كاتێ لە ساڵی 2011 ئوسامە بن لادن لە پاكستان لەلایەن هەواڵگریی ئەمریكاوە كوژرا، وەك پسپۆرێك لە كەناڵێكی ئاسمانیی كوردستان پرسیاریان لێكردم دەربارەی قۆناخی دوای بن لادن، من لە وەڵامدا پێمگوتن قۆناغێكی مەترسیدارەو ئاڵۆزتریش دەبێت، رووبەڕووی فیكرێكی زیاتر پەڕگیرو توندڕۆ دەبینەوە، بۆیە لە راستیدا بینیمان دوای ماوەیەك چی روویدا، كاتێ داعش پەیدا بوو، ئەو رێكخراوەی كە لە مێژوودا لە دڕندەیی و توندوتیژییەوە وێنەی نەبووە، بە شێوەیەك كە قاعیدە خۆی لە كردارەكانی ئەو بێبەری كرد، ئەیمەن زەواهیری سەرۆكی قاعیدەش بە دڕندە وەسفی كردن.
هەڵەیە ئەگەر هەندێ كەس وا بزانن كە داعش دوای رزگاركردنی موسل لە عێراق كۆتایی دێت، یان لە سووریا دوای رزگاركردنی رەقە، ئەو فیكرانە هەمیشە لە كۆمەڵگە ئایینییەكان رەگیان داكوتاوە، دەبنە شانەی نووستوو، ئەو كۆمەڵگەیانەش بوونەتە لانكەی لەخۆگرتن، بەمەش یارمەتیی بڵاوبوونەوەیان دەدەن، ئەگەر وا نەبێت ئەو رێكخراوە چۆن توانی بڵاوببێتەوەو بەم خێراییە دەسەڵات بسەپێنێت؟ دووەم شت ئەو ژینگە دژەی كە یەكدی قبوڵ ناكات، لە عێراق ژینگەی شیعە دوای ساڵی 2004 كەلتوورێكی ئایدیۆلۆژیی سەقەتی هێنایەئاراوە كە بریتییە لە رق و كینە بەرامبەر ئەوی دی، تەنانەت تەكفیركردنی و بەهەدەردانی خوێن، لە لێدوانەكانی هەندێ لە سەرانی حەشدی شەعبی كە ناكۆكە لەگەڵ دەستوور ئەم كەلتوورە مەترسیدارە دەبینرێت، دواترینیان لێدوانی قەیس خەزعەلی سەرۆكی عەسائبی ئەهلی حەقە كاتێ گوتی: دەچینە موسڵ تاكو تۆڵە لە بكوژانی حوسێن و نەوەكانی یەزید بكەینەوە! ئەم عەقڵییەتە ئایدیۆلۆژییە ئایینییە پەڕگیرە وێنایەك دەبەخشێتە سوننە كە گوایە مەبەست ئەوانن، بۆیە دەبێ داكۆكی لە خۆیان بكەن، پەنا بۆ هەر یەكێك ببەن تا بەرگری بكەن، بەتایبەتیش ئەگەر هەندێ شتی هاوبەشی فیكری و بیروباوەڕییان هەبێت، رەفسنجانی دانی بەوەدا ناوە كاتێ گوتی ئێمە هۆكاری سەرهەڵدانی داعش بووین، لەمەدا رەخنەی لە سیاسەتی چینی سیاسەتمەداری شیعە گرت كە نەیتوانی بە شێوەیەكی دروست ئەوی دی قبوڵ بكات، بێ گومان سوننە كە بایكۆتی پرۆسەی سیاسییان كرد كەمترخەمییان نەكرد لە وەسفكردنی شیعە بە ئاگرپەرست و سەفەوی و بەكرێگیراوانی ئێران، تەنانەت هەندێ سەرانی سوننە كە بەشداریی پرۆسەكە بوون لێدوانی تایفەگەرییان بە نهێنی رادەگەیاند و هەندێ جاریش وەك پەرچەكردار، لە راستیدا هەردوو لا نەیانتوانی دەوڵەتی هاووڵاتی دابمەزرێنن، بەڵكو هەوڵیاندا دەوڵەت بە مۆركی مەزهەبی رەنگڕێژبكەن.
