سیمیناری (چوار نەتەوەی عەرەب، تورك، فارس و كورد) لە تونس تایبەت بە باسكردنی شێوازەكانی پێكەوەژیانی ئاشتییانە و دیالۆگ و لێكگەیشتن
د. شێرزاد نجار
دكتۆر محەمەد شەحرور لە سووریا
دكتۆر عەبدولحسێن شەعبان لە عێراق
دكتۆر شێرزاد ئەمین نەجاڕ لە كوردستانی عێراق
مامۆستا سەلاحەدین بەدرەدین لە كوردستانی سووریا
دكتۆر محەمەد ساڵح سەدیقیان لە ئێران
مامۆستا نەوزاد سواش لە توركیا
دكتۆر حامد حمود ئەلعەجلان لە كوێت
دكتۆر مازن ئەلشەریف لە تونس
سیمینارەكە سەرلەبەیانی رۆژی 23/12/2016 بە دانیشتنێكی گشتی لەگەڵ میدیاكان بە مەبەستی ناساندن دەستی پێكرد، لە رۆژی 24/12 بە دانیشتنی فەرمی لە هۆڵی سەرەكی لە ئوتێلی ئەفریكا لە شەقامی حەبیب بورقێبە لە ناوەندی تونسی پایتەخت دەستی پێكرد، كە تێیدا بژاردەیەك لە ناوەندی سیاسی و دیپلۆمات و رۆشنبیری ئامادەبوون، وێڕای چەندین كەناڵی تەلەفزیۆنی لۆكاڵ ونێودەوڵەتی، دكتۆر خالید شۆكات بە وتەیەك سیمینارەكەی كردەوە باسی لە ئامانجی كۆكردنەوەی رۆڵەكانی ئەو چوار نەتەوەیە كرد لەپێناو بنیادنانی زەمینەیەكی دیالۆگ و لێكگەیشتنی نێوانیان، سەرۆكی پەیمانگەی عەرەبی بۆ دیموكراسی لە میانی سیمینارەكەدا دووپاتی كردەوە كە بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی گەلانی ناوچەكە و بەتایبەتیش ئەو چوار نەتەوەی (كوردو تورك و ئێران و عەرەب) دەخوازێت كە یەكڕیزبن بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەحەددی هاوبەش كە تیرۆرە، ئاماژەشی بە رۆڵی گەورەو كاریگەری بیرمەند كرد بۆ دژایەتیكردنی تیرۆر لە رێگەی بەردەوامبوون لە سەرخستنی رێبازی دیموكراسی.
شوكات زیاتر گوتی: دەستپێشخەریی( چوار نەتەوە) لەو چەمكەوە سەری هەڵداوە كە پڕۆژەی دیموكراسی و رووبەڕووبوونەوەی تەحەددی تیرۆر تەنیا بەرپرسیارێتیی دامەزراوە فەرمییەكان نییە، ئاماژەی بۆ ئەوە كرد كە شەڕ تەنیا شەڕی ئەمنی و سەربازی نییە، بەڵكو رەهەندگەلی رۆشنبیری و ئایینی و پەروەردەیی و فیكری و رۆحیی هەیە.
