بابەتی ریفراندۆم و پرۆژەی سەربەخۆیی كوردستان، وەك قۆناغێك لە ژیانی بزووتنەوەی سیاسیی كوردستاندا، زیاتر لە هەموو قۆناغەكانی پێشوو، میكانیزم و كارەكتەرەكانی بزووتنەوەكەی، هەروەها بیروباوەڕ، یان ئایدیۆلۆجیای حیزبەكانی خستۆتە ژێر گوشارێكی زۆر بەهێز. پێدەچێ ئایدیۆلۆجیاكانی ناو بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان كە حیزبەكان هەڵیدەگرن و سەركردەكان نوێنەرایەتی دەكەن، لە روانگای خۆیانەوە هیچ بیرێكیان بۆ سەربەخۆیی كوردستان نەبووبێت (جیا لە سەرۆك بارزانی)، بۆیە دوای ئەوەی پرۆژەی ریفراندۆم بوو بە واقیع، وەك دەبینین زیاتر لە ساڵێكە بووە بە بابەتی موناقەشە و گفتوگۆیەكی توند لەنێو حیزبەكان. سەرەنجام حیزبەكانی وا لەژێر فشار داناوە كە نە دەتوانن لە دژی بوەستن، نە دەتوانن بە ئاسانی قبووڵی بكەن، چونكە تەعریفیان بۆ سەربەخۆیی زۆر كامڵ نییە. ئەمە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی بزووتنەوەی سیاسیی كوردستانە، لەوانەیە بەشێك لەو واقیعە بگەڕێتەوە بۆ مێژووی چەوسانەوەی میللەتی كورد كە بە درێژایی سەد ساڵی رابردوودا هەموو ئایدیۆلۆژیا و تێكۆشەرەكانی دەبوا خۆیان لەگەڵ بوونێك رابێنن كە پێی دەوترا واقیعبینی بەرامبەر باری نێودەوڵەتی لە بەشكرانی كوردستان. واتا دابەشبوونێكی زاڵمانە كە یاساكانی نێودەوڵەتی دەیان پاراست.

ئەم واقیعبینییە وای لێكردین كە بە درێژایی سەد ساڵ كوردان لە بیری سەربەخۆیی دووربكەونەوە، رێچكەیەك بە ناوی فەرهەنگی سەربەخۆیی لەناوخۆیاندا دروست نەكەن، باشترین تەعبیریش بۆ ئەو لەبیركردنە، ئەو وتەیەی جەلال تاڵەبانی –یە كە پێش نەخۆشكەوتنی گوتی: «سەربەخۆیی خەونی شاعیرانەیە و لەگەڵ واقیع ناگونجێت.» بەڵام بەڕێز تاڵەبانی لە كاتێكدا ئەم قسەیەی كرد كە واقیع گۆڕابوو، دەكرا سەربەخۆیی بكرێ بە كردەوە. جا ئەگەر بگەڕێمەوە سەر باری ئێستای بزووتنەوەی سیاسی، لەم چەند ساڵەی دوایی كە باری نێودەوڵەتی و ناوچەیی بە خێرایی گۆڕانی تێكەوتووە، حیزبەكانی كوردستان ئامادەیی سەربەخۆییان تێدا نییە، سەرەتا لای سەركردەكان، دواتریش لایەنگرانی خۆیان پێ ئامادە ناكرێ. ئێستا لەنێو هەرێمی كوردستاندا بەشێك لە حیزبەكان لەنێوخۆیاندا، لەنێوان سەربەخۆیی و بەرژەوەندییەكانی ئێستایان، لەنێوان سەربەخۆیی و كێشەی نێوان خۆیاندا، لەنێوان سەربەخۆیی و ئەو كینە و رق و كێشەی كە بزوتنەوەی سیاسی لە مێژووی خۆیدا بۆیانی دروست كردووە، دەیانەوێ سەنگ و سووك بكەن، واتە كامیان هەڵبژێرن؟ بەرژەوەندییە ئاڵۆزەكانیان، یان سەربەخۆیی هەڵبژێرن؟ ئەوە نیشانەی ناكامڵیی بزووتنەوەی سیاسیی كوردستانە، كە لە هۆشیاریی نیشتمانیدا نەقس هەیە. ئەگەر كار بەو ئاقارەدا بڕوا كە نەتوانن لە بەرژەوەندیی سەربەخۆیی دەنگ بدەن، ئەمجارە،یان بە پێچەوانەی سەدەی بیستەم كە بە زۆری دابەشكران، خۆیان مل دەدەنە كۆیلەتی و ئەو دەرفەتە مێژووییە لەكیس دەچێ، ئەوەش قەناعەتی ئەو هێزانەی كە یاسا نێودەوڵەتییەكانیان بەسەر كوردستاندا دەسەپێنن، ئەستوورتر و مكوڕتر دەكات، تاكو جارێكی تر رێگە بە هیچ كەسێكی كورد نەدەن بیر لە سەربەخۆیی بكاتەوە. ئەوە لە كاتێكدایە كە بارودۆخەكە گۆڕدراوە و كورد دەتوانێ لە كولتووری واقیعبینێتی سەد ساڵەی خۆتەسلیمكردنی عێراق دەربچێ و بەرەو سەربەخۆیی هەنگاو بنێت، بە واقیعییانە بەرەو سەربەخۆیی بچێت.