كەس وا لێكناداتەوە كە داعش و قاعیدەش پێش ئەو، دروستكراوی ئەمریكین، ئەمە رایەكی ناماقووڵە لە ناوەندەكانی ئەكادیمی و زانستیدا، بەڵكو داعش و قاعیدە و هەموو رێكخراوە سوننە تیرۆریستییەكان دروستكراوی كۆمەڵگەن كە لە فیكری فەقیهانی ئیسلامەوە هەڵقوڵاون، ئەمانە خوێندنەوەیەكی كەسێتیی و حزبییە بۆ دەقەكانی ئایین لە قورئان و سوننەت، لێكدانەوەی تاكە كەسییە كە گەڵاڵە بووەو دواتر بووە بە بیروباوەڕێكی بەكۆمەڵی رێكخراو تا بەسەر كۆمەڵگەكاندا بیسەپێنن لە رێی شێوازی رازیكردنی ئارەزوومەندانە، یان بە زۆرەملێی و توندوتیژی، ئەوەی داعش ئەنجامیدا لە سەپاندنی بیروباوەڕ بەسەر خەڵكدا لە رێی توندوتیژییەوە، سەرەتا سەركەوتن بەدەست دێنێت لە زوو بڵاوبوونەوە و قبوڵكردن، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات ئەم راستییانە روون دەبنەوەو لایەنگرانیان كەم دەبنەوە و لێیان بێزار دەبن، تەنانەت دەگاتە قۆناخی كودەتا و یاخیبوونیش دژی داعش هەروەك چۆن لە چەند شارێكدا روویدا، ئێستاش لە موسڵ روودەدات، ئەگەر لێدوانەكانی هەندێ لە سەرانی حەشدی شەعبی نەبێت و لە ترسی دانیشتووانی موسڵ نەبێت بە هاتنی حەشدی شەعبی بۆ ناو شارەكە، چونكە پێموایە كە خەڵكی شارەكە كە بڕبڕەی تایفەی سوننەن لەگەڵ داعش بەیەكەوە شەڕدەكەن دژی حەشدی شەعبی ئەگەر بێنە ناو شارەكەوە، هەروەها یاخیبوون زیاتر دەبێت دژی داعش ئەگەر بە پێچەوانەوە بوو.
موسڵ نزیك یان دوور رزگاردەكرێت و شەڕێكی زۆر سەخت لە ئارادایە، بۆ داعشیش سەختتر دەبێت ئەگەر هەموو دەروازەكان بە روویدا دابخرێن، ئەمەش پلانی ئێران و سووریاو رووسیایە، واتا رێگەگرتن لە دەرچوونی داعش لە موسڵ و لەناوبردنیان، تاكو چەكدارانیان بەرەو سووریا رانەكەن بە تایبەتیش بۆ رەقەی پایتەختی خەلافەت، چونكە ئەگەر لەناونەبرێن و پلانی رزگاركردنی موسڵ ئەنجام نەدرێت یان دوابكەوێت ئەوا روودەكەنە رەقە، بەڵام هۆكاری دواخستنی ئۆپەراسیۆنەكان بۆ چەند فاكتەرێك دەگەڕێتەوە، رەنگە گرنگترینیان رازیكردنی شەقامی عێراقی بێت كە پێویستە حەشدی شەعبی بەشداری بكات بۆ یەكلاییكردنەوەی شەڕەكە، بۆیە دەبینین شاندێكی رژێمی ئەسەد سەردانی بەغدای كرد و بە ئامادەبوونی ئێران بۆ تەئكید كردنەوە لە دوو خاڵ: یەكەمیان جەختكردنەوە لەسەر رێگەنەدان بە راكردنی چەكدارانی داعش لە عێراق، بەڵكو دەبێ لەناوببرێن، ئەویش بە داخستنی هەموو دەروازەكان، لەو حاڵەتەدا هێزەكانی عێراق زیانێكی زۆری لێ دەكەوێت، داعشیش تا دوا هەناسە بەرگری لە موسڵ دەكات، دووەمیان: بەشداریكردنی حەشدی شەعی لە سووریا، لەگەڵ دووپاتكردنەوەی سەرۆك وەزیران و ئیبراهیم جەعفەری وەزیری دەرەوە كە حكومەتی بەغدا رێگەنادات حەشدی شەعبی لە سووریا شەڕبكات، حەیدەر عەبادیش لەمەدا هیچ دەسەڵاتێكی نییە، ئێمەش لە عێراقێكی پڕ ئاژاوە دەژین و میلیشیا چەكدارە بەهێزەكان هەڕەشە لە دامەزراوە سەربازییەكان دەكەن.
