قسە لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان، بەتایبەتی لەم 10-15ی ساڵەی دواییدا، زۆر كراوەو دەكرێ. چەندین كتێب و تێزی ماستەرو دكتۆرا لە بارەی مافی چارەی خۆنووسین و كورد، بە زمانی عارەبی و كوردی و ئینگلیزی و.. نووسراون. لێ وەك ئێستە نەبووەتە بابەتی رۆژ و جاروبار سیاسەتوانان-یش، لە ئاستی جیاجیادا، قسەیەك فڕێ دەدەن، بەڵام هێش نەبووەتە دروشمێكی هەنووكەیی، یان نەخراوەتە پێشی پێشەوەو هەموو وزەو توانایەكی نەتەوەی بۆ تەرخان نەكراوە.
بەپێی هەندێ سەرچاوەی متمانەپێكراو، نزیكەی 60 كێشەو شەڕو پێكهەڵپژان و شەڕەدوكەی ناوخۆی وڵاتان لە جیهاندا، كە ئاستی جیاجیای توندوتیژییان بەخۆوە گرتووە، لەئارادان و 70%ی ئەو كێشانەش، داواو باكگراوندێكی جیاخوازییان هەس.
بەمەزەندەی من، دوو خاڵ كە سەروكاریان بەم پرسگرێكەوە هەیە، تا رادەیەك ساغ بوونەتەوەو جەدەلێكی ئەوتۆیان لەبارەوە ناكرێ:
1. گەلی باشووری كوردستان، وەك هەر گەلێكی دیكە مافی چارەی خۆنووسینی هەس. ئەوە بڕاوەتەوە كە كورد گەلێكی بەجیاهەڵكەوتووەو لە ماددە 3ی دەستووری كاتیی كۆماریدا «٢٧ی تەمووزی ١٩٥٨» بڕاوەتەوە كە دەڵێ: «...یعتبر العرب والاكراد شركاء فی هذا الوطن...».
دەمێنیتەوە ئەو مافە چ فۆرمێك بەخۆوە دەگرێ، بەتایبەتی دوای بەكۆتاهاتنی شەڕی ساردو لە سایەی بەجیهانبووندا كە دنیا لە گۆڕانێكی بەردەوامدایە بەرەو نامەركەزییەت Decentralization و لەتەكیدا كۆمیونیتە ئیتنی و ئایینی و مەزهەبییەكان، بەدوای پێناسەكانی تایبەت بە خۆیان دەكەون و لە بەرانبەر ئەوانی دیكەدا هەوڵی خۆناسینەوە دەدەن..
گەلی كوردستان هەموو فۆرمەكانی ئەو مافەی چارەی خۆنووسینی ناوخۆیی Internal Self-determinationی تاقیكردووەتەوە، بەڵام كورتیان هێناوە، یان سەریان نەگرتووە لە نا-مەركەزییەتی ئیدارییەوە Administrative Decentralizationەوە بگرە تا نا-مەركەزییەتی سیاسیPolitical Decentralization بە هەردوو فۆرمی ئۆتۆنۆمی و ئەو فیدڕاڵیەتەشەوە كە لە دەستووری 2005دا جێگیركراوە. ئەو فۆرمانە لە رێگەی بەیاننامە و رێككەوتننامەو قانوون و دەستووردا، بە رێككەوتن لەگەڵ نوێنەرانی كورددا و لە هەلومەرجی دیاریكراوی جیاجیادا بوون، بەڵام لە جێبەجێكردندا وەك ئاماژەی پێدرا، كورتیان هێناوە، یان هەوڵدراوە ناوێكی بێ ناوەڕۆك بن و ئێستەشی پێوە بێ، كورد هەستی بە دڵنیایی لە داهاتووی خۆی و مافەكانی خۆی نەكردووەو ناكا.
تاكە رێیەك لەبەر كورد ماوەتەوە؛ پراكتیزەكردنی رووەكەی دیكەی مافی چارەی خۆنووسینە؛ External Self-determination. واتە گەلی كوردستان ببێتە خاوەن سەروەریی تەواوی خۆی لەراست نەتەوە Nationكانی دیكەی جیهاندا. ئەم رووەی مافی چارەی خۆنووسین دەكەوێتە بەر فەرمانی قانوونی نێودەوڵەتی.
