یاسای حەشدی شەعبی بە یەكەم یاسا دەژمێردرێت كە بووە مایەی نیگەرانی و كێشمەكێشی دەنگدان و زۆر بە پەلە لەم خولەی پەرلەمان بە زۆرینەی پەرلەمانتارانی هاوپەیمانیی نیشتمانی و بێ ئەوەی رەچاوی فراكسیۆنەكانی دیكە بكرێ، (بەتایبەتی فراكسیۆنی سوننە) دەنگی لەسەر درا، بەشێوەیەك كە پەرلەمانتارانی هاوپەیمانیی نیشتمانی هەڕەشەیان لە سوننە دەكرد، ئەگەر نەگەنە كۆتائەنجام دەربارەی ئەم یاسایە، ئەوا بە زۆرینە دەنگی پێ دەدرێت. هەرچەندە مەهدی عەللاق ئەمینداری گشتیی ئەنجومەنی وەزیران بە وەكالەت نووسراوێكی بۆ فەرمانگەی راگەیاندنی پەرلەمان ناردبوو بۆ چاوپێخشاندنەوەی، كاتێ حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانیش دەركی بەوەكرد كە فراكسیۆنە سوننییەكان لە دانیشتنەكە كشانەوە، چونكە ئەم كشانەوەیە لە بەرژەوەندیی پرۆسەی سیاسی و حكومەتدا نییە، بەڵام هاوپەیمانیی نیشتمانی و سوننەی مالیكی و هەندێ كوردی لایەنگریی مالیكی سووربوون لەسەر دەنگپێدان، تا كار گەیشتە ئەوەی هەندێ لە پەرلەمانتارانی هاوپەیمانیی لێدوانی توندیان دەداو تۆمەتی مەترسیدارییان دەبەخشییەوە.
دیارە هۆی ئەم پەلەكردنەی دەركردنی یاساكە بۆ فشاری ئیقلیمی دەگەڕێتەوە، چونكە حەشدی شەعبی هێزێكی سەربازیی ئایدیۆلۆژییەو بە پێی فتوایەكی ئایینی و مەزهەبیی عەلی سیستانی بۆ دۆخێكی فریاگوزاریی دژ بە داعش دامەزرا، دوای ئازادی دەبێ ئەم پێكهاتەیە هەڵوەشێتەوەو تاكەكانی سەرپشك دەكرێن یان بێنە نێو سوپای عێراقەوە یانیش بگەڕێنەوە ماڵەكانی خۆیان و هەموو دەستكەوت و مافەكانیشیان پێدەدرێت. بە هەمان شێوەش بۆ شەهیدەكانیان، چونكە قوربانیی زۆری داوە، شرۆڤەكارانیش پێیان وایە كە ئەم حەشدە كاتییە و دوای ئازادكردنی موسڵ رەنگە ببێتە گورزێكی بەهێز بۆ بەرژەوەندییەكانی ئێران، دیارە فراكسیۆنە سوننەكانیش لەسەر ئەم یاسایە رێكنەكەوتوون، چونكە دەركردنی دژی سوننەیە، لەبەرئەوەی رۆڵی دامەزراوە سەربازییە نیشتمانییەكان پەراوێزدەخرێت، هەروەها حەشدی شەعبی حەشدێكی ئایدیۆلۆژییە، هەوڵیاندا مۆركێكی نیشتمانی پێبدەن، بەتایبەتیش هەندێ پۆستی لابەلایان بە چەند كەسێكی سوننە دا، ئەوانەی بەوە ناسراون كە وەلایان بۆ هاوپەیمانیی نیشتمانی هەیە، هەرچەندە ژمارەی ئەوانە دیار نییە، چونكە زۆربەشیان بندیوارن، كە سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی دەبێ هەتا كۆتایی هەر شیعە بێت، جێگرەكەشی سوننەی لایەنگری ئەوان بێت، ناوی زۆر بۆ پۆستی جێگری سەرۆكی دەستەكە پێشنیاركرا لەوانە یەزن كوڕی مەشعان جبوری، هەروەها رێژەیەكیان دایە پێكهاتەكانی دیكە بەڵام زۆر كەم بوو، تەنیا بۆ ئەوەی شەرعییەتی نیشتمانی بەباڵا ببەخشن، هەروەها هەوڵگەلی دیكە لە ئارادایە كە رێژەیەك بدەنە كورد، لەراستیدا ئەو كوردانەی رازین بێنە نێو حەشدی شەعبییەوە لە جیاتی ئەوەی بێنە نێو پێشمەرگەوە، ئەوانە یان هەلپەرستن و بەرژەوەندیی تەسكی خۆیان لەسەر حیسابی نەتەوەو نیشتمانییەكەیان لا گەرەكە، یاخود ئەوانەن كە مەزهەبیان لە نەتەوە لا پەسندترە، كە ناشێن ببنە پێشمەرگە، چونكە پێشمەرگە هێزێكی نیشتمانییە نەك ئایدیۆلۆژی، جێگەی مرۆڤی تایفیی تێدا نابێتەوە، بۆیە دەبینین هێزی پێشمەرگە هەر بەدرێژایی مێژوو چەندین تایفەو نەتەوە و ئایینی تێدابووە، ناسنامەی پێشمەرگە بریتییە لە بەرگریكردن لە كوردستان دژی ئەوانەی شەڕی پێدەفرۆشن، دیارترین نموونەش شەڕی پێشمەرگەیە دژی تیرۆریستانی داعش.
