پروژێ گاپ: ئەڤ پروژە 9 پاریزگەهێن كوردی لخوڤە دگریت (ل ئەدەنە تا شەرنەخ) د حەوزا رویبارێن دجلە وفوراتێدا، بەرێ وێ دگەهتە (75385 كم2)، كو دكەتە (9.7%)ژ خاكا تركیا و20% ژ ئەردێ چاندنی). مەبەستا پروژێ گاپ وەكو حكومەتا توركیا دبێژیت بو (ئاڤەدانكرن وپێشخستنا وێ دەڤەرێ بو پەیداكرنا ژیانەكا خوش بو خەلكێ وان پارێزگەها وخەلكێ تركیا)، لێ وەكو دیار ئارمانجا وان (گوهرینا جیوغرافی ودیموغرافیا وان (9) پارێزگەهێن كوردیە).
ئارمانجا پروژێ گاپ:
ئارمانجا سەرەكیا حكومەتا توركیا ئەوە بو(كارهینانا ئاڤێ وەكو كەرستەكێ بازرگانی بكەنە چەكەكی ئیستراتیجی بو خورتكردن وبەرفرەهكرنا رولێ توركیا بو ئارمانجێن رامیاری و ئابوری ولەشكەری) و بو زالبونێ لسەر وەڵاتێن دەڤەرا روژهەڵاتا ناڤین دا، داكو خەونا حوكمێ (ئیمبراتوریا عوسمانی) ب شێوازەكێ دیتر بزڤریننەڤە،پشتی حكومەتێن توركی بێزار بووین ل هەولێن ئەندامبونا توركیا دناڤ رێزا (وەڵاتێن ئێكەتیا ئەوروپی) دا .
بو مەبەستا ڤێ چەندێ گوهرینەكا مەزن بسەر وان (9) پارێزگەهاڤەهاتیە كرن ب رێكا خەرجكرنا 32 ملیار دولارا بو دانانا (22 بەنداڤانا، كو پتر ژ 100 ملیار كم3 ئاڤا رویبارێن دجلە وفوراتێ تێدا بێنە عەمباركردن،و دانانا 19 ئیزگەهێن كارەبێ بو بەرهەمئینانا 7467 میگاواتێن كارەبێ، پروژێ ئاڤدان و چاندنێ 17000 كم2 بخوڤە دگریت،و دانانا 9 فروكەخانا وچەندین پروژێن دیترێن پیشەسازی و گەشتوگوزاری و كولتوری ودیروكی وخواندنێ بێنە دانان، وقازانچ كرن ل (سامانێن سروشتێن هەم جور) ل وان دەڤەرێن كوردی.
هەروەسا، توركیا كاری دكەت لسەر پروژێ (بوریا ئاشتیا توركی- انبوب السلام التركی) بو ڤەگوهاستنا ئاڤێ بو وەڵاتێن(سوریا، لبنان، ئیسرائیل سعودیێ وەڵاتێن دیترێن كەنداڤی)، پروژێ (انبوب السلام التركی) نێزیكی 6500 كیلومترا ێی درێژە، بو ڤەگوهاستنا 750 هزار م3 ئاڤێ/ روژێدا، خەرجیا دانانا وێ 12 ملیار دولار دكەن. توركیا هەول دەت كو چ هەڤرك و بەدیلێن دیتر یێن پروژێن ڤەگوهاستنا ئاڤێ، وەكو پروژێن (لبنانی، مسری،ئیرانی) سەرنەكەفن ونوبنە ئاستەنگ وبەدیلێت پروژێ بوریا ئاشتیا توركی.
كورتیەك لسەر دیروكا پروژێ گاپ:
دیروكا پروژێ گاپ چەندە قویناغ بڕینە تا بویە پروژەیەكێ فەرمی، ودیروكا دەستپێكردنا وان قویناغا دزڤریتە ساڵا 1936 ب دانانا كومپانیا كارەبێ ل توركیا، دەستپێكردنا مەسحا جیولوجی وتوبوغرافیا خاكا تركیا، ودانانا رێڤەبەریا گشتیا ئاڤێ لساڵا 1954 و پارچەكردنا خاكێ توركیا لساڵا 1961بو 26 كوم- حەوزێن ئاڤێ، ودانانا رێڤەبەریا پلاندانا رویبارێ فورات، لساڵێن دناڤبەرا 1964تا 1966بەلاڤكرنا راپورتا لسەر رویبارێ دجلە وفورات بو مەبەستا قازانچ كردن ل وان هەردوو رویبارا بو دابینكردنا ئاڤێ بو چاندنێ و وزا كارەبێ.