2. خواست و ئیرادەی خەڵكی كوردستانە كە لە ریفراندۆمە ناڕەسمییەكەی 30ی كانوونی دووەمی 2005دا لە تواوی كوردستانی باشووردا، بە كەركووك و خانەقی و ناوچە كوردنشینەكانی موسڵ-یشەوە، 98.76%ی دەنگدەران، دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا. لە راپرسییەكی ساڵی رابردووی ناوەندێكی موعتەبەری وەك سەنتەری ئاشتی و تەناهیی مرۆیی سەر بە زانكۆی ئەمریكی لە دهۆك، 83%ی ئەو كەسانەی لێیان پرسراوە، لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستاندا بوون. كەواتە ئیرادەی زۆرینەی خەڵك لەگەڵ سەربەخۆییدایە.
ئەی چ جێگەی جەدەلە؟
1. ئایا كژ (كات)ی هاتووە سەربەخۆیی رابگەیەندرێ، یان نا؟ ئەگەر كژی هاتووە، چۆن؟ خۆ ئەگەر كژیشی نەهاتووە، لەبەر چی؟ لە هەردوو باریشدا، بڕێك ریسك هەیە.
رەنگە جەدەلەكە سەربكێشێتە سەر ئەوەی كە داخۆ:
- دەرفەتێك لە سای شەڕی داعشەوە بۆ كورد هاتووەتەپێش و دەبێ بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی بقۆزێتەوە (بەو مانایە سیاسەت دەرفەت قۆزتنەوەیە)و گوایا لە دوای هەر شەڕێكی گەورەی جیهانیدا نەخشەكان كێشراونەتەوە.
- یان باسكردن لە سەربەخۆیی و جودابوونەوە، وەك هەندێك فەقیهی قانوونی لە بابەتی Allen Buchanan ناویان لێناوە Remedial Right to Secession، كاردانەوەیەكە لە هەمبەر مەیلی حوكمڕانیی زۆرینەی شیعە كە لە دوای 2005ـەوە جاروبار لەلایەن هەندێ لە دەسەڵاتڕانانی شیعەوە سەر دینێتەدەرێ و بۆ راگرتنی زنجیرەی نەهامەتییەكانی كوردە لە عێراقدا، واتە لە ناچاری و وەك چارەسەرێك بۆ فۆرمە سەرنەكەوتووەكانی مافی چارەی خۆنووسینی ناوخۆییە؟
- یان عێراق هەر لە بنیادەوە دەوڵەتێكی دەستكردی ئینگلیزو شڕو شێواوەو نایەتەوە سەرخۆ و تەناهی و سەقامگیری بەخۆوە نابینێ و كورد ناتوانێ تا سەر باجی نەهامەتییەكانی عێراقێك بدات كە خۆی چەندبارە دەكاتەوە، بەو مانایەی عێراق وەك دەوڵەت، قەیرانێكی بنیادی هەیەو بەردەوام توندوتیژی و ناسەقامگیری بەرهەم دەهێنێتەوە، بە هەڵوەشانەوەی نەبێ، چارەی ناكرێ.
بێ لەوە، قسە زۆر لەسەر كژهاتن، یان نەهاتنیش دەكرێ. بە چ مانایەك؟
- هەیە پێیوایە كورد «مەبەست زێتر نوخبەی سیاسیی حزبە سەرەكییەكانی كوردستانە» لەناوەخۆیدا رێكوپێك نییە. ئەو ناسازانە، لەگینە لە باری جاڕدانی سەربەخۆیی باشووری كوردستاندا، دابەشكردنەوەی باشووری كوردستانی بۆ دوو پارچە، یان زێتر لێ بكەوێتەوە.
- هەیە پێیوایە، بەدەر لە نەسازانی نوخبەی سیاسی، زەوینەی سەربەخۆیی خۆش نەكراوە، یان كۆڵەگەكانی سەربەخۆیی ئامادە نەكراون. بەو مانایەی ئایا كوردستان دەتوانێ لە باری ئابوورییەوە لەسەر پێی خۆی رابوەستێ؟ لە باری سەربازیشەوە كە هێش هێزێكی تۆكمەی نیزامی نییە، تا چەند دەتوانێ لەئاست تەحەدییات و شەڕو گێچەڵەكاندا خۆی رابگرێ؟
- لە بەرانبەریشدا دەگوترێ، مەرج نییە هەموو بنەماكانی بەدەوڵەتبوون پێكەوە، پێ بگەن و سازببن، بەڵكە پرۆسەی بەدەوڵەتبوون، پرۆسەیەكی داینامیكییەو لە هەنگامەی بە دەوڵەتبووندا وردە وردە تەكاموڵ دەبن و گرنگ ئیرادەی خۆڕاگرتن و یەكبوونە.
- هەیە پێیوایە دەوروبەری هەرێمایەتی، بۆ ئەو هەنگاوە، ناسازو لەبار نییە. دەگەڕێمەوە سەر ئەم خاڵە.
- هەیە پێیوایە هەڵوێستی زلهێزەكانی دنیا روون و خویا نین. دەگەڕێمەوە سەر ئەم خاڵە.
مخابن، ئەوەی ئەم وتووێژانەش سەخت و ئاڵۆزو پاڵۆزتر دەكات، قەیران و كێشەو ئاریشەكانی ئەمڕۆی حوكمڕانییە كە تێكەڵ بەو جەدەلە كراون. هەقە، لە كەناڵەكانی میدیادا، لە كۆڕو سیمیناردا، ئەو پرسانە بخرێنە بەر باسی جددی و رەخنەو لێكۆڵینەوەوە.
بێشك پۆپۆلیزم كە ئێستە لە دنیاشدا برەوی پەیدا كردگە، بە هەردوو رووی «چەپڕەوانەو راستڕەوانەیەوە» ئاستەنگ لەبەردەم كەشوهەوای دروستی ئەو جەدەلە دروستدەكەن.
لەم نێوەدا:
- هەیە پرسی سەربەخۆیی بەشێوەیەكی ئەبستراكت و رەها وەك غایەتێك سەیر دەكاو لە هەموو پرسە هەنووكەیی و ئایندەییەكانی دادەبڕێ و خەمەكانی مرۆڤ دەخاتە دواوە و پێیوایە دەوڵەت دەرمانی هەموو دەردەیلی كۆن و ئێستەی كوردەوارییە!
- هەیە هیچ بوارێك بۆ پرسی سەربەخۆیی، وەك پرسێكی چارەنووسساز ناهێڵێتەوەو بە هەندێ پرسی هەنووكەیی پارسەنگی دەكاتەوە. ئەم جەدەلە، جۆرێ لەسەروەشێنی لەناو خەڵكدا دروستكردووە.
2. سیستەمی حوكمڕانیی دەوڵەت. هەرچەندە بە بڕواو مەزەندەی من، ئەمە پرسێكی ئایندەییە نەك هەنووكەیی. دەكرێ لەنێوان نوخبەی سیاسیدا، لەسەر هەندێ بنەمای سەرەكی Principal Rulesی دەستووری، رێككەوتن بكرێ، لێ وردو درشتی دەستوورێك بۆ دەوڵەتی باشووری كوردستان، بۆ دوای جاڕدانی سەربەخۆیی كوردستان و پەرەسەندنەكانی ناوچەكە هەڵبگیرێ. ئەگەر بە سەهو نەچووبم، لە 1990هێروە، ئەو 35 دەوڵەتە تازەیەی هاتوونەتەئاراوە، پاش جاڕدانی سەربەخۆیی، چ لە رێگەی ریفراندۆمەوە بووبێ، چ لە رێگەی پەرلەمانێكی هەڵبژێردراوی ئازادەوە بووبێ، دەستووریان بۆ خۆیان داوەو پرسەكانی حوكمڕانی و ماف و ئازادییە سەرەكییەكانیان تێدا جێگیركردوون.
بە دوایدا دێ.