لای دووەم كە بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، زۆر بەهێزە، بەڵام كارێكی زۆری دەوێ تا سەرەتا باوەڕی حیزبەكان بگۆڕێت، دواتر قەناعەت بە كوردستان بێنێ بە هەموو پێكهاتەكانیەوە.
پرسیارێك هەیە، ئایا هەموو حیزبەكان بە ئاسانی لەژێر ئەو فشارە دەردەچن؟ پێموایە هەموو حیزبەكان بە ئاسانی ناتوانن ئەو قۆناغە تێپەڕێنن، ژمارەیەك لەو حیزبانە هەر لە ئێستاوە لێیان دەركەوتووە كە دابەش دەبن، لەنێوخۆیاندا دەگۆڕێن بۆ چەند حیزبێك. ئێمە ئەو رووخسارە بە یەكێتی و گۆڕانەوە دەبینین، یەكگرتووی ئیسلامی-یش تەنگەتاو بووەو تا ئێستا نەیتوانیوە هەموو لایەنگرانی خۆی لە دەوری سەربەخۆیی كۆبكاتەوە، هەرچەندە سەركردایەتیی حیزبەكە بڕیاری یەكجارەكی داوە كە لایەنگری سەربەخۆییە. كۆمەڵی ئیسلامی بە تێكڕا لە دژی سەربەخۆیی وەستاوەو چووەتە ژێر سیاسەتی مالیكی و ئێران. تا دەگاتە كۆتایی مانگی ئەیلوول، دەبینین ئەو حیزبانە تا چەند دەتوانن سەلامەتیی خۆیان بپارێزن. هەر حیزبێك بتوانێ بە بێ كەرتبوون و دابەشبوون پرۆژەی سەربەخۆیی وەربگرێ، بانگەشەی بۆ بكاو بیكا بە ئایدیۆلۆجیای خۆی، نیشانەی پتەوی و واقیعبینی و میكانیزمی باشی ناوخۆیەتی لە كاری سیاسیدا. ئەوانەی دابەشبوون و نەیانتوانی، دەبێ خۆیان و تێكڕای بزووتنەوەی سیاسی رازی بن بەو دابەشبوونەی كە روو دەدات. ئەم دابەشبوونە بە مانای دابەشبوونی حیزبێك بۆ دوو و سێ باڵ، یان حیزبی نوێ دەبێت. جۆرێكی تری دابەشبوونیشمان هەیە كە كۆمەڵێك لە كادیرانی حیزبێك، حیزبەكەیان جێ بێڵن و پەرت و بڵاو بن. ئەم دیاردەیە بە باڵی گەنجانی ناو بزووتنەوەی گۆڕانەوە دیارە.
