن، دوای هەرەسهێنانی دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1924 هەندێ كەس لە میسر هەوڵیان دا ئەزموونی خەلافەتی عوسمانی لە توركیاوە بگوێزنەوە میسر، كتێب و نامەو وتارەكانیان پڕ بوو لە قسەكردن دەربارەی دەوڵەتی ئیسلامی و خەلافەتی باش و حوكمڕانیی رەها، سێ ئاراستە بەرامبەر رووخانی دەوڵەتی ئیسلامی پەیدابوون:
ئاراستەی یەكەم: رەتكردنەوەی ئەزموونی خەلافەتی عوسمانی، چونكە شكستخواردوو بووە، ناكرێ بۆ میسر بگوازرێتەوە، دادوەر عەلی عەبدولڕەزاق خاوەنی كتێبی (الإسلام وأصول الحكم) بەتوندی پشتگیری لەم ئاراستەیە كرد، كە بە هۆی ئەم كتێبەوە لە ئەزهەر دەركرا.
ئاراستەی دووەم: پشتگیریی رەها، لەوانە شێخی ئیسلام لە دەوڵەتی عوسمانی مستەفا سەبری كە لە توركیاوە رایكرد بۆ میسر، كتێبێكی دانا بە ناوی (النكیر علی من أنكر النعمە من الدین والخلافە والأمە) تێیدا ئەم ئەزموونەی بۆ میسر گواستەوە، هەروەها محەمەد رەشید رەزا و قوتابییەكەی محەمەد عەبدە كە كتێبێكی دەربارەی خەلافەت دانا، حەسەن بەننای دامەزرێنەری ئیخوان موسلمین بە توندی پشتگیریكرد، هەروەها زۆر گرووپی دیكەی ئیسلامی پەیدا بوون، داوایان دەكرد خەلافەتی ئیسلامی بگەڕێتەوە، تا ئەو كاتەی بە فەرمی ئەبوبەكر بەغدادی سەركردەی رێكخراوی تیرۆریستی داعش لە موسڵ رایگەیاند.
سێیەم: پەرەپێدانی خیلافەت و تازەكرنەوە، واتا گۆڕینی بۆ كۆنگرەی ئیسلامی كە پێشنیارێكە عەبدولرەزاق سەنهوری پێشكەشی كرد، بەڵام جەمالەدین ئەفغانی داوای دامەزراندنی زانكۆی ئیسلامی كرد.
تائێستا ئەم هەر سێ ئاراستەیە بەردەوامن و لایەنگرو پەیڕەوكاریان هەیە، لەسەر ئەم بنەمایەش حەسەن بەننا گرووپەكەی رێكخست بۆ زیندووكردنەوەی خیلافەتی ئیسلامی، بەڵام نەیتوانی ئەزموونە دەرەكییەكان كە زۆر ئاڵۆزن بگوێزێتەوە، بۆیە ئەو هەوڵانە سەریان نەگرت و بوونە دروشمی بەتاڵ، لە كام شوێنی جیهانی ئیسلامیدا ئیسلامییەكان توانیویانە سەركردایەتیی وڵاتێكی دیاریكراو بكەن، كاتێكیش سەركەوتبن ئەوا سەرشێواوبوونە نەك لەبەر كەمیی ئەزموون، بەڵكو لەبەر ئەوەی لە زۆر بواردا پسپۆڕی گەورەیان هەیە، بەڵام بەرنامەی حوكمڕانییان بۆ حوكم ناشێت و بەرنامەیەكی تەسكی ئایدیۆلۆجییە، ئاسانیشە كە لە هەر هەڵبژاردنێكدا سەربكەون چونكە دروشمە ئاینییەكانیان بازرگانییەكی پڕ قازانجەو خەڵكی ساویلكەی پێ هەڵدەخەڵەتێنن، ئیسلامییەكان خەمیان تەنیا دەسەڵاتەو دواتریش ئایدیۆلۆجییەكەیانە، لێرەدا دەبێت بپرسین ئایا لە میسر كاتێ ئیخوان موسلمین سەركەوتن، محەمەد مورسی چی كرد كاتێ بووە سەرۆك كۆمار؟ چۆن فەرمانی ئایدیۆلۆجی لە نووسینگەی دەعوەو ئیرشادی پێدەگەیشت تاكو بە تەواوی جێبەجێیان بكات بۆ بەرژەوەندیی حزب نەك گەل؟ ئیسلامی سیاسیی سوننە شكستی هێنا هاوكات ئیسلامی سیاسیی شیعەش بە هەمان شێوە، لە عێراق ئیسلامی سیاسیی شیعە قوربانیی زۆری داوە، بەتایبەتیش حزبی دەعوە، بەڵام كاتێ دەسەڵاتی وەرگرت دوای رووخانی بەعس لە 2003 بە دروستی دەستیان پێكردو رێزیان لە دەستووری هەمیشەیی و پرۆسەی دیموكراسی دەستاودەستكردنی دەسەڵات گرت، بەڵام ئایدیۆلۆجییەتی ئایینی لە پەیڕەوكارانی قبووڵ نەكرد بەم شێوەیە حوكم بكەن، ئیدی دەستووریان پێشێلكردو دامەزراوەكانیان بە ئایدیۆلۆجیا كرد، میلیشیای تایفی و قین لەدڵ پەیدابوون، دروشمگەلی قێزەونی تایفەگەری هاتنەئاراوە كە بۆنی شەڕی ناوخۆیان لێدەهات، تا وای لێهات هاووڵاتی شیعەی عێراق نەك سوننە گەڕانەوەی سەدام حوسێنی بە هیوا دەخواست، لە ئێستادا ئیسلامی سیاسیی شیعە شكستی هێنا لە بەدەستهێنانی دەنگی پێویست بۆ پێكهێنانی گەورەترین كوتلە لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018ی پەرلەمان، پازدە ساڵی حوكمڕانیی ئیسلامی سیاسیی شیعیی دەعواتخواز (حزبی دەعوە) قەناعەتمان پێدەكات كە سەردەمی ئایدیۆلۆجییەكان بەسەرچووە، دەبێ نەمێنن، تاكو خەڵك لە ئازادی و ئاشتی پێكەوەژیان و سەقامگیری و خۆشگوزەرانیدا بژین.
ئەدی دەربارەی ئیسلامی سیاسیی كوردستان لەوانە بزووتنەوەی ئیسلامی و یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی؟ ئایا تائێستا هەر سوورن لەسەر ئەوەی كە پرۆژەكەیان خزمەت بە خەڵكی كوردستان و سەربەخۆیی كوردستان دەكات؟ پێموایە ئیسلامی سیاسی لە میسر و كەنداو و ئەفغانستان و توركیا و ئێران و مالیزیا و ئەندەنوسیا و كۆسۆڤۆ و نەیجیریا و سودان و سۆماڵ و عێراق و جەزائیر و فەلەستین و لە هەموو دەوڵەتێكی موسڵمان شكستی هێناوە، ئایا ماقوولە لە كوردستان سەركەوتن بەدەستبهێنێت؟ هیچ پرۆژەیەكی ئایدیۆلۆجی لەگەڵ ژینگەی فرە ئایینی و ئایینزایی وەك ژینگەی كوردستان ناگونجێت، لەم ماوەیەدا ئیسلامی سیاسی بەرەو نەمان چووە، ئەگەر ئەوانە لەنێوان خۆیاندا نەتوانن یەكبگرن، چۆن دەتوانن گەلی كوردستان یەكبخەن بۆ ئامانجێكی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ نموونە وەك سەربەخۆیی؟ پێموایە كە ئیسلامی سیاسی و سەربەخۆیی كوردستان دژیەكن و یەكدی ناگرنەوە، نەك لەبەر ئەوەی بڕوایان پێی نییە، بەڵكو لەبەرئەوەی ئەو ئایدیۆلۆجییەتەی پێیانە و بڕوایان پێیەتی فیكرەی سەربەخۆیی رەتدەكاتەوە چونكە نەتەوەی ئیسلامی یان جیهانی ئیسلامی لێك دەترازێنێت كە بەردەوام لە وتارو كتێب و دروشمەكانیاندا باسی دەكەن، هەموومان لەبیرمانە كە وتاربێژی تاران