هۆیەكی دیكەش كە وای لە سوننە كرد دەنگ بەو یاسایە نەدەن ئەوەیە كە هاوپەیمانیی نیشتمانی پڕۆژەی یاسای پاسەوانی نیشتمانی رەتكردەوە كە سوننە دەیانەویست بە زۆری دەری بكەن، لەگەڵ ئەوەی كە ئەنجومەنی وەزیرانیش رەزامەندی لەسەر دابوو، هەروەها ئەمریكاو دەوڵەتانی كەنداو بەتایبەتیش سعودیە پشتگیرییان كردبوو، پاساوی هاوپەیمانیی نیشتمانی ئەوە بوو كە ئەم یاسایە وڵات هەڵدەوەشێنێتەوە، هەرچەندە یاسای حەشدی شەعبی بە تەواوی وڵاتی لەبەریەك هەڵوەشاند نەك یاسای پاسەوانی نیشتمانی، چونكە ئەوەی دوایی هێزێكی نیشتمانیی لۆكالییە و بەرگری لە خاكی عێراق دەكات، لەكاتێكدا حەشدی شەعبی هێزێكی سەربازیی ئایدیۆلۆژیی سنووربڕە، بە بەڵگەی ئەوەی كە هەندێ سەرانی حەشدی شەعبی بەردەوام دووپاتی دەكەنەوە كە دوای ئازادكردنی موسڵ روو لە سووریا دەكەن، رەنگە بچنە یەمەن و لوبنان و بەحرەین و ناوچەی رۆژهەڵاتی سعودیە، تەنانەت بۆ چەند ناوچەیەكی كوردستانیش كە رێژەیەكی زۆری شیعەی لێ بێت، هەروەها هەندێ پێكهاتەی چەكداریی شیعەی عێراقی هەن لە سووریا لەپاڵ بەشار ئەسەد شەڕدەكەن، بەر لەچەند رۆژێكیش شاندێكی ئاستبەرزی سووریا سەردانی بەغدای كردووە بۆ هەماهەنگیكردن لەگەڵ سەرانی حەشدی شەعبی و بە ئامادەبوونی ئێران تاكو بەشداریی لە سووریادا بكەن، بۆیە دەبینین نوری مالیكی لە وتارەكەیدا لە كۆنگرەی سەحوەی ئیسلامی لە بەغدا گوتی: پرۆسەی (هاتووین ئەی نەینەوا) بە لایەكی دیكە مانای وایە هاتووین ئەی رەقە، ئەی حەلەب، ئەی یەمەن، هاتووین بۆ هەموو ئەو ناوچانەی كە موسڵمانان شەڕی تێدا دەكەن دژی هەڵگەڕاوان لە فیكری ئیسلامی، شاردراوەش نییە كە مەبەستی ئەو لەو ئیسلامە ئیسلامی شیعەیە، بۆیە هەر یەك لە سەرۆكی فراكسیۆنی موتەحیدون بە سەرۆكایەتیی نجێفی و سەرۆكی پڕۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەر داوایان لە حكومەتی عێراق كرد میلیشیا شیعییە عێراقییەكان لە سووریا بكێشێتەوە كە بەرگریی لە بەشار ئەسەد دەكەن.
رەنگە ترسی سوننە و ئەوەی كە دەنگی بەم یاسایە نەدا لە بەر هەژموونی ئێرانەوە بێت لەنێو حەشدی شەعبیدا، هەر ئەوەندە نا، بەڵكو لەمیانی لێدوانەكانی هەندێ لە سەركردەكانی حەشدەوەش بێت، چونكە بە فەرمانی رابەری باڵا عەلی خامنەیی دەجووڵێنەوە، هەندێكیان لێدوانی ئەوەیان دابوو كە دژی عێراق شەڕدەكەن ئەگەر شەڕ كەوتە نێوان عێراق و ئێران، چونكە بە فەرمانی ئەو ئیمامە رەفتاردەكەن، بۆیە دەبینین هەندێكیان لە سەردەمی شەڕی عێراق و ