قەیرانی دیموكراسی.. چۆنیەتی چارەسەركردنی

قەیرانی دیموكراسی.. چۆنیەتی چارەسەركردنی
زۆر لە توێژەرانی پرسی دیموكراسی لەوانەش لاری دایمۆند Diamond باس لە پاشەكشەی دیموكراسی دەكەن و لەئێستاشدا جیهان لە سەردەمی داكشانی دیموكراسیدا democratic rollback دەژی و گەڕانەوەی حوكمڕانیی خۆسەپێن autocracy لە ئارادایە، هەر ئەوەندەش بەسە كە ببینین كێ لە هەنگاریاو بیلارووسیا و چین حوكم دەكات، چاوەڕوانیش دەكرێت كە ئەم جۆرە حوكمڕانییە گەیشتنی حزبە راستڕەوەكانی بۆ دەسەڵات لێبكەوێتەوە، وەك فەرەنسا و هۆڵەنداو نەمساو سویسڕا. ئەمانە ئاماژەن بۆ بوونی بەڵگەی هەبوونی دیاردەیەكی مەترسیدار كە جیهانی گرتۆتەوە ئەویش بریتییە لە قەیرانی دیموكراسی.
زۆر لە فەیلەسووف و زانایانی سیاسەت و كۆمەڵایەتی و ئابووری لە سەدەی بیستەمدا لەم دیاردەیان كۆڵیوەتەوە لەوانە (هابرمازHabermas، هنتكتن Huntington، ئوفە Offe، كروزير Crozier)، ئەم ئاراستەو بۆچوونەش لە سەدەی بیست و یەكەمیش هەر بەردەوام بوو لەلایەن كروش و رانسیێەو ولن، كە باس لە قۆناغی دوای دیموكراسی دەكەن Post-democracy، هەروەها هەر یەك لە مانين Manin و ستريك Streek، باسیان لە دیموكراسیی تەماشاكاران و دیموكراسیی كۆتدار كردووە، هەروەها هەر یەك لە میركل و كۆلیكان باسیان لە دیموكراسیی بێتوانا یان كەموكورت كردووە، لەكاتێكدا هەریەك لە ميشلسين Michelsen، فالتر Walter باسیان لە دیموكراسیی ناسیاسی كردووە، بەڵام بلوهورن Bluhdorn باسی لە دیموكراسیی لاساییكراوە يان لاساييكردنەوەی دیموكراسی كردووە.
ئەم هەموو بۆچوونانە لە كاتی جیاوازدا ئاماژەی گرنگن بۆ ئەو كێشە گرنگانەی كە دیموكراسی وەك( چەمك و پیادەكردن) پێوەیان دەناڵێت، ئەم بۆچوونانە لەگەڵ وردەكاریی بەشەكانی قەیرانی دیموكراسی دەستیان پێكرد، بەڵام بە شرۆڤەكردنی سەرتاپاگیریی كێشەكان و قەیرانەكانی دەوروبەری دیموكراسی كۆتاییان هات، لەبەر رۆشنایی ئەم بۆچوونانەدا پرسیارێكی سەرەكی هاتە ئاراوە: ئایا ئەم دیاردانە گوزارشت لە تەحەددای جیددی دیموكراسی دەكەن یان لە قەیرانێك كە دەوری دابێت؟
لە رووی مێژووییەوە خۆخەریككردن بە بابەتی دیموكراسی كۆنەو فیكری سیاسی هێناویەتە پێش، فیكری سیاسیی گریك لە سەردەمی گەشەسەندنی (سەدەی سێیەمی پێش زایین) دیموكراسیی داهێنا وەك رێگایەك بۆ پیادەكردنی حوكمڕانی و دەسەڵات، پێش ئەویش پیادەكردنەكە هەبوو، بەڵام بەشێوەی بەرایی لە وڵاتی میسۆپۆتامیادا، لەلایەن پرۆفیسۆری ئەمریكی لە زانكۆی شیكاگۆ (جاكوبسنJacobson) ئەو ناوەی لێنرا بەوەی كە گوزارشت لە دیموكراسیی بەرایی primitive democracy دەكات.