لساڵا 1977 راگەهاندنا پروژێ گاپ ب فەرمی، ل 9/11/1986 ئاڤاكرنا رێڤەبەریا پێشكەتنا دەڤەرا باشورا روژهەڵاتا ئانازولی لژێر رێڤەبەریا سەروكێ حكومەتا توركیا، و پاش دانانا وەزیرەكێ تایبەت بو رێڤەبەریا پروژێ گاپ.
بەنداڤا ئەلیسو:
ئەڤ بەنداڤە دكەفتە سەر رویبارێ دجلە لپارێزگەها مێردینێ، نێزیكی 45 كیلومترا باكورێ توخیبێ توركیا وسوریا وئێراقێیە. دیروكا ڤی بەنداڤی دزڤریتە ساڵا 1954، و هاتیە بلند كردن لساڵا 1997 بو بو رێڤەبەریا پروژێ گاپ، ل 5/8/2002 بەرێ بنیاتێ دانانا بەنداڤا ئەلیسو هاتە دانان.
تایبەتمەندێین بەنداڤا ئەلیسو: بلندیا وێ دكەفتە (525) مترا بلندتر ل ئاستێ دەریا. بلندیا دیوار سكرێ ئەلیسو دگەهتە (135) مترا وسەنگاتنا وێ (4399) ملیون مترێن سێگوشەنە – م3 كەرستانە،پانیا بنێ سكری (610) متر وپانیا سەری (15) متر، قەبارا ئاڤا تێدا بێتە عەمباركردن دگەهتە ( 10.4 ملیارم3)، ل وێ قەبارا عەمباركری ساڵانە (7.460 ملیار م3) دێ هێنە بكارئینان و( 2.950 ملیار م3) ئاڤا (خزن المیت). بەنداڤی 8 دەرگەهێت كونترولێ لێ هەنە، ونێزیكی ( 300 كم2) ل رەخ روێین رویبارێ دجلە دكەڤنە بن ئاڤێدت (ل چەما و گوندا وشوینوارێن دیروكی- وەكو شوینوارێن حسن كیف) .خەرجیێ ئاڤاكرنا سكرێ ئەلیسو نێزیكی 1.55 ملیار دولار بوینە.
شوپا نەرێنیا بەنداڤا ئەلیسو:
ا) لسەر ئاستێ توركیا:
1) فشارا چڤات ورێكخراوێن (مافێ مروڤا، ژینگەهێ،شارستانی، مشەخت بوونا مروڤا، نغروبونا سەدان گوند وچەما وجهێن شوینواری، نەخاسمە شوینوارێن(حسن كیف) شارستانیا ئیمبراتورێن ئاشوری ورومانی وعوسمانی).مشەخت بونا پتر ژ مالێن (5000) هزار خێزانا ل وان جهێن دكەڤنە بن ئاڤا سكرێ ئەلیسو.
2) راگرتنا پشتەڤانیا نێڤدەولەتی، وتایبەت پشتەڤانیا وەڵاتێن ئێكەتیا ئەوروپی (ئیتالیا، نەمسا، فرەنسا، ئەڵمانیا) بو دانا قەرزێن پارەی بو ئاڤاكردنا بەنداڤا ئەلیسو. لبەر فشارێن رێكخراو وپارتێن سیاسی، وئیهمال كرنا حكوماتێن توركی ل پروتوكول و پەیمان و رێنمایێن جیهانی لسەر شێواز ومەرج ومافێن كارهینانا ئاڤا رویبارێن دەولی، كو بەرژەوەندیێن گشتێن وەڵاتێن پشكدار بو كارهینانا ئاڤا رویباریێن نێڤدەولەتی، و رویبارێن دجلە وفورات ژ نمونێن رویبارێن ناڤدوەلەتینە.