بەڵام پرسیارێك دێتەپێشەوە، داهاتووی داعش چۆن دەبێت و چارەنووسی بەكوێ دەگات؟ ئەم جارە لەكوێ دەگیرسێتەوە؟ بێگومان زۆر كۆمەڵگەی عەرەبی و موسڵمان هاوسۆزن لەگەڵ داعش و پشتگیریدەكەن و دەیحەوێننەوە، چونكە ئەو كۆمەڵگەیانە پێیانوایە بە قەناعەتی خۆیان كە داعش بەرگریی لە پێكهاتەی سوننە دەكات، زانراویشە كە داعش سوننەی لە تایفەكانی دیكە زیاتر كوشتووە، دووەم شت داعش دژی مەددی شیعە لە ناوچەكە شەڕدەكات، ئەمەش راست نییە، سێیەم شت داعش دژی كافرەكان واتا هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی شەڕدەكات، ئەم لێكدانەوانە هەموویان وایان لەو كۆمەڵگەیانە كردووە كە لەگەڵ داعش هاوسۆزبن، بۆیە هاتنە نێو داعش لە هەموو وڵاتانەوە درێژەی هەیە و بەردەوامە، هەتا لە كۆمەڵگە موسڵمانەكانی رۆژئاوا.
دیارە ئێمە دوای داعش كۆپییەكی دیكەی ئەو رێكخراوە توندڕۆیانە بەو شێوە دڕندانەو خوێناوییە نابینین، پێموایە كە كۆپییەكی دیكەی جیاواز لە قاعیدەو داعش دەبینین، ئەم كۆپییەش لەنێو كۆمەڵگە بڕوادارەكاندا پەسندە، هۆكارەكەش لەبەر ئەوەیە كە داعش چی بۆ دوای خۆی نەهێشتەوە، هەموو شێوازو زاراوەكانی فەرهەنگی توندوتیژی و تیرۆر و پەڕگیری جێبەجێكرد، دوا قۆناغی دەوڵەتیشی راگەیاند كە بریتی بوو لە دەوڵەتی خەلافەت، لەگەڵ ئەوەشدا تەنیا كاولكاری و رق و كینەی بۆ مایەوە، كەواتە ئەو دوای ئەوە دەبێ چی بكات؟
نموونەی ئەم رێكخراوە پەڕگیرانە وەك مارە ئەگەر پێستەكەی نەگۆڕێت دەمرێت، سەرچاوەی فیكریان یەكە، بەڵام بە شێوازی جیاواز، كاتێ رێكخستنی نهێنیی ئیخوان موسلمین لە ساڵی 1940 سەریهەڵدا ئامانجی درووستبوونی بە نهێنی لەناوبردنی دوژمنانی ئییخوان موسلمین بوو لە میسر، بۆیە لە سەردەمی ئەواندا كوشتن زۆر بوو، هەر لە سەرۆك وەزیران مەحمود فەهمی نەقراشی لە 1948 تا شێخی ئەزهەر دكتۆر محەمەد حوسێن زەهەبی وەزیری ئەوقاف ساڵی 1977، دوتر كۆمەڵەی تەكفیرو كۆچ بە سەرۆكایەتیی شوكری مستەفا لە كۆتایی شەستەكان پەیدابوو، هەروەها كۆمەڵەی جیهاد كە لە ساڵی 1981 ئەنوەر ساداتی سەرۆكی میسری كوشت بە هۆی رێكەوتننامەی كامپ دەیڤید لەگەڵ ئیسرائیلدا، ئەیمەن زەواهیریش ئەندام بوو لەو كۆمەڵەیە، لە ساڵی 1988 ئوسامە بن لادن لەگەڵ جێگرەكەی ئەیمەن زەواهیری بەرەی ئیسلامیی جیهانی بۆ جیهادی جوو و سەلیبییەكان دامەزراند، لە ساڵی 2001 كۆمەڵەی ئیسلامیی میسری و رێكخراوی قاعیدەی جیهاد یەكیان گرت، كە بە رێكخراوی قاعیدە ناسران لە هەمان ساڵدا و بە دیاریكراویش لە رۆژی 11ی ئەیلول سەنتەری بازرگانیی جیهانییان لە مەنهاتن و بارەگای وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا(پینتاگۆن)یان كردە ئامانج، بە قاعیدە ناوی دەركرد، چونكە بنكەیەك یان شوێنێكیان تەرخانكرد بۆ تۆماركردنی ناوی ئەو كەسەی لە دەرەوەی ئەفغانستان دێت و شەڕ دژی رووس دەكات، ئەمەش جیل كیبل توێژەری ئەمریكا دووپاتی كردۆتەوە و چەندین راوبۆچوونی دیكە هەن دەربارەی هۆكاری ئەم ناوە، ئوسامە بن لادن قەناعەتی وا بوو كە ئەفغانستان شوێنێكی گونجاوی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی رێكخراوەكە نییە، بۆیە دوای ساڵی 2003 عێراقی بە شوێنێكی بەپیت زانی، عێراق هێزی ئەمریكای لێبوو، بۆیە لە ساڵی 2004 لقێكیان بە ناوی رێكخراوی قاعیدە لە وڵاتی رافیدەین بە سەرۆكایەتی موسعەب زەرقاوی دامەزراند، واتا دوای ساڵێك لە كەوتنی بەغدا، لە ساڵی 2006 زەرقاوی كوژرا، چەندین گروپی دیكەی چەكداری لە عێراق شەڕیان دەكرد، رێككەوتن لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق بە سەرۆكایەتیی ئەبو عومەر بەغدادی، كە دواتر بە (داع) ناسرا، ئەمە لەسێ بەرە شەڕی دەكرد: بەرەی ئەمریكییەكان، بەرەی شیعە، بەرەی سوننە ئەوانەی كە نەچوونە پاڵ دەوڵەتەكەیانەوە، بەڵام لە ساڵی 2010 ئەبوحەمزە موهاجیر و ئەبو عومەر بەغدادی لە بۆردومانی ئەمریكا كوژران، قاعیدە بڕیاری دا ئەبوبەكر بەغدادی بكاتە بەرپرسی قاعیدە لە عێراق، لە ساڵی 2011 شۆڕشی سووریا هەڵگیرسا، دوای ساڵێك واتا لە 2012 بەرەی نوسرە بە سەرۆكایەتیی مەمەد جۆلانی سوری پەیدابوو، ئەم بەرەیە بەیعەتی بە رێكخراوی قاعیدە دا، بەرەی نوسرە بوو بە نوێنەری شەرعیی قاعیدە لە سووریا، لەبەر ئەوەی قاعیدە بڕوای بە سنووری دەستكرد نییە كە رۆژئاوا درووستی كردووە، بۆیە ئەبوبەكر بەغدادی نامەیەكی بۆ ئەبو محەمەد جۆلانی نارد