بیرۆكەی دیموكراسی لە (دیموكراسیی راستەوخۆ)وە بۆ ( دیموكراسیی نوێنەرایەتی)پەرەی سەند، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەو پەرەسەندنانە بێ كێشەو قەیران بوون؟
دیموكراسی رەمەك و خولیایەكی سەختە كە خولیای حوكمڕانیی و دەسەڵاتە، بۆیە دەبینین كە توێژەری فەرەنسی ((ۆاسافي Christian Save`s)لە تێزە سەرنجڕاكێشەكەیداSe` pattare de la democrarie: Thanatos et politique 2008 (ژێرخاككردنی دیموكراسی: خولیای مردن و سیاسەت) دووپاتی دەكاتەوە كە دیموكراسی قوربانیی خولیایە بكوژەكەیەتی، بەواتای ئەوەی كە خولیای مردن لە دیموكراسییەتدا لە خولیای مردن دەچێت لای مرۆڤ (بەپێی دیدگای فرۆید). بۆیە لەبەر بوونی ئەو خولیایە لە سایكۆلۆژییەتی دیموكراسیدا، دەبینین كە رووبەڕووی قەیرانگەلێكی سەخت بۆتەوە، یەكەمینی ئەو قەیرانانەش لە فەرەنسا لە ساڵی 1880 سەری هەڵدا، دواتر لەگەڵ قەیرانە سیاسییەكاندا لە 1900 زیاتر بەدەركەوت، بەڵام دوای جەنگی یەكەمی جیهان و لەگەڵ وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن نوێنەرانی ئایدیۆلۆژییەتی دەسەڵاتخوازیی و تۆتالیتارییەوە زیاتر تەقییەوە، بەڵام لە سییەكانی سەدەی بیستەمدا كەڵەكەی كرد و ئەمەش بووە هۆی شكستهێنانی سیستەمە پەرلەمانییەكان كە گوزارشتیان لە دیموكراسیی نوێنەرایەتیی دەكرد، ئەم شكستەش یەكێك بوو لە هۆیەكانی جەنگی دووەمی جیهان، كە ئەنجامەكەی لەناوچوونی ئەو ئاراستە خۆسەپێنانە بوو، هەروەها سەرهەڵدانی دیموكراسیی لیبرالی وەك سیستمی حوكمڕانیی.
بەڵام توێژەر (موفى Chantal Mouffe)، سەرنج لەوە دەدات كە نەریتە دیموكراسییەكان حوكمی یاسا و بەرگریی لە مافی مرۆڤ و رێزگرتنی ئازادیی تاك لەخۆدەگرن، بەڵام لەلایەكی دیكەوە سەرنج دەدات كە نەریتە دیموكراسییەكان ئەو بیرۆكانەیان تێدایە كە پەیوەستن بە یەكسانی و ناسنامەی حوكمڕان و حوكمدراوان و سەروەریی میللی، مۆفی دەگاتە ئەو ئەنجامەی كە پێویست ناكات پەیوەندیی پێویست لە نێوان هەردوو دیوی دیموكراسی و لیبرالیدا هەبێت، بەڵكو ئەم پەیوەندییە وەك گوزارشتێكی مێژوویی مەرجدارە، هەروەها بەبێ رەچاوكردنی ئەو جیاوازییە ئەستەمە لە قەیرانی سەردەمیانەی دیموكراسیی بگەین كە بریتییە لە قەیرانی رێكخستنەوە، زیاتر ئاماژەش بەوە دەكات كە دیموكراسی و لیبرالی یەك رەچەڵەك نین ، بەڵكو لە زۆر لایەنی گرنگدا دوو فیكری دژبەیەكن، بە شێوەیەك كە دەكرێ دیموكراسیگەلێكی نا لیبرال هەبن وەك دیموكراسیی راستەوخۆی پەتی، هەروەها شێوەو جۆرەكانی حكومەتی لیبرالی دەكرێ بە وردی حكومەتی دیموكراسی نەبێت، بۆیە بیرمەندی نەمساوی و هەڵگری خەڵاتی نۆبل لە ئابووری فريدريك فون هايك Friedrich von Hayek (1889-1992) لە كتێبە ناودارەكەی: دەستووری ئازادی The Constitution of Lieberty,1960دا جياوازيی لەنێوان دیموكراسی و لیبرالیدا دەكات، كاتێ وەسفی لیبرالی دەكات كە ئەو مەزهەبەیە پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە یاسای لەسەر جێگیردەبێت، بە نیسبەت ئەویشەوە دیموكراسی لە رووی گرنگییەوە بە پلەی دووەم دێت، چونكە مەبەستی باڵای سیاسەت بریتییە لە ئازادی كە نایەتەدی مەگەر كۆتی توند بخرێتە سەر چالاكیی حكومەت، لەم سۆنگەوە دەكرێ ئەوە بێنینەوە یاد كە بیرمەندی ئەڵمانی (كارل شميت Karl Schmitt، 1888-1985) جەختی لێدەكاتەوە كە كاتێ دیموكراسی زیاتر لیرالییەتی فراوانی تێدا بێت، ئەوا ئەو دیموكراسییە كەمتر دیموكراسی دەبێت.
بەم شێوەیە هەندێ كەس باس لە تێپەڕاندنی (دیموكراسیی نەریتی) دەكات بۆ قۆناغێكی دیكە كە ناویان ناوە (قۆناخی دوای دیموكراسی)، بەڵام نەك لەسەر بنەمای ئەوەی كە دیموكراسی گەیشتۆتە كۆتاییەكەی، بەڵكو بۆ پێشنیاری تازەكردنەوەی شێوەی دیموكراسی، بەڵام ئەم بۆچوونە رووبەڕووی كێشە بۆتەوە لەبەر ئەوەی كە زیاتر بە ئاییندەی دەوڵەتەوە خەریك بوو وەك تەنیا قەوارەیەك زیاتر لەوەی خەریك بێت بە ئاییندەی دیموكراسی.
كەواتە، ئایا ئێمە لەئێستادا لە رووبەڕووبوونەوەی فیكری و پیادەكردنی قەیرانی دیموكراسیداین؟
دیموكراسی سیستەمێكی دینامیكییە لەمیانی دامەزراوەو رێكارو رێكخستنەوە، بە كارلێكی هاووڵاتیان لەگەڵیدا (دەژی و بەردەوام دەبێت)، ئەم هەموو توخمانەی دیموكراسی یەكانگیرن و بەپێی كات دەگۆڕێن، ئەم گۆڕانكارییانەش لە ڕێی هەیكەلبەندی و داخوازییەكان و فشارەكانی سەر دیموكراسی روودەدەن، كاتێ لە ژینگەی دەرەوە یان لە میانی گۆڕانكارییە ستراتیژییەكانەوە دێن بەو ناوەی گوزارشت لە بەرژەوەندییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان دەكات، ئەویش بە هۆی گەمەكارە سیاسییەكان لەنێو سیستەمی دیموكراسیدا دەبێت، لێرەدا حكومەت و حزبە سیاسییەكان رۆڵی سەرەكی دەگێڕن، لە هەمان كاتدا پەرلەمان و دادگا رۆڵی كەمتریان دەبێت، كاتێكیش دامەزراوەو رێكارەكان بێ ئاگا دەبن لەم فشارو داخوازییانە، ئەوا مەترسیی گۆڕینی لێ دەكرێت بۆ دۆخێك كە نەتوانرێت تێیدا ئەركەكان ئەدا بكرێن، دواتر ئەدای حكومەت و سیستەمی سیاسی و دامەزراوە دیموكراسییەكان دادەبەزێت و شەرعییەتی سیستمی سیاسی دەكەوێتە ژێر هەڕەشە لەمیانی دابەزینی ئاستی بڕوا و متمانەبوونی گەل بەم شەرعییەتە.
كەواتە ئەو تەحەدییانەی روبەڕووی دیموكراسی دەبنەوە جیاوازو هەمەجۆرن، تەحەدییەكانی دەرەكی بریتین لەوانەی كە دیاردەی گلۆباڵیزم و بۆچوونە پارێزگارە تازەكان و بڕیارگەلی سیاسی دامەزراوەكانی سەرووی نیشتمانییsupra-national institutions،و بەرزبوونەوەی ئاستی نایەكسانیی ئابووری- كۆمەڵایەتی درووستیان كردوون، بەڵام تەحەددیاتەكانی ناوخۆیی بریتین لە مەیلداری بۆ حزبە راستڕەوەكان، یان لەدەستدانی دەسەڵات و چالاكیی پەرلەمان، ئەم هەموو تەحەددیانە هۆكاری سەرەكیی ئەو قەیرانەن كە رووبەڕووی دیموكراسی دەبێتەوە، ئەم قەیرانە بەردەوام دەبێت، ئەگەر سیستەمە سیاسییە دیموكراسییەكە هاوسەنگیی وردی بەهاداریی و وەزیفی دانەهێنێت و پەرەی پێ نەدات، كە حاڵەتی بێتوانایی وەزیفی و بەهاداریی سیستەمی دیموكراسی قەرەبوو دەكاتەوە، لێرەدا دەكرێ ئاماژە بە دوو مەرج بدەین بۆ سەرهەڵدانی قەیران لە سیستەمی دیموكراسیدا كە بریتین لە:
* كاتێ رێكارە دیموكراسییەكان دەگۆڕێن و چالاكی و ناوەڕۆكە بەهادارەكانیان وەك ئازادی و یەكسانی و چاودێریكردنی دەسەڵات لەدەست دەدەن.
* كاتێ هاووڵاتیان هەست بە حاڵەتی سەرەوە دەكەن و قایل نابن كە شەرعییەت بە حكومەت و سەرجەم سیستەمە دیموكراسییەكەی بدەن.
بەم شێوەیە هاووڵاتیان رەخنە لە حكومەت دەگرن و دەنگی پێ نادەن( واتا بە حزبێك یان بەو حزبانەی لە حكومەتدان)، ئەمەش ئەو چركەساتەیە كە حوكمڕانە هەڵبژێردراوەكان بەرەو دەسەڵاتخوازی دەچن، ئەگەر لەو حاڵەتەدا نەبن كە حوكمڕانیی گەلیان لا قبوڵ بێت، ئەمەش دوای ساڵی 2000 لە فەنزوێلا و ئیكوادۆرو پۆلیفیاو هەنگاریا روویدا.
بەم شێوەیە دیموكراسی دەكەوێتە نێو قەیرانێكی قووڵەوە كە بەسەر دوو جۆری قەیراندا دابەش دەبێت: قەیرانی رووكەشیی قووڵ و قەیرانی داپۆشراو یان شاردراوە، قەیرانی توند لەمیانی بێتوانایی و بێ كارامەیی حكومەت لە ئەدای ئەركەكانیدا سەرهەڵدەدات، كە دواتر دەبێتە هۆی هاتنەئارای دیاردەگەلێكی مەترسیدار و سیستەمی سیاسیی رادەماڵێت، وەك خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان كە دژی سیستەمی سیاسی ئەنجام دەدرێن، هەندێ جاریش گوزارشت لە خۆی دەكات بە رێگەی نا ئاشتییانە. دەرئەنجامی ئەو قەیرانە قووڵانە جیاوازن، هەندێ جار دەبێتە هۆی هەرەسهێنانی سیستەمی دیموكراسی، یان دامەزراندنی حوكمڕانیی دەسەڵاتخوازی، وەك ئەو قەیرانانەی لە ئيتاڵيا(1919-1922)،لە ئەڵمانیا (1930-1933)، و لە ئیسپانيا(1936-1939)، لە یۆنان (1965-1967)، لە چیلی(1970-1973) سەریانهەڵدا، بەڵام ئەو جۆرە قەیرانانە هەندێ جار پەلدەكێشن بۆ چاكسازیی ریشەیی كە هاوسەنگیی بۆ سیستەمە دیموكراسییەكە دەگێڕێتەوە، بەڵام نموونەمان بۆ ئەمە كەمە، لێرەدا دەكرێ ئاماژە بە سلۆفاكیا بكەین، كاتێ دەنگدەران لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1998 توانیان (مجيار Vladimir Meciar)ی سەرۆكی سلۆڤاكیا لە حوكم لابەرن دوای ئەوەی كە دەنگیان پێ نەدایەوە، بەڵام هەندێ جار دەگەڕێنەوە بۆ سیستەمی دیموكراسی بە هەموو كەموكوڕییەكانیشیەوە، لێرەدا ئاماژە بۆ دۆخی ئەرجەنتین دەكەین(1998-2002)، كاتێ رووبەڕووی قەیرانی ئابووری و دراو بووەوە، هەرچەندە سیستەمی دیموكراسیشی بۆ گەڕایەوە، هەمان شتیش راستە بۆ دۆخی هەر یەك لە ئۆكرانیا و كرواتیا دوای نەوەدەكانی سەدەی بیستەم.