3) دژاتیا خەلكێ كوردستانا باكور وپارتێن سیاسی و جڤاتێن باژێرڤانیا ورێكخراوێن سڤیلێن كوردستانی وتوركی .
4) ئاڤاكرنا بەنداڤا ئەلیسو لسەر شێوازێ نوكە هاتیەدانان، دێ بیتە هویا (خورتبونا ئاستێ لەرزین- هژاندنا ئەردی ل رەخ رویێن حەوزا سكرێ ئەلیسوی .ئەڤ ترسە زورا ترسناكە لسەر ئاكنجیێن دكەڤنە باشورێ بەنداڤێ، نەخاسمە ل دەمێن ئاڤ رابونا(زڤستان و بهارا)،تایبەت دناڤبەرا ( 15 ئادارێ تا 15 گولانێ) كو رویبارێ دجلە زور جارا ئاڤ رابوینە وبوینە هوویا ئاڤرابونا(ودیروكا ئاڤ رابونێت دجلە وفوراتی ڤێ راستیێ دیاردكەن).
5) هەبوونا هێزێن چەكدار ل باكورێ كوردستانێ - باشورا توركیا، ئەوێن دژی ئاڤاكرنا پروژێن حكومەتا توركیا ل كوردستانا باكور تێتە نیاسین وەكو گەفەكا زورا ترسناك لسەر بەنداڤێن حەوزا دجلە وفوراتێ، ل وان ژی لسەر بەنداڤا ئەلیسو.یا هەژی گوتنێیە، كو ل ساڵێن حوكمێ توركوت ئوزالی دا، هاتبو پێشنیار كرن كو (توركیا ساڵانە دێ 12 ملیارم3 ئاڤێ دەتە سوریا بەرامبەری راگرتنا هاریكاری وپشتەڤانیا حكومەتا سوری بو پارتا كرێكارێن كوردستانێ .
ب) لسەر ئاستێ ئێراقێ:
1-كێم كرنا قەبارا ئاڤا رویبارێ دجلەی رێژا (60%) ئەڤە بویە هوویا كێم بوونا ئاڤا سكرێ میسل پشتی دستپێكا پەنگاندنا سكرێ ئەلیسو ل مەها ئادارا بوریدا تا نوكە یا بەردەوامە، بویە هوویا كیم بوونا ئاڤا سكرێ میسل ب قەبارا پتر ژ 3 ملیار م3 ئاڤێ. بو نمونە پار ڤی دەمیدا نێزیكی 8 ملیار م 3ئاڤێ هەبوون، نووكە 4.5-م5 ملیار م3 ئاڤێ د سكرێ میسل دا ماینە، ژبلی بەرزبونا رێژەیا (لەوتینا ئاڤێ)، كو ئاڤا سكری ژێدرەكێ سەرەكی بو دابینكرنا ئاڤێ بو پتر ژ (5) پاریزگەها و (13) قەزا و (21) ناحێین دكەڤنە سەر رویبارێ دجلە، ژبلی تێك دانا پتر ژ (33%) ل چاندێ، وكێمبونا قەربارا بەرهەمی گیانەوەران وسامانێ ماسیا. وكێمبونا بەرهەمی چاندێ، ودژواربونا شوپا هشكاتیێ و بەرویستانێ.
2- دابەزینا ئاستێ ئاڤا (عەمبارێن ئاڤێن ژێر ئەرد) ل رەخ روویێن سمتا رویبارێ دجلە، كو ب دژواری دێ شوپا خوو كەتە سەر بیرێن ئاڤێ.بەرزبونا رێژەهیا (خووێ) دناف ئاڤا رویبارێ دجلە، وتایبەت لباشورێ ئێراقێ (گومیێن ئەهوارێن باشورا ئێراقێ).
3- قەبارا ئاڤا روژانە تێتە دناف سكرێ میسل ب رێژا (50%) كێمبویەپشتی پەنگاندنا سكرێ ئەلیسو، ئەو (قەبارا ئاڤێ كێمترە) ژپێویستا باژێرێن دكەڤنە باشورێ بەنداڤا میسل ب قەبارا ( 200-300 م3) ئاڤێ هەیە،كو دڤێت روژانە بێتە بەردان ل سكرێ میسل. ئەڤە دێ بێتە هویا بەرف هشگ بونا بەنداڤا میسل.
4- ئەگەر پروژێ (سكرێ الجزیرە) بێتە ئاڤاكرن كو دكەفتە نێزیكی توخیبێ ئێراقێ و سوریا وتوركیا،(چوو ئاڤ نامینیت لناڤ توركیا بو رویبارێ دجلە و دێ بێتە هوویا دەستپێكا هشك بوونا ژێدەرێ ئاڤا سكرێ میسل). ئەفە (زەنگەكا زورا تیرسیناكە لسەر پاشەڕوژا ئێراقێ). لەوا دڤێت كار بێتە كرن دا كو ئەو رویدان روینەدەن.
5- ل پاشە روژێدا، زورترین ترس دكەفتە سەر (ئەهوارێن باشورا ئێراقی) كو بەرف هشكاتێی ڤە بچن. بەرێ (مساحە الاهوار) نێزیكی 2000كم2، وپێك هاتینە ژ 30 هوران و هەمی ژی دكەڤنەپاێزگەهێن (بەسرا، میسان وناسریە). ئەهوارێن باشورا ئێراقی تێنە نیاسین وەكو (شارستانیەكا سروشتی وبەشەری یا كەڤن) وبنگەهی ئیمبراتوریا سومریا لێ هاتبو دانان بەری نێزیكی 5000 ساڵا، وتا نووكە شوین وارین وان لێ ماینە.
تایبەتمەندیێت حەوزا رویبارێن دجلە وفورات:
ڤەرێژا حەوزا دجلە وفورات خاكی چوار وەڵاتا دكریت (توركیا، ئێراق، سوریا وئیرانێ). قەبارا حەوزێ دگەهتە ( 753 هزار كم2)، قەبرا ئاڤا هەردوو رویبارا ساڵانە نێزیكی 78 ملیارم3 ئاڤێ نە.
بەرێ حەوزا رویبارێ فوراتێ دگەهتە(444 هزار كم،.28%) ل خاكی توركیا، 55% ل خاكێ ئێراقێ و 17% ل خاكی سوریا. درێژاهیا روییارێ فوراتێ (2330 كم، 455 كم دناڤ توركیا و675 كم دناڤ خاكا سوریا و1200 كم دناڤ خاكێ ئێراقێدایە.هێزا رویبارێ دجلە (681 م3 ئاڤێ/ چركێ دایە . قەبارا گشتیا ساڵانە یا ئاڤا رویبای نێزیكی (32 ملیام م3) ئاڤێنە، نووكە (94 %) ژ وێ قەبارا ئاڤێ توركیا بكاردینن و (6%) بو سوریا و ئێراقێیە.
بەرێ رویبارێ دجلە (289هزار كم2) درێژاهیا رویباری (1718 كم)،ل وان (300) كم دكەڤنە دناڤ توركیا و (44 كم) دناڤ سوریا و (1374 كم) دناڤ ئێراقێ دا،رێژەكا زور كێم ژی دكەفتە دناڤ ئیرانێ دا. قەبارا ئاڤێ ساڵانە یا رویباری نێزیكی (46 ملیارم3)ئاڤێنە نێزیكی ( 51%) ژ قەبارا ئاڤێ ل توركیا یە و (49%)ل ئێراقێیە .
لدویف راپورتێن كارینانا ئاڤێ، ل ئێراقێ ساڵانە نێزیكی (42 ملیار م3) ئاڤێ تێنە بكارئینان، نێزیكی (39 ملیارم3) بو چاندنێ و (2.14 ملیارم3)بۆپیشەسازی و(1.28 ملیارم3) ب كارێ مالێ – منزلی. لێ نێزیكی (60%) ژ ئاڤا بو چاندنێ زاعێر دبیت.
بەرامبەری كارئینانا ئاڤێ، قەبارا ئاڤا نو- المتجدد ساڵانە نێزیكی (94.68 ملیار م3) ئاڤێ وەكو باران وبەفرێ تێتە لسەر خاكا ئێراقێ، نێزیكی ( 49.49 ملیارم3 ) ئاڤێ ژێدەرێ دەرڤەی توخیبی ئێراقێیە (خارجی) و( 45.2 ملیارم3) ئاڤێ ژێدەرێ نافخوییە (داخلی).دڤێت حكومەتا ئێراقێ و یا هەرێما كوردستانێ قازانجی ل(ژێدەرێ نافخوی بكەن)، داكو ڤالاهی- عجزپەید ادبیت بووی پر بكەن ل هویێن سیاسەتا حكوماتێن وەلاتێن توخیب لگەل ئێراقی هەی (توركیا وسوریا).
پروژێ گاپ و دانانا بەنداڤا ل توركیا لسەر رویبارێن دجلە وفورات بو هویا كێمبونا ئاڤا دگەهتە سوریا ب رێژەیا (40%) و كێمبونا ئاڤا دگەهتە ئێراقێ ب رێژەیا (75%) وپێشنیار تێت كرن كو قەبارا ئاڤێ كێمتر لێ بیت بو سوریا وئێراقێ پشتی ئاڤاكرنا وان 22 بەنداڤا لسەر هەردوو رویباریێن دجلە وفورات.
كورتیەك لسەر دیروكا رێكەفتنا د ناڤبەرا توركیا وئێراقی وسوریا لسەر رویبارێن دجلە وفوراتێ:
وەزیرێ ئاڤ وبەنداڤێت ئێراقا فیدرال راگەهاند دناڤ كومبونا پەرلەمانی ئێراقێ لسەر كێشا ئاڤێ وشوپا نەرێنیا بەندا ئالیسو لسەر رویبارێ دجلە،كو (پتری 40) رێكەفتن ورێنما و كاریێن هەڤپشك هاتینە كرن لگەل حكومەتێن توركیا لسەر دابەشكرن وپاراستن و كارئینانا ئاڤا رویبارێن دجلە وفورات. ئەو رێكەفتن دزڤرنە 22/12/1920 بەری دانانا دەوڵەتا ئێراقێ و رێكەفتنێن ساڵێن (1923،1947،1978،1980).
پەیمان و رێكەفتنێن نێڤدەولەتی لسەر رویباریێن نێڤدەولەتی
پەیمان ورێكەفتنێن نێڤدەولەتی لسەر چارەسەركرنا كێشێت ئاڤا رویباریێن نێڤدەولەتی ل جیهانی هاتینە دیار كردن، وەكو رێكەفتنا جنێف لساڵا 1932،كومەلا یاسایێن نێڤدەولەتی لساڵا 1958،و رێكەفتنا (هلسنكی) لساڵا 1976.رێكەفتنا هلسنكی (9) پیڤەرێن سەرەكی داناینە وكرینە بنەما بو چارەسەركرن ودابەشكرن و پاراستن وكارهینانا ئاڤا رویباریێن نێڤدەولەتی.
ژ وان (9)پیڤەرا (جوغرافیا حەوزا رویبارا، دیروكا كارئینانا بەرێ یا ئاڤێ،پێویستیا ئابوریا وەڵاتێن پشكدار،ژمارا مروڤێن ئاڤا رویباری بكاردئینێن، هەبونا ژێدەریێن بەدیل- وەكو دەیار وگولا وریبارێن نافخوی، زاعێركرنا ئاڤێ، پاراستنا پێویستێن وەڵاتێن هەڤپشك لسەر ئاڤا رویبارێن نێڤدەولەتی، قەرەبوكرن)
هەروەسا رێكخراوا (الامم المتحدە) لساڵا 1977 بۆ دابەشكرنا ئاڤا رویبارێن نێڤدەولەتی (5)پیڤەر دەستنیشان كرن) بو مەبەستاپاراستنا هێمنی وهاریكاریێ دناڤبەرا واندا، داكو كێشا ئاڤێ نەبیتە هویا (ئالوزیا، وگەڤا و شەڕا) دناڤبەرا وەڵاتێن هەڤپشك لسەر رویبارا .