تا بێتە نێو جەماعەتەكەیەوە و دواتر یەكبگرن، بەڵام جۆلانی نامەكەی رەتكردەوە و پەنای بردە بەر زەواهیری و داواكەی بەغدادی پێڕاگەیاند، زەواهیری نامەیەكی لە ڕێی كەناڵی جەزیرەوە نارد، بە توندی هەوڵی یەكگرتنی نێوان بەرەی نوسرە بە سەرۆكایەتیی جۆلانی و دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق بە سەرۆكایەتیی بەغدادی رەتكردەوە، بەمەش بەغدادی داواكەی زەواهیری رەتكردەوە و لێرەوەش سەرەتاكانی نیازی بەغدادی بەدەركەوتن كە مافی خۆیەتی سەرۆكایەتیی قاعیدە بكات لە ناوچەكە، بە تایبەتیش ئەگەر بزانین كە بەغدادی گونجاوترە بۆ سەركردایەتیكردن بەپێی رێكخراوی فیكریی خۆیان، چونكە ئەو پسپۆڕ بوو لە زانستە شەرعییەكاندا، لەكاتێكدا كە زەواهیری پزیشكی نەشتەرگەرە، بەغدادی لە قورەیشەو زەواهیریش میسرییە، دیارە فەقیهەكان رێككەوتوون كە قورەیشی لەپێشترە بۆ خەلافەت، بەغدادی لە ساڵی 2013 دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام دامەزراند، كە دواتر بە(داعش) ناسرا، زەواهیری و جۆلانی ئەم هەنگاوەی (بەغدادی)یان رەتكردەوە، بەو ناوەی كە یاخیبوون و دەرچوونە لە كۆمەڵەی دایك، دواتر زیاتر لە 700كەس لە هەردوولا كوژران، ئینجا بەغدادی خەلافەتی ئیسلامی راگەیاند كە زەواهیری و جۆلانی چاوەڕوانیان نەدەكردو بەمەش تووشی شۆك بوون.
راگەیاندنی خەلافەت لەلایەن بەغدادییەوە كۆتایی قۆناغەكە بوو، هیچ شتێكی دیكەی بەدوادا نایەت تەنیا بەردەوامبوون نەبێ لە شەڕكردن دژی ئەو كەسەی بەرامبەری دەوەستێتەوە، تاكو خەلافەت سەربكەوێت و هەمووان بەیعەتی پێبدەن، لە راستیدا ئەو خەلافەتە خەلافەتێكی دڕندەیە و فیكری وەهمیی ئەو كەسانە درووستیكردووە، چونكە لە قورئانی پیرۆزو سوننەتی دروستی پێغەمبەر(دخ) ئاماژە و قسە نییە لەسەر ئەو شێوە فیكرە خەیاڵییانە، فەلسەفەی ئیسلام لەسەر بنەمای دادپەروەری دامەزراوە، خوای گەورەش پشتیوانیی دەوڵەتی كافر دەكات ئەگەر دادپەروەر بوو، پشتیوانیی دەوڵەتی موسڵمانیش ناكات ئەگەر ستەمكار بوو بە گوتەی زانایانی موسڵمان، خەلافەتی بەغدادی لەسەر رشتنی خوێن و سەبیكردنی ئافرەت و كوشتنی بێتاوانان بە هەموو شێوازێكی دڕندانە دامەزراوە.