سەرۆكی پەیمانگەی عەرەبی بۆ دیموكراسی لە میانی وتەكەیدا ئاماژەی بۆ ئەوە كرد كە هەندێ لایەن هەن پێویستە رۆڵی گرنگیان لە بردنەوەی ئەو شەڕەی دژ بە تیرۆر هەبێت و بتوانن پڕۆژەی خوێن و كاولكاری و ئاشووب ببەزێنن، زیاتریش گوتی: رۆڵی بیرمەندو رۆشنبیر و توێژەر لەمەدا دەردەكەوێت، تاكو رۆڵی پێشەنگی هەبێت لە دۆزینەوەی چارەسەری ریشەیی ئەو كێشەیە و لە رێنمایی كردن و ئامۆژگاریكردنی ناوەندە فەرمییەكانی بڕیار كە وا دیارە لێك جیابوونەتەوەو پێكیانداداوەو لەبەر چەند هۆیەك كە هەندێكیان ناوخۆیین و تایبەتن بەو ناوچەیەی كە ئەو چوار نەتەوەیەی تێدایە، هەندێكیشیان پەیوەستن بە بەرژەوەندیی ئەو دەوڵەتە زلهێزانەی ململانێیان لەسەر ناوچەكە هەیە. هەروەها پێیوایە كە دەستپێشخەریی( چوار نەتەوەكە)لە پێشخستنی گرنگێتیی ئەو رۆڵەی كە كۆمەڵگەی مەدەنی لە گۆڕانكارییەكانی ئێستادا دەیگێڕێت، سەرهەڵدەدات. زیاتر گوتی: قسەكردن لە جیاكردنەوەی ئەزموونەكەی تونس كە توانیویەتی ئاراستەكەی خۆی بپارێزێت و نەگەڕێتەوە دواوە یان بەدوای ئاراستەی ئاشووب نەكەوێت وەك دەوڵەتانی دیكەی بەهار، بۆ بزاوتی كۆمەڵگەی مەدەنی و پێشكەوتنی ئەو توێژە لە وڵاتدا دەگەڕێتەوە.
دواتر دكتۆر عەبدولحسێن شەعبان وتارێكی خوێندەوە كە باسی لە بیرۆكەی سیمینارەكە كردو دووپاتی كردەوە كە مێژووی سیمینارەكە دەبێتە ئاماژەیەكی پرشنگدار لە رێگەی لێكگەیشتن و هاوكاری و هەماهەنگیی مرۆیی كە بناغەی سەرەكین و ئەم دەستپێشخەرییەی راگەیاندنی ئەو دیالۆگەی نێوان رۆشنبیرانی چوار نەتەوەكە پشتی بێ بەستوون.
ئەم رووداوە رۆشنبیرییە جیاوازە دوای دیالۆگ و گفتوگۆی نێوان بژاردە جیاجیاكان لە چەند وڵاتێكدا هاتۆتەئاراوە، ئەمەش قەناعەتی تەواوو شارەزایی زیادی دابینكرد بۆ جەختكردنەوە لەسەر ئەم دیالۆگە كە پێموایە خۆشگوزەرانی نییە بەقەدەر ئەوەی كە پێویستییەكی زۆرە، دیالۆگی رۆشنبیری بە هەموو كارو خۆشی و ناخۆشییەكانییەوە بۆتە هەڵبژاردە و بژاردەیەكی خۆشگوزەرانیی فیكری، بۆیە ناكرێت پشتی پێ ببەسترێت وەك هۆكارێكی كاریگەری پەیوەندیی نێوان وڵاتان و گەلان و نەتەوەكان، بەو واتایەی لە هەمان كاتدا ناچارییە، چونكە پێچەوانەكەی بە كەمترین مەزەندە مانای بەردەوامبوونی دۆخەكەیە، ئەمەش بە واتای بەردەوامیی لێكدابڕان و داخران و تێكچڕژان.
بۆیە ئەگەر شەرەفی دەستپێكردنی بیرۆكەی دیالۆگی نێوان رۆشنبیرانی ئەو چوار نەتەوەیەم پێبڕابێت لەوەتەی زیاتر لە دەیەیەك، ئەوا ئەمڕۆ بە یارمەتیی پەیمانگەی عەرەبی بۆ دیموكراسی بۆتە راستییەكی بەرچاو كە دەكرێ پەرەی پێبدرێت و بكرێتە دامەزراوەیەكی كارا كە رۆشنبیرانی عەرەب و تورك و فارس و كورد بۆ خۆی رابكێشێت، بەشێوەیەك كە فەزایەك دروستبكات بۆ دیالۆگی مەعریفی و رۆشنبیریی ئازادو كراوە بۆ دەوڵەمەندكردنی بەها مرۆییە هاوبەشەكان و بەهێزكردنی رایەڵەكانی نێوان مرۆڤ، دەتوانین بژین و كاربكەین لەپێناو بەختیاریی وڵاتەكەمان و خۆشیی و خۆشگوزەرانیی نەتەوەكانمان و بەرزكردنەوەی بەهاكانی جوانیی و خێرو ئاشتی و یەكسانیی هاوبەشیی مرۆیی، لەجیاتی رق و كینەو دەمارگیری و پەڕگیری و توندوتیژی و پەراوێزخستن.