ئەم گوشاری زەمانە تەنیا لە كوردستانی باشووردا نییە، بەڵكوو لە كوردستانی رۆژئاوا كە بە كردەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەمریكا وەك هەرێمی كوردستان پاڵپشتیی دەكات، پایگاكانی ئەمەریكا زۆر بە دەنگی بەرز و بە ئاشكرا دەڵێن لێی ناكشێینەوە، چەك و پشتیوانیی سەربازی باش دەگەیەنێتە رۆژئاوای كوردستان، بەڵام پەیەدە تاكو ئێستا نەیتوانیوە لە ئایدیۆلۆژیای دژە نەتەوەیی دووركەوێتەوە، هەرچەندە گۆڕانكاری پێوە دیارە. پەیەدە وەك بەشێك لە پەكەكە بڕوای بە رزگاری نەتەوەیی نەمابوو. تەسلیمی ئەو پرۆژەیە بوون كە گوایە عەبدوڵا ئۆجەلان دەبێ داهێنەری بێ. ئەوەیە كە هەموو گەلان لە دیموكراسیدا بژین و هەر ناوچەیەك بۆ خۆی كۆمۆنی خۆی هەبێت و ئەو كۆمۆنە باشترین دیموكراسی دروست دەكات. لە راستیدا ئەم جۆرە بیركردنەوەیەی عەبدوڵا ئۆجەلان كە بووەتە بیركردنەوەی پەكەكەو لایەنگرانیان لە پارچەكانی تری كوردستان، لە رووی مێژووییەوە دەگەڕێتەوە بۆ كاری 10 ساڵی رابردووی دەوڵەتی توركیا كە بە شێوەیەكی بەرنامەدار ئەو كتێب و زانیارییانەی رێگەداوە بگاتە عەبدوڵا ئۆجەلان، كە ئۆجەلانێكی لە زیندانی بە تەنیادا، ئەگەر بیەوێ بیر بكاتەوە، ئەگەر گۆڕانیشی بەسەردا هات، ئەوا گۆڕانەكە ئەوە بێت كە پشێوی بخاتە ناو بزووتنەوەی سیاسی. بۆیە ئەوەی كە پێی دەوترێت خۆسەریی دیموكراسی و بە كۆتاییهاتنی دەوڵەتی نەتەوەیی كە پەكەكە باسی دەكات، لە راستیدا ئەمە ئایدیۆلۆجیای هەندێك لە ئەنارشیستەكانی ئەمریكایە كە لەوێ تەنیا وەكو باسی نێوەندی ئەنارشیستی هەیە و بۆكچین داهێنەریەتی. پرسیار ئەوەیە كێ ئەم كتێبانەی گەیاندە عەبدوڵا ئۆجەلان؟ ئەمە باسێكی دیكەیە، بە دڵنیاییەوە دەزگای موخابەراتی توركیا دەیگەیەنێ، خۆ خەڵكی تر نییە ئەم كارە بكات، نەتیجەكەشی دیارە كە ئێستا پەكەكە باسی دەكات و بڕوای بە رزگاریی نەتەوەیی نەماوە. تا ماوەیەك دەیگوت دژی هەر هەوڵێكی سەربەخۆیی دەبین لە هەرێمی كوردستان رووبدات. هەڵبەت دوای ئەو فشارانەی كە ئەمەریكا لە رۆژئاوای كوردستان خستوویەتیە سەر پەیەدە، جۆرێك كاریگەری بە پەكەكەشەوە دیارە، چونكە سیاسەتی ئەم دواییەی پەكەكە لە پشتیوانی بۆ سەربەخۆیی كوردستان ئومێدبەخشە كە لەو ئایدیۆلۆجیایە دووربكەونەوە.
حیزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەو رووەوە تۆكم و پوختن، زۆر بە هێمنی و بە هێواشی بیروباوەڕی خۆیان گۆڕیوە، لە خودموختارییەوە بۆ سەربەخۆیی، هیچ گرفتێكیان لەگەڵ روانگای سەربەخۆیی كوردستاندا نییە.
ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا، جیا لەو تەنگژەی لەناو بزووتنەوەی سیاسیدا بڵاو بووەتەوە، دیاردەیەكی تر هەیە ئەویش كاركردنی هێزەكانی دژە كوردستانن لە دەرەوەڕا، لەسەر ئەم واقیعەی تیایداین. لەم بارودۆخەدا هەندێ كەسایەتیی نوێ دێننە پێشەوە، لەوانەیە حیزبیشیان لە زاهیردا بۆ دروست بكەن، بۆ ئەوەی بە خێرایی لە ماوەی ئەو دوومانگە، لە دواییشدا لەو ساڵەی كە بۆ گفتوگۆ لەنێوان كوردستان و عێراق بۆ سەربەخۆیی هەیە، بەكاریان بێنن. دەبینین كە لەناو حیزبەكاندا (جگە لە پارتی) بە ئاشكرا لایەنگریی خۆیان بۆ عێراق دەردەبڕن! ئەم دیاردەیە بە ئەندامانی پەرلەمانی هەردوو حیزبی یەكێتی و گۆڕانەوە دیارە. كار گەیشتە جۆرێك لە وابەستەیی ئەو كەسانە و پیاهەڵگوتن بە عێراقچییەتی، تەنانەت بە قسەی حیزبەكانی خۆشیان ناكەن. سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پەرلەمانی بەغدا (ئاڵا تاڵەبانی)، دەڵێ: من سوێندم خواردووە یەكپارچەیی خاكی عێراق دەپارێزم. لە كار و كردەوەكانیشیدا درێغی ناكات لە تەنسیقكردن لەگەڵ نوری مالكی، ئەو كارەش بە ئاشكرا دەكات و نایشارێتەوە. بەشێك لە پەرلەمانتارانی یەكێتی، كە هەندێكیان ئەندامی سەركردایەتین، بە پلەی جیاواز، بەهەمان ئاراستە كاردەكەن. سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان و ئەندامانی ئەو فراكسیۆنە لە پەرلەمانی عێراق لەوە دەرچووە كە تەنیا رەئی بدەن، بەڵكو شەڕ دەكەن لە پێناوی مانەوە لەگەڵ عێراق. ئەوانە بەرژەوەندییەكانیان بەرژەوەندیی شەخسی و حیزبەكەی خۆیان و بارودۆخی بەغدا دەقۆزنەوە.