لەبەر ئەوە، هۆكارەكانی ئەم قەیرانە توندە یان ئابوورین، یان لاوازیی دامەزراوە دیموكراسییەكانە، یاخود سەرهەڵدانی پێكدادانی چەكدارییە، بەڵام دەرچوون لەم قەیرانە زۆرجار لای گەمەكارە سیاسییەكانە.
لە حاڵەتی قەیرانی شاردراوە یان داپۆشراودا، ئەنجامەكانی لەوەدان كە نابنە هۆكاری هەرەسهێنانی سیستەمی دیموكراسی، بەڵام كاریگەرییان بۆ سەر توانا و لێهاتوویی دەبێت، هەروەها بۆ ئەوەی بچێتە قۆناخی دوای دیموكراسییەوە، هەروەك هەردوو توێژەر (كروش Crouch و رانسيير Rancie`re) جەختی لێدەكەنەوە، تەنیا رووگەی دامەزراوەیی لە سیستەمی دیموكراسیدا دەمێنێتەوە، هەروەها توێژەر (ستريكStreeck) ئاماژەی پێ دەكات، یانیش تەنیا دیموكراسی لەگەڵ بوونی كەموكوڕیی هەروەك پرۆفیسۆری ئەڵمانی ئۆفە Offe باسی دەكات، ئەم بۆچوون و رەخنانە لەلایەن راستڕەوو چەپەكانەوە بە ناونیشانی جیاواز خرانەڕوو، بۆ نموونە : فەیلەسووف هابرماز بە قەیرانی شەرعییەت ناوی دەبات، پرۆفیسۆر ئۆفە بە قەیرانی هەیكەل Structure، بەڵام توێژەر ئۆكونەر ناوی قەیرانی دارایی لێناوە، كەچی كرۆزەر بە قەیرانی بێتوانایی حوكمڕانیی ناوی دەهێنێت.
جا بۆ ئەوەی دەستنیشانكردنێكی وردی قەیرانی دیموكراسی بخەینەڕوو، پێویستە سێ ئاست شی بكەینەوە:
* ئاستی یەكەم: پەیوەستە بە گەل و ئەوەی كە لە دیموكراسيی دەوێت و لێی تێدەگات، ئایا بەم بارودۆخی ئەو دیموكراسییە پیادەكراوە رازییە یان نا؟
* ئاستی دووەم: پەیوەستە بە شیكردنەوەو هەڵسەنگاندنی شارەزایان كە پێوانەو نۆرمی جۆری دیموكراسییەكە پێشكەش دەكەن، هەروەها چاودێریی نەبوونی لێهاتوویی و كارامەیی دیموكراسی دەكەن كە سەرەتاكانی قەیران لە دیموكراسی پێكدەهێنێت.
* ئاستی سێیەم: پەیوەستە بە پێویستبوونی ئەنجامدانی شیكردنەوەی وردیی دیموكراسی.
كەواتە ئەوەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێ كرد، دەكرێ چەند دەرئەنجامێك دەربارەی قەیرانی دیموكراسیی سەردەم بخەینە ڕوو:
* كێشەكانی دیموكراسی كە كێشەی بەردەوامن و ناكرێ وێنای هیچ دیموكراسییەك بەبێ كێشە بكرێت.
* ئەو كێشانە دەبنە هۆی درووستبوونی قەیران یان قەیرانی زۆر بۆ دیموكراسی.
* مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو كێشانە و دوای ئەوانیش، ئەو كێشانەی كە دەبنە هۆی گۆڕانكاریی لە سرووشتی دیموكراسی و دانانی رێگەچارەی گونجاو.
* كەڵەكەبوونی قەیران و كێشەكان لە دیموكراسیدا و مانەوەیان بێ چارەسەر یان پێشكەشكردنی نیوە چارەسەر، یان چارەسەری ناتەواو ئەنجامی مەترسیداری بەدوادا دێت، ئەویش سەرهەڵدانی بۆچوونی حوكمڕانی دەسەڵاتخوازی یان بواردان بۆ گەشەسەندنی پۆپۆلیستی Populism.
* دیموكراسیی باش یان سەقامگیر پشت بە هێز و خۆڕاگریی هێزە دیموكراسیخوازەكان دەبەستێت لە پڕكردەوەی گۆڕەپانی سیاسی بە پرەنسیب و بەها دیموكراسییەكان.

Top