دیالۆگی نێوان رۆشنبیرانی چوار نەتەوەكە چەندین خاڵ رەچاودەكات گرنگترینیان:
یەكەم: دیالۆگێكی رۆشنبیری و مەعریفییە.
دووەم: دیالۆگێكی ئاشتی و ئاییندەییە، تەنیا باس لە رابردوو ناكات، بەو قەدەرەی كە بریتییە لە لایەنی ئەرێنی و گشتگیرو یەكگرتوو، واتا ناخزێتە نێو گەڕان بەدوای نەرێنییە كۆنەكان و گرێیە مێژووییەكان، بەڵكو جەخت لە ئەرێنییەكان و شتە هاوبەشەكان دەكاتەوە، بە تایبەتیش بە رەهەندە مرۆییەكان، كە پەیوەستن بە بەها مرۆییە هاوبەشەكان و مافەكانی مرۆڤ و مافی نەتەوەو گەلان لە دیاریكردنی چارەنووسیان بە شێوەیەكی ئازادانە، هەروەها مافیان لە هەڵبژاردنی سیستەمە كۆمەڵایەتییەكانیان بێ دەستتێوەردان و هەژموونگەرایی و هەر مەرجێكی ستەمكاریی.
سێیەم: دیالۆگێكە لەسەر بنەماكانی لێبووردەیی و ئاشتی و ناتوندوتیژی دامەزراوە.
چوارەم: دیالۆگەكە هەوڵدەدات كە رایەڵە مۆڕاڵی و كۆمەڵایەتییەكان بەهێزبكات كە رۆشنبیرانی هەر چوار نەتەوەكە كۆدەكەنەوەو بەرەنگاری هەوڵەكانی نانەوەی گومان و دابڕان دەبنەوە، بەتایبەتیش ئەو هێزانەی كە ناحەزن و گرنگە بەلایانەوە كە هەر لە حاڵەتی جیابوونەوەو پەراگەندەیی تەنانەت پێكدادان و رق و كینە بمێننەوە.
پێنجەم: رۆشنبیرانی ئەم نەتەوانە بە قەدەر ئەوەی كە شانازی بە ناسنامەو تایبەتمەندی و كەلتوورو مێژوویان دەكەن، لە هەمان كاتدا هەست بەوە دەكەن كە بەشێكن لە شارستانییەكان و دیرۆكی رۆشنبیرییەكان كە لە رابردوودا كاریان لێككردووە لە چوارچێوەی ئایین و سەرجەلەو زمانەكان كە فاكتەری هێز بوون.
دواتر بوار بە دكتۆر شێرزاد نەجاڕ درا وتارێكی پێشكەشكرد و گوتی: پێشەكی سوپاسی بەڕێز وەزیر دكتۆر خالد شۆكات سەرۆكی پەیمانگەی عەرەبی بۆ دیموكراسی و برای بیرمەند دكتۆر عەبدولحسێن شەعبان دەكەم بۆ رێكخستنی ئەو سیمینارە بۆ هەر چوار نەتەوە كە یەكەم جارە بەم شێوەیە سازدەكرێت و هیواخوازین كە بتوانین زەمینەیەكی هاوبەش بۆ هەر چوار نەتەوەكە (عارەب و تورك و فارس و كورد) بڕەخسێنین بە مەبەستی لێكگەیشتنی قوڵ و دیالۆگی بەردەوام بۆ پێكەوەژیانی بەردەوام،پاشان باسی لە دروشمی سیمینارەكە كرد دەربارەی (پڕۆژەی دیموكراسی و قەڵاچۆكردنی تیرۆر) و گوتی: لەم سیمینارەدا باس لە دوو دیاردە دەكەین: دیموكراسی و تیرۆر، كە هەردووكیان لە خاڵێكی گرنگدا كۆدەبنەوە، ئەم دوو دیاردەیە تازە نین، بەڵكو رەهەندی مێژووییان هەیە، دیموكراسی رەهەندی مێژوویی هەیە تەنیا بۆ رۆژگاری گەشەسەندنی شارستانی گریك (نزیكەی سەدەی پێنجەمی بەر لە زایین) ناگەڕێتەوە، بەڵكو ئەو رەهەندە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ رۆژگاری گەشەسەندنی شارستانی لە میسیۆپۆتامیا، ئەو دیموكراسییە لەلایەن پرۆفیسۆر جاكۆپسن لە زانكۆی شیكاگو بەوە وەسفكرا كە دیموكراسیی سەرەتاییە Primitive Democracy، لەسەردەمی گریكدا دیموكراسی پێگەیەكی گرنگی لە فیكری سیاسیی گریكدا گرتەوەو بە شێوەیەك چەسپا كە گوزارشت لە ویستی گەل بكات لەمیانی دیموكراسیی راستەوخۆ لە( دیموكراسیی ئەسینا)دا، هەروەها لەسەردەمی (بریكلس)دا پەرەی سەند، بەپێچەوانەی ئەو بۆچوونە، فەیلەسووف( ئەرستۆ) دووپاتی كردەوە كە دیموكراسی جۆرێكە لە حوكمڕانیی گەندەڵ، چونكە بەمانای حوكمڕانی زۆرینەیە كە بریتییە لە تێكدان و پاشاگەردانی، مانای دیموكراسی بە جۆرێكی تازە پەرەی سەند ئەویش (دیموكراسیی نوێنەرایەتی)یە، واتا بوونی نوێنەرانی گەل لە پەرلەمانەكاندا، لێرەدا چەند ناوێكی گرنگ هاتنەئاراوە لەوانە: مۆنتسكیۆ، جان لۆك، شۆڕشی فەرەنسا 1798 ئەم مانایەی لە دیموكراسیی وەرگرت وەك دروشمێك بۆ خۆی و دەستی كرد بە جێبەجێكردنی، بەڵام ئەمە شتێكی گرنگە، تێبینی دەكرێت كە سەرهەڵدانی دیموكراسی لەگەڵ شۆڕشی فەرەنسی پەیوەست بوو بە سەرهەڵدانی دیاردەیەكی ناكۆك بەو، ئەو دیاردەیەش: تیرۆرە، كەواتە لە شۆڕشی فەرەنسادا دیموكراسی لەگەڵ تیرۆر بەیەك گەیشتن و بوونە دژبەیەك كە پێویست بوو كاربكرێت تاكو تەنیا یەكێكیان بمێنێتەوە، كەواتە تیرۆر یەكێكە لە دیاردە كۆنەكانی رۆچوو لە مێژوودا، بەڵام دەركەوتنی وەك چەمكێكی تازە لەگەڵ شۆڕشی فەرەنسی 1798دەستی پێكردو كرداری تیرۆر پەیوەست بوو بە تۆقاندن و دڵەڕاوكێ تەنانەت هەندێ وەك دادپەروەرییەكی توندوتۆڵ لەقەڵەمیان دا كە بە بوونی ئەو، رەوشتبەرزیی لەناودەچێت، تەنانەت رۆبسێر تیرۆری بەستەوە وەك رێگەیەك بۆ پیادەكردنی دیموكراسی، ئاماژەشی بە تیرۆر كردووە لە سەردەمی نوێدا كە لەگەڵ دەركەوتنی رژێمە فاشی و نازی و تۆتالیتارییەكانی جیهان دوای جەنگی یەكەمی جیهانی پەیدابوو، دكتۆر نەجاڕ دەریخست كە چەمكی تیرۆر بۆتە چەمكێكی فێڵبازی دواتر بوو بە (نموونەی تازەی سیاسی) كە هەوڵدەدات بەرەو ڕووی رۆشنگەریی ببێتەوە، بووە هۆی دەركەوتنی قەیرانێك كە بە(قەیرانی دژەخود)ی دیموكراسییە لیبڕاڵییەكانی رۆژئاوا ناوزەدكراوە، ئەم قەیرانە بووەهۆی بەپێویست زانینی هەمواركردنەوەی پەیوەندیی لەگەڵ خودی تاكەكەسیی كە لە كۆمەڵگاكانی هاوچەرخەكانی رۆژئاوادا باوە لەپێناو گۆڕینی (دەروونە داخراوەكان) كە دەبێت دان بنێت بەوەی ژیانی كۆمەڵگەی راستەقینە بریتییە لە روانین بۆئاییندە و ریزگرتنی یەكدی بەشێوەیەك كە كاریگەریی رابردووی لەسەر نەبێت، هەروەها گوتی: تیرۆر كاریگەریی دژ بە شارستانییەت هەیە و هێرشێكی راستەوخۆیشی بۆسەر مرۆڤ هەیە، بەڵام ئەم وەسفە بریتییە لە وەسفی كردارەكانی كەسانی دیكە، لەكاتێكدا ئەو رێكارانە پشتگوێ دەخرێن كە دەبنە هۆی درووستبوونی تیرۆر، لێرەدا هاوپەیمانییەكی چەپەڵ سەرهەڵدەدات لەنێوان كاریگەریی گشتگیریی و كاریگەریی تاك و لاكردنەوە بۆ تاكڕەوەی و داخراویی، دكتۆر نەجاڕ جەختی كردەوە لەسەر ئەوەی كە بڵاوبوونەوەی تیرۆر بە هەردوو جۆرییەوە (تیرۆری دەوڵەت و تیرۆری كەسانی دیكە) لە چارەكی كۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەكەم و تا ئێستا، بووە هۆی پەیدابوونی دیاردەی شەڕی ناوخۆی جیهانی، كە چەند پرسیارێك دەورووژێنێت گرنگترینیان: ئایا ئەم شەڕە شەڕێكی بەردەوام دەبێت (مادامەكی تیرۆر بە هەموو شێوازەكانییەوە هەر بوونی هەبێت) كە ژیانێك دەخوازێت لە قۆناخی راڕایی لەنێوان دیموكراسی و ستەمكاریدا؟ لە كۆتایی وتارەكەیدا گوتی: لەبەر ئەوە پڕۆژەی دیموكراسی (كە ئامانجی جەوهەریی سیمینارەكەیە) لەبەردەم بەرپرسیارییەتێكی مەترسیداردایە كە پەیوەستە بە وەڵامێكی پرسیارێكی گرنگ: ئایا دیموكراسی و بەدیهێنانی بە واتای لەناوبردنی یەكجارەكیی تیرۆرە؟ ئایا دیموكراسی چارەسەری كۆتاییە بۆ كێشەی مرۆڤ و حوكمڕانیی؟ دیموكراسی چارەسەری كۆتایی نییە لەبەر هۆیەكی سادە ئەویش ئەوەیە كە بریتییە لە درێژبوونەوەو بەردەوامبوون و هەمیشەیی كە دووچاری نسكۆ دەبێتەوەو لەكاتی هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان و لەهەمان كاتدا كێشەی دیكە دروست دەكات، كەواتە دیموكراسی وەك پڕۆژە لەناوەڕۆكدا مەترسیی نسكۆو لەناوچوون هەڵدەگرێت، تەنانەت دیموكراسییە پێشكەوتووەكان لە دیاردەی تیرۆر رزگاریان نەبووە، بەتایبەتی لەوەتەی هەفتاكانی سەدەی رابردوو.
مامۆستا سەلاحەدین بەدرەدین لە وتارەكەیدا باسی پرسێكی گرنگی كرد كە بریتی بوو لەوەی كاتێ فیكر سەركەوتن بەدەست دێنێت لە چەسپاندنی كەلتووری یەكترقبوڵكردنی جیاواز، دەكرێ بەرەیەكی یەكگرتووی دژی تیرۆری لێ بەرهەم بێت، هەروەها گوتی: ئیشێكی باشتان كرد بۆ ئەم كۆبوونەوەیەمان بە بۆنەی سیمیناری چوار نەتەوەكە تەنیا بۆ بژاردەیەكی فیكری و رۆشنبیریی عەرەبی نییە لە رۆژئاواو رۆژهەڵات، بەڵكو نوێنەرانی گەلانی دیكەش دەگرێتەوە كە بەشدارییان لە بەهێزكردن و بڵاوكردنەوەی شارستانیی ئیسلامی و عەرەبیدا كردووە، كە مەبەستم كورد و تورك و ئێرانییە، بێگومان لەنێوانماندا بەڕەچەڵەك ئەمازیغیش بوونی هەیە و دەیان ناوی كوردی رەسەنم لایە كە لەوەتەی بڵاوبوونەوەی ئیسلام بەشدارییان كردووە لە چەندین بواری زانستی مێژوو و فیقهـ و ئیجتهاد و رێزمانی عەرەبی و توانیویانە زۆر بوێرانە بەرگری لە گەلانی ناوچەكە بكەن و بەرەو ڕووی داگیركار ببنەوەو شوێنە پیرۆزەكان رزگاربكەن، لەگەڵ ئەوانەی بەشدارییان كردووە لە خەباتی رزگاریخوازانە دژی كۆڵۆنیالیزم و بەدیهێنانی سەربەخۆیی نیشتمانی لە مێژووی هاوچەرخدا بەتایبەتیش لە سووریاو عێراق و دواتریش بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەم سەردەمەماندا، هەروەها گوتی: سیمینارەكە بیرۆكەی (رۆژهەڵاتی رەسەن) بەهێزدەكات و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر تەنیا لایەنی سەربازی ناگرێتەوە بەڵكو لایەنی فیكری و رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و ئابووریش دەگرێتەوە، هەروەها دووپاتیكردەوە كە ئەم قسەیە لایەنی دیكەی لێدەبێتەوە و ئەركگەلێكی تیۆری دەكەوێتە سەر شانی بیرمەند و پێویستە وەڵامی پرسیارەكان بداتەوە تاكو مەبەستەكە بگەیەنێت و دەردو دەرمان دەستیشان بكات بۆ چارەسەركردنی پەتای تیرۆر، دواتر گوتی: رێمبدەن بە هەمان شێوە كە پەیوەستە بە بابەتەكەمان بەتایبەتیش پرسی دانپێدانانی بەرامبەر لەنێوان پێكهاتەكان لە نەتەوەو ئایین و ئایینزاكان و قبوڵكردنی یەكدی و پێكەوەژیان و لێبووردەیی، لێرەدا ئەوەتان پێڕادەگەیەنم كە رۆژانە بەدواداچوونی بۆ دەكەم بە حوكمی ئەوەی پتر لە دوو دەیەیە لە هەرێمی كوردستانی عێراق نیشتەجێم، كە پڕۆژەی دەستوورەكەی بەو شێوەیە پێناسەی گەلی هەرێم بە ( كورد و كلدان و ئاشوورو سریان و توركمان و عارەب و ئەرمەن) دەكات، ئەوانەی هەموویان بەشدارن لە هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێ كردنداو هەموو مافێكی نەتەوەیی و رۆشنبیری و ئایینیان هەیە، هەرێمی كوردستانی فیدڕاڵ نموونەیەكی ئازادیی نەتەوە و بیروباوەڕو تێكەڵیی شارستانیی لە سەرجەم رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە شاهیدیی كەسانی پەیوەندیداری ئەو پێكهاتانە و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و وڵاتانی ئەوروپی و پاپای فاتیكان. لە كۆتاییدا گوتی: سڵاوم بۆ گەلی خۆشەویستی تونس كە ئەبولقاسم ئەلشابی و حەبیب بورقێبەو ئەلبوسەعیدی هێناوە كە تا ئێستا پارێزگاریی لە میراتی شۆڕشی بەهارو پەرەپێدانی دەكات كە هانمان دەدات وەك گرەوكار لەسەر شۆڕشەكانی بەهار و زیاتر پێوە پابەندبوون بە واتاو پرەنسیبەكانیان و دابینكردنی هۆكارەكانی سەركەوتنیان، سەرەڕای هەموو ئاستەنگێك، لێرەدا دەڵێین بەڵێ سەفاقس ئەو شارە دڵڕفێنەی تونسە كە شایانییەتی ببێتە پایتەختی رۆشنبیریی عەرەبی بە هەموو ناوەڕۆكە نیشتمانی و دیموكراسییەكان.