دیاردەی دووەم ئەوەیە لەم دواییەدا لە ئەنجامی باری تایبەتی(ئەگەر پێی بگوترێ) ئەو باڵەی كە بەرهەم ساڵح و دۆستەكانی و ئەو میدیایەی كە هەیەتی، جۆرێكی تر لە عێراقچیەتییان بە بێدەنگی پەیڕەو دەكرد، ئەوەش وردە وردە پەرەی سەند، ئاخرجار شاسوار عەبدولواحید، كە تاكو مانگێك لەمەوبەر بە بازرگانێك حیساب دەكرا، بایەخپێدانی میدیایشی هەیە (هەڵبەت ئەوە سیناریۆی، نە شاسوار بازرگانە و نە سەرمایەكەیش هی ئەوە)، بە هاوكاریی عێراق و لۆبیی ئێرانی و وەك دەگوترێ بە هەماهەنگیی بەرهەم ساڵح رێگەی بۆ كرایەوە، بچێ لە ئەمریكا هەندێ لە سیناتۆر و خەڵكانێك ببینێ و دواتر بگەڕێتەوەو بە ئاشكرا بڵێ: من حیزبێك لە دژی رێفراندۆم دروست دەكەم (لە تیلیفزیۆنەكەی خۆیدا كە گوایە مینبەری بێلایەنی بوو، بڵێ: من لە دژی پرۆژەكەی بارزانی دەوەستم و دەبێ لەگەڵ عێراق بمێنینەوە. بەبێ ئەوەی بتوانێ باسی ئەوە بكات، ئەگەر لەگەڵ عێراق بمێنینەوە، كورد چ قازانجێك دەكات. ئەم واقییعە پێی دەوترێت جۆرێك لە دابەشبوونی بزووتنەوەی سیاسی و تا لە مانگی ئەیلوول نزیك دەبینەوە، خێرایی زیاتر پەیدا دەكات و دەبێ چاوەڕێ بین كەسانی دیكەش بە شێوەی جیا جیا لەو ناوەندەدا دەربكەون.
من دیاردەی دابەشبوون و وابەستەیی بەرژەوەندیی شەخسی بە ئاسایی دەبینم و بەرەنگاربوونەوەشی بە كارێكی قورس نابینم. تەجرەبەی گەلی كورد لەگەڵ عێراق تەجرەبەیەكی تاڵە، وەك بارزانی هەمیشە لە ناوخۆ و دەرەوە دەیگێڕێتەوە، لە قۆناغەكانی 100 ساڵی رابردوو عێراق تەنیا نەمانی بۆ گەلی كورد هێنا، كوردستان ئەگەر ئاوڕ لە سەد ساڵی رابردوو بداتەوە، لە سووتان و راگوازتن و كوشتن شتێكی تر نابینێ. ئاخیرجار بینیمان عێراق و ئێران و توركیا و قەتەر دەستیان هەبوو لە پاڵپێوەنانی داعش بۆ كوردستان. ئەو شەڕەی كە سێ ساڵە بە مان و نەمان دەیكەین. ئەمانە پەندی بەهێزن و كورد دەتوانێ لەناوخۆیدا بە دەنگی بەرز باسیان بكات. مەبەستمە بڵێم كورد بڕیار بدات و متمانەی بە عێراق نەمێنێ و بگەڕێتەوە و بڕیاری سەربەخۆیی خۆی بدات.