ژ وان پیڤەرا وەكو(بەرێ- مساحە حەوزا رویبارا و درێژاهیا رویبارا دناڤ وەڵاتێن پشكدار دا، جور وشێوازێ كارئینانا ئاڤێ، ژمارا مروڤێن ئاكنجی لسەر حەوزا رویبارا، قەرەبوكرنا مادی).
زوربەیا پیڤەرێن هاتینە دەستنیشان كرن د رێكەفتنێن نێڤدەولەتی یێن ساڵا 1976 و1977، پێڤەرێن باشن بو دابەشكرن وكارئینان وپاراستنا ئاڤا رویبارێن نێڤدەولەتی، وەكو روباریێن ( نیل،رایین، دجلە، فورات).
پرتوكول ورێكەفتنێن ئاڤێ یێن توركیا لكەل وەلاتێن جیراندا:
یا هەری بالكێش لسەر بابەتێ ئاڤێ، ئەوە كو توركیا (3) ریكەفتن دگەل روسیا ویونان و بولغاریا مور كرینە بو مەبەستنا دابەشكردن وكارهینان وپاراستنا رویباریین هەڤپشك دگەل وان هەر (3) وەڵاتان دا .
رێكەفتنا 7/8/1928 دگەل روسیا لسەر رویبارێ (ئاراكس). رێكەفتنا دگەل یونان ل 2/6/1932 لسەر ریبارێ (ماریزا)، و رێكەفتنا دگەل بولغاریا ل 26/10/1917 لسەر رویبارێن دناڤبەرا توركیا وبولغاریا.
لێ وەكو دیار حكوماتێن توركیا، چو رێكەفتنا دگەل ئێراق وسوریا ناكەت وەك ( كارێ عملی) لسەر رویبارێن دجلە وفورات. هەروەسا حكوماتێن ئێراقێ تا نووكە چوو پیتە ب سیاسەتا ئاڤێ وبەرەڤانیكرن ژ مافێن دیروكی وسروشتی ونێڤدەولەتی لسەر پارا خەلكێ ئێراقێ لسەر (رویبارێن هەڤپشك وئاڤا عەمباریێن ژێرئەرد) دگەل وەڵاتێن جیران نەكرینە.
گرتنا رویباریێن هەڤپشك دگەل ئیرانێ، وەكو (دانانا بەنداڤا داریان لسەر رویبارێ سیروان، گرتنا ئاڤا رویبارێ (الوند) ل خانەقین، گرتنا رویباریێن(كارون، كرخە، الترویج) لسەر (شەتولعەرەب) لباشورا ئێراقی، كو بوینە هوێین پەیدابوونا كێشێن ئاڤێ لسەر وان دەڤەرێن ئاڤا وان رویبارا هاتیە گرتن.
یا سەیرتر ئەوە، كوحكوماتێن ئێراقا فیدرال زوربە دژی،و یان نەرازیبونا خو دیار كریە بەرامبەری زور بەیا پروژێن ئاڤێ د پلان ونەخشێن حكومەتا هەرێما كورستانێ دا. (وەكو پروژیێن دانانا بەنداڤا لسەر رویبارێن هەرێما كوردستانێ).
نەفت وئاڤ:
سیستما جیهانگیری شێوازێن نویێن هەڤركیا دناڤبەراتحالفا و وەڵاتان دا پەیدا وخورت كرینە بو (مەبەستا پاراستن وبەرفرەهكرنا بەرژەوەندیێن خویێن ئابوری ورامیاری و بازرگانی و لەشكەری وئاسایشێ). شێوازێت هەڤڕكیا سیمایێن جەنكێ (سپی) بخوڤە دیار دكەن، وەكو (شەرێ بەهایێ نەفتێ، شەرێ بازرگانی، شەرێ تیرورێ، شەرێ ئەلكترونی، شەرێ ئاڤێ) .
ئێك ژ ئارمانجێن سەرەكێین حكومەتا توركیا ئەوە كو (ئاڤێ بكاربینیت وەكو ژێدەر بو دابینكرنا نەفت و گازێ ل ئێراقێ و وەڵاتێن دیتر. ئەڤ تشتەب ئاشكرایی هاتیە گوتن لسەر زارێ سەروكێن حكومەتا توركیا وبەرپرسیارێن بلند (ئاڤ بەرامبەری نەفتێ) .