لەلای خۆشیەوە دكتۆر ساحب قارەمان دووپاتی لە گرنگیی سیمینارەكە كردەوە بۆ نزیكبوونەوەی نێوان چوار نەتەوەكە و چەسپاندنی پرەنسیبی دیالۆگ و لێكگەیشتن، بەڵام دكتۆر حمود ئەلعجلان لە كوێت باسی لە گرنگیی سازكردنی سیمینارەكە كرد لەنێو جەرگەی ململانێكانی ناوچەكە و جەختی كردەوە لەسەر ئەو بڕگانەی كە رەنگدانەوەی پەیوەندییەكان بوون لە پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان چوار نەتەوەكە، لەلای خۆشییەوە بیرمەندی ئیسلامیی تونس مازن ئەلشەریف گوتی: قسەكردن لە بابەتی سیمینارەكە بەلایەنی كەم بۆ ماوەی 50 ساڵی داهاتوو خەریكمان دەكات، چونكە بابەتی تیرۆر جۆرێكە لە جەنگی تازە، ئەم بارودۆخەش دەكرێت بە دوو زانستی گرنگ شیبكرێتەوە، كە بریتین لە: ئیستراتیژییەت و دوورڕوانینی ئاییندە. لێرەوە زاراوەیەكی تازە پەیدادەبێت كە بریتییە لە: ئاسایشی سەرتاسەری كە هەموو جۆرێكی ئاسایشی سەربازی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و دەروونی دەگرێتەوە، پێویستە چارەیەك بۆ تیرۆر دابنرێت بە فرەڕێگا و زیاتر جەختكردنەوە لەسەر هۆیەكانی سەرهەڵدانی لەوانەش هۆیەكانی دەروونی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، ئەو زیاتر باسی دیموكراسی كرد كە بە بەرهەمێكی گرنگ و هەنگوینێكی پاكی ئازادیی وەسفكرد، بەڵام دەبێتە ژەهر كاتێ خراپ بەكاردەهێنرێت، پێویستە رێڕەوەی دیموكراسی بە رێڕەوەی رەوشتەوە گرێبدرێت لەپێناو چنینەوەی بەری دیموكراسی، بە رای ئەو دیموكراسی پەیوەندیی بە تیرۆرەوە نییە، چونكە دیموكراسی بێبەرییە لە تیرۆر، پێشبینیشی كرد كە جیهان بەرەو جەنگی سێیەمی جیهانی دەڕوات بە دەرهاویشتەگەلێكی مەترسیدار، وەك شەڕی بە وەكالەت، شەڕی سەپێنراو، شەڕی پارتیزانیی بە تەكنەڵۆجیای زۆر پێشكەوتوو.
بە ڕای دكتۆر محەمەد ساڵح سدیقیان سیمینارەكە هەنگاوێكی گرنگە بۆ لێكنزیكبوونەوەی نێوان هەر چوار نەتەوە، بەم پرسیارەش دەستیپێكرد: ئایا دیموكراسی دەتوانێت رووبەڕووی تیرۆر بوەستێتەوە؟ ئایا پیادەكردنی دیموكراسی سەردەگرێت كە ببێتە ئەلتەرناتیڤی ئەو تیرۆرەی لە دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی بە تایبەتی بڵاوبۆتەوە، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا بە شێوەیەكی گشتی؟ هەروەها گوتی: پرسیارێكی گرنگ و چارەنووسسازە بۆ ئێمە خاوەنی زەوی و ئەم ناوچەیە، پێموانییە كە جیاواز بین كاتێ گلەیی لەو سیاسەتانە دەكەین كە دەوڵەتانی رۆژئاوا لەگەڵ رژێمە ستەمكاركاندا پیادەیان كردووە، ئەوانەی كە لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا حوكمڕانیی وڵاتانمان و گەلەكانمانیان كردووە. ئێمە كە لێرەدا كۆبووینەتەوە لە وڵاتان و نەتەوەی جیاوازین، لە ویژدانماندا ئەزموونی زۆرمان دیوە لە جەورو ستەم و چەوساندنەوەو پاوانخوازی كە رژێمە فرەسەرچاوەكان پیادەیان كردووە، ئەو رژێمانە پشتیوانیی و هاوكارییان لەسەر هەموو ئاسستێك لە دەوڵەتانی رۆژئاوا وەردەگرت، جارێك لە فەرەنساو ئیتاڵیا و بەریتانیاو ئیسپانیاو هۆڵەندا، جارێكی دیكەش لە ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەم شێوەیە.من بەتەواویی تۆپەكە هەڵنادەمە ئەم یاریگایە، چونكە ئەو یاریزانانە زانیان چۆن یارییەكە ببنەوەو دەوڵەتانی ئێمەیان دابەشكرد و پارچەپارچەیان كرد و گەلەكانیان لەژێر بارگرانیی نەخوێندەواری و هەژاری و بێبەشبوون هێشتەوە، نەخوێندەواریی رۆشنبیری، هەژاریی ئابووری و بێبەشكردنی سیاسی.