باڵی خۆبەدەستەوەدەر (عێراقچی) بارودۆخی سەختی ئابووریی لە ناوخۆدا، كردووە بە بەڵگەیەك بۆ رای گشتی، كە گوایە مادام حكومەت ناتوانێ مووچە بدات، ئێمەش دەنگ بە سەربەخۆیی خۆمان نادەین! ئەمە قۆناغێكی سەختی نەزانییە كە رای گشتی كوردستانی تێدایە. هەروەها كاریگەرێتیی ئەو چەواشە و دابڕانە سیاسی و ئەو تەنگەژە سیاسییەیە كە من ئاماژەم پێكرد. ئەم تەنگژە سیاسییە داماوەی كە باسم كرد، ئەم خیتابەی بۆ میللەتی خۆی پێیە، بۆ ئەوەی بەرەنگاری حكومەتی كوردستان ببنەوە كە دەیەوێ بەرەو سەربەخۆیی بڕوات. «مووچە لە بەرامبەر چارەنووسدا»! نەوەكانی دوایی بە گاڵتەوە ئەم قۆناغە دەگێڕنەوە. چۆن میللەتێك چارەنووسی خۆی دەكاتە بارمتە لە بەرامبەر بێدەرامەتیی حكومەتەكەی خۆیدا كە جارێ ناتوانێ مووچە بە تەواوەتی بدات؟! ئەو مووچەیەی كە حكومەتی عێراق بڕیویەتی، چۆن دەبێ پاساوی گەڕانەوە بێ بۆ ئەو عێراقەی كە مووچە و بودجەكەی بڕیوە و داعشی بە گژدا كردووین، رێگەشی نەدەدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چەكمان بۆ بنێرێ؟ ئەمانە پرسیاری زۆر سادەن، بەڵام لە راستیدا واقیعێكی تاڵ نیشان دەدەن، ئەویش ئەوەیە كە لەناو وشیاریی نیشتمانی و نەتەوەیی ئێمەدا درز هەیە. ئەم درزە هەندێكی وەك ئاماژم پێكرد، درێژبوونەوەی مێژوویی هەیە و هەندێكی تریش هی بێدەسەڵاتی و نائامادەیی بزووتنەوەی سیاسییە لەخۆئامادەكردن و لە ئامادەكردنی رای گشتی بۆ ئەوەی بتوانێ قۆناغەكە بە بێ كێشە تێپەڕێنێ.
لە كۆتاییدا ئەوەی من دەیڵێم دیاردەیە لەناو كوردستاندا، بەڵام دیاردەیەكی هەمەگیر نییە.، بۆیە ئەگەر گفتوگۆ و بانگەشەی سەربەخۆیی و بەشداریكردن لە ریفراندۆمدا بە جددی دەست پێ بكەین و حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتیوان بێت، ئەو خیتابەی سەرۆك بارزانی دایڕشتووە، خیتابێكی واقیعبینانەیە و ژیانی بۆ داهاتووی كوردستان تێدایە، سەربەخۆییەكە لەسەر ئەساسێكی واقیعی دابین دەكات و میللەتی كوردستان ئەم قۆناغە سەختە، بە خێرایی و بە ئاسانی تێدەپەڕێنێ و لە داهاتوودا دەبێتە دەوڵەتێك لە دەوڵەتانی ناوچەكە كە ئیرادەی خۆی بەدەستی خۆی دەبێ، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش ناچاردەبێ دانی پێدا بنێ. ئێمە دەبێ ئەوەمان لەبەرچاو بێ و بە نەفەسێكی گەرم كاری لەسەر بكەین، بەڵام بە پشوویەكی سارد گفتوگۆ لەگەڵ ئەو لا باڵە تەنگەژەدارە بكەین كە مووچە و كەموكوڕییە ئیدارییەكان دەكاتە بەڵگە بۆ لەناوبردنی سەربەخۆیی. ئەم بانگەشەیەی تەرەفی موقابیل مەنتقی تێدا نییە، ئینفیعالی تێدایە و لەهەمان كاتدا خیتابی باڵێك، یان بەشێك لە بزووتنەوەی سیاسیی كوردستانە كە بە دەست تەنگەژەی ناوخۆییەوە دەناڵێنێ، بۆیە ناتوانێ بە مەنتقی بیربكاتەوە و بە مەعقوولی داهاتوو ببینێت. ئەوەی بە مەعقوولی داهاتوو دەبینێ و توانای سەركردایەتيی وڵاتی هەیە، بۆ ئەوەی ناخۆشییەكان تێپەڕێنێ، بارزانی و هاوكارەكانیەتی لەناو حیزبەكانی تری كوردستان. من پێموایە دەبێ بەم شێوەیە تەماشای ئەم قۆناخە بكەین، بۆ ئەوەی بتوانین بەئاسانی لێی دەرچین.