سلێمان دیمریل و توركوت ئوزال هەردوو ئەندایارێن بەنداڤا بوون. سلێمان دیمیرل گوتبو ل دەمی ڤەكرنا بەنداڤا (ئەتاتورك) كو (خودێ ئاڤا دایە مە ونەفتا دایە ئێراقێ، بلا ئەو نەفتێ بدنە مە، ئەم ژی دێ ئاڤێ دەینە ئێراقی .توركوت ئوزال كوتبو (كارێ ئاڤێ چێترە ژ كارێ نەفتێ، چونكە نەفت مروڤی فێری تەمبەڵێی دكەت، و ئاڤ ژێدەرێ پاقژی وساخلەمیێ و كارییە).
راستە توركیا وەڵاتەكێ زەنگینە ب ئاڤێ،لێ زور پێویستی ب نەفت وگازێ هەیە، ژبیر نەكەین كو ئێراقێ نێزیكی (350كم) توخیب دگەل توركیا هەیە، بوریا نەفتا كركوك – جیهان دناڤ خاكی توركیا دگەهتە دەریا سپیا ناڤەراستێ، ئێراق ژێدەرەكێ سەرەكی بویە بو دابینكرنا نەفتێ ول پاشەروژێ ژی بو دابینكرنا غازا سروشتی بو توركیا، نەخاسمە چەند (كێڵگەهێن نەفت وگازێ) زور نێزیكی توخیبێ توركیا نە.
توركیا روژانە پێویستی ب پتر ژ (700) هزار بەرمیلێت نەفتێ هەیە و بەرهەمێ ناڤخویا توركیا ناگەهتە (120) هزار بەرمیلێت نەفتا خام، هەرێما كوردستانێ و ئێراقا فیدرال باشترین ونێزیكترین جهن بو دابینكرنا ژێدەرێن زاخی (نەفت و گازا سروشتی) بو وەڵاتێ توركیا. پەیوندیێن ئابوری وبازرگانی ل ئاستەكێ زوربلند دناڤبەرا توركیا و هەرێما كوردستانێ وئێراقا فیدرالدا هەنە. دیروكەكا هەڤپشكا شارستانی و ئولی و عێلی و كولتوری دگەل خەلك و وەڵاتی توركیا هەیە، دوو وەڵاتن زوربەیا ئاكنجێن وان ژ موسلمانانن، و دناڤ (قورئانا پیروزدا) نێزیكی (32 جارا) پەیڤا (ئاڤێ) هاتیە دكراندن.
هیڤیدارین ئەڤ رەوشا هەڤپشك رێكێ نەدەن لسەر ئاستێ توركیا وئێراقی كو ئاڤ ببیتە (چەكەك) بو كێمكردنا بەرهەمێ خواردنێ ولەوتینا ئاڤێ وهشك بووناچەما و چاندنێ و تیكدانا ژین وژیانا خەلكێ ئێراقێ .
پێشنیار وچارەسەر:
1-دانوستاندنا بەردوام دناڤ توركیا وئێراقێ بو چارەسەركردنا كێشا ئاڤا رویباریێن هەڤپشك .
2-پیتە كردن ب زانست وتەكنولوجیا ئاڤێ و ئاڤاكرنا بسپورێن ئاڤێ بو مەبەستا خورتكرنا رێڤەبەریا كەرتێ ئاڤێ.
3-كارهینانا ئاڤێ لسەر سیستەم وشێوازێن هەڤچەرخ.
4-دانانا بەنداڤا لسەر هەمی رویباریین ناڤخو.ب رێكا دابینكرنا بوچەكا باش، لسەر ئاستێ هەرێما كوردستانێ وئێراقا فیدرال (رێژەكا تایبەتا داهاتی) بێتە دابینكرن بو پروژێن ئاڤێ .
5-كارهینانا (كارتێن) ب هێز بو مسوگەركرن و دابینكرنا پارا ئاڤا خەلكێ ئێراقا فیدرال لسەر (رویبار وعەمبارێن ئاڤا ژێر ئەرد) ئەوێت هەڤپشك دگەل هەر (6) وەڵاتێن توخیب دگەل ئێراقێدا هەین.