سەنتەرەكانی توێژینەوە لە دەوڵەتانی رۆژئاوا لەسەر حەق بوون كاتێ بینیان كە دیموكراسی پاڵ بە ئیسلامی سیاسییەوە دەنێت بۆ گەیشتن بە ناوەندەكانی بڕیار، چونكە ئەوان چاك دەزانن كە پێشتر لەگەڵ كێ دەوەستان، دەشزانن كە رژێمە سیاسییەكان كە پێشتر پاڵپشتییان دەكردن و دروشمی نەتەوەیی و سۆسیالیستیان بەرزدەكردەوە لە راست و چەپ، ئەوانە لەژێر چەتری سیاسی و ئەمنی و سەربازیی ئەواندا هەناسەیان دەدا، تاكە لایەنیش كە چەوساوەو پەراوێزخرابوو گەلان و كەلتوورو مێژووی ئەم ناوچەیە بوون، من لایەنگری ئەو خوێندنەوەم كە دەڵێت: دیموكراسی بەتەنیا بەس نییە بۆ لەناوبردنی تیرۆر، بەڵكو هەژاری و نەخوێندەواری و بێبەشكردن ئەو فاكتەرانەن كە تیرۆر لە ناوچەكە بەهێزدەكەن.
كاركردن لەسەر زیادكردنی هۆشیاری لای گەلان و پشتیوانیكردنی دامەزراوەكانی كاری مەدەنی و بەهێزكردنی رۆڵی یاسا بۆ پاراستنی ئازادیی رادەربڕین و ئازادییە گشتییەكان و بواردان لەبەردەم راهێنانە دیموكراسییەكان، بوارێكی دیكەی هیوا بە گەلان دەبەخشن بۆ گۆڕانكاری و بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی.
نەوزەت سواش رۆژنامەنووسی تورك ئاماژەی كرد بۆ گرنگیی سیمینارەكە و بە پێویستی لەقەڵەمدا لەم قۆناخە مێژووییەی ناوچەكەی پێدا تێدەپەڕێت كە پێویستی بە لێكگەیشتن و دیالۆگی زیاتر هەیە بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان و سەقامگیری. دوای ئەم دانیشتنە، چەندین دانیشتنی داخراوی بەدواداهات تایبەت بە گفتوگۆی درێژ و قوڵ و راگەیاندنێكی لێكەوتەوە:
دەقی راگەیاندنی تونس دەربارەی دیالۆگی (چوار نەتەوە)
ئێمەی كۆمەڵێك رۆشنبیرو چالاكوانی مافناس و مەدەنی لە هەر چوار نەتەوەكە (كوردو تورك و ئێرانی و عەرەبی) لە رۆژانی 23و 24و 25ی دیسەمبەری 2016 لە تونسی پایتەخت كۆبووینەوە، بەپێی ئەم بنەما پرەنسیبانە:
یەكەم: دیموكراسی، بە هەموو ماناكەیەوە لە رێزگرتنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە گشتییەك?