چی دەربارەی سەربەخۆیی كوردستان گوتووە، ئەدی ئەگەر سەربەخۆیی كوردستان رابگەیەنرێت، رەنگە جیهادو گردبوونەوەی گشتییان لە دژی رابگەیاندایە، ئەو ئایدیۆلۆجییەتە ئایینییانە هەڕەشەن بۆ ئاشتی كۆمەڵگە و پێكەوەژیان، بەتایبەتیش لە كوردستان، كەس نەڵێت ئیسلامی سیاسی ئەم فیكرە توندڕۆیانەیان نییە، بەڵێ رەنگە ئەمە راست بێت، بەڵام ئەوەی لە چوارچێوەی ئیسلامی سیاسی بژیێت و كاربكات، رووبەڕووی پەڕگیری و توندڕۆیی دەبێتەوە، زۆر گەنجمان بینی سەر بە گرووپێكی دیاریكراوی ئیسلامی بوون لە كوردستان پەیوەندییان بە رێكخراوی تیرۆریستی داعشەوە كرد، بۆیە پێویستە دەرك بە مەترسیی ئەم ئایدیۆلۆجییەتە ئایینییانە بكەین كە لە دەرەوە هاتوون و نامۆن بە كۆمەڵگەی شارستانیی كوردستان، بۆیە كاتی هاتووە ئیسلامی سیاسی بۆخۆی هەڵوەشاندنەوەو شكستی خۆی رابگەیەنێت، یان وەك حزبێكی مەدەنی و دیموكراسی كاربكات دوور لە چوارچێوەی ئایینی یان بێتە نێو حزبە سەرەكی و گرنگەكانی گۆڕەپانەكە، بەتایبەتی ئەوانەی پلانی ستراتیژییان هەیە بۆ سەربەخۆیی كوردستان لە ئایندەدا، بەڵام ئەم بژاردەیە قورسە، چونكە ئەوانە پێیانوایە كە كاركردن لە چوارچێوەیەكی ئایدیۆلۆجی كە خۆیان دایانمەزراندووە زۆر قازانجترە، پەنابردن بۆ ئەو بژاردنە خۆكوشتنە بۆ سەركردەكانیان نەك بۆ ئەندامەكانیان، بەڵام هەر لەسەر ئایدیۆلۆجییەتە ئاینییەكانیان دەمێننەوە مادام ژیانی خۆشیان بۆ دەستەبەردەكات، مەبەستم لێرەدا ئەوەیە كە ئێمە دەوڵەت نین، ئەگەر دەوڵەتێكی سەربەخۆ بووینایە بوونی ئیسلامی سیاسی ئاسان بوو، بەڵام ئێستا لە قۆناخی كاركردنداین بۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆی نیشتمانی، ئێمە بۆ سەربەخۆیی هەنگاوێكی گرنگمان بە گشتپرسی هەڵێنا، چاكترە كە گوتاری سیاسیمان یەكبخەین، بیكەینە گوتارێكی یەكگرتووی نیشتمانی، هەموو گوتارەكانی دیكە بەلاوە بنێین، چ ئیسلامی بن، یان شیوعی، یان عەلمانی و.. تاد، ئەمەش لەپێناو كاركردنی جددی بۆ سەربەخۆیی، كاتێك سەربەخۆیی رادەگەیەنین و دەوڵەتی نیشتمانی و مەدەنی و دیموكراسیی خۆمان پێكدەهێنین، ئەو كاتە دەكرێ گوتارەكان هەمەجۆر بن، چونكە دەگەینە قۆناغی سەقامگیری، چەند گوتارەكان هەمەجۆر بن كاریگەرییان بۆسەر سەقامگیریی وڵات نابێت، بەڵام بە مەرجێك ئەم گوتارانە پابەندبن بە مەدەنییەت و دیموكراسی و میانڕەوەی و هەڕەشە نەبن بۆ بەرژەوەندیی ئاسایشی نیشتمانی، بەڵام لەم قۆناخەدا پێموایە كە فرەگوتاری دەبێتە لەمپەر لەبەردەم پێشڕەویمان بەرەو سەربەخۆیی، چونكە ئینتیمای ئەو كەسەی خەباتدەكات لەپێناو سەربەخۆیی بەهێزترە لە ئینتیمای ئەوەی كە بەدیهێناوە.