لەناوبردنی داعش و كۆتاییهێنانی رۆڵی لە جیهاندا خەونی قاعیدەیە، چونكە زۆربەی چەكدارانی قاعیدە چوونەتە نێو ئەو رێكخراوە، بەمەش رۆڵی قاعیدە شكستی هێناوە و خەریكە ئاسەواری نامێنێت، رەنگە فاكتەرەكانی دواكەوتنی قاعیدە ئەوە بێت كە ئەو زیاتر جەختی كردۆتە سەر بڵاوبوونەوەو رەواجدانی بیرو هزر، لەكاتێكدا داعش زیاتر جەخت لە بنیادنانی دەوڵەت دەكاتەوە هەتا ئەگەر وەهمیش بێت، داعش توانی دەوڵەت و خەلافەتەكەی بنیادبنێت، هەروەها توانی ئەو دەوڵەتە سامانێكی داریی دەوڵەمەند و ئابوورییەكی بەهێزی هەبێت لە رێی ئەو بیرە نەوتییانەی كە داعش دەستی بەسەردا گرتن، ئەمەش وایكرد كە لایەنگرانی قاعیدە بچنە نێو داعشەوە، بۆیە ئوسامە بن لادن حەزی نەدەكرد كە بارەگای قاعیدە لە ئەفغانستانی هەژار بێت، بەڵكو حەزی دەكرد لە دەوڵەتێكی دەوڵەمەند بێت وەك دەوڵەتانی كەنداو یان عێراق یان لیبیا، ئەم بیرۆكەیەش هەمان بیرۆكەی كارل ماركس بوو، كاتێ هیوای دەخواست شۆڕشی شیوعییەت لە بەریتانیای دەوڵەمەند بێت نەك لە رووسیای هەژار، بۆیە پێموایە كە قاعیدە دەیەوێت سەرلەنوێ رۆڵی خۆی زیندووبكاتەوە، بەڵام دیارە زۆر زەحمەتە، چونكە داعش رێگە بە قاعیدە نادات شوێنی بگرێتەوە و جڵەوی كاروباری لەدەستدا بێت، هەرچەندە قاعیدە زیاتر لە جیهاندا بڵاوبۆتەوە، چونكە لقی زۆر بەهێزو كاریگەر لە وڵاتانی مەغریب و سووریاو سۆماڵ و دوورگەی عەرەب و بەتایبەتیش لە یەمەن و نیمچە كیشوەری هیندی و باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا و شوێنی دیكە هەن، لەكاتێكدا داعش وەك قاعیدە لقی زۆری نییە، بەڵام بەهۆی لێكترازانی ریزەكانی قاعیدە لقەكانی داعش زۆر بوون، بۆ نموونە لێكترازانی ئەندامان لە قاعیدەی ئەفغانستان و پاكستان و بەیعەتدانیان بە بەغدادی، هەروەها ویلایەتی خوراسانیان سەر بە خەلافەتی داعش راگەیاند، بۆیە پێموایە داعش شوێنێكی دیكەی حەوانەوە لە باكووری ئەفریقیا بۆ خۆی دەدۆزێتەوە، بە تایبەتیش لە لیبیا، چونكە مەترسیدارترین لقی داعش لەوێیە، ململانێی نێوان قاعیدەو داعش دوای شكستیان لە عێراق و سووریا توندتر دەبێت، چونكە شكستی داعش خەونی قاعیدەیە، لەبەر ئەوەی سەرانی قاعیدە پێیانوایە كە داعش هۆكاری پووكانەوەی قاعیدەیە، هەروەها هۆكاری ئەم كاولكاری و وێرانكارییەیە، وەك بڵێی قاعیدە دەستی لەو كردەوە تیرۆریستیانەدا نەبێت، ئەندامانی قاعیدە خۆیان لە ئێستادا لەنێو رێكخستنەكانی داعشدان و تاوان ئەنجامدەدەن، ئەگەر قاعیدە پشت بە كتێبەكانی سەید قوتب و محەمەد قوتب و عەبدوڵا عەزام و ئەبو مەحەمەد مەقدیسی و بە كتێبی (العمدة لإعداد العدة في الجهاد في سبیل الله)ی عەبدولقادر بن عەبدولعزیز ببەستێت، ئەوا داعش جگە لەو كتێبانە بە تەواوی كتێبی(إدارە التوحش)ی ئەبوبەكر ناجی جێبەجێ دەكات، ناتوانین وا دابنێین كە كێ لە كۆتاییدا سەردەكەوێت، ناكۆكییەكە فیكری و بیروباوەڕ نییە، بەڵكو ناكۆكییەكە دەربارەی ئەوەیە كێ نوێنەرایەتیی خەلافەت، یان دەوڵەتی ئیسلامی دەكات، رەنگە كۆپییەكی دیكەی ئەو رێكخراوانە لە ئایندەدا ببینین، بەڵام دیار نییە ئەم كۆپییە چۆن دەبێت، زۆربەی مەزەندەش ئەوەیە كە دوای نەمانی خەلافەتی بەغدادی، زەواهیری دەوڵەتی ئیسلامی، یان خەلافەتی ئیسلامی رابگەیەنێت.


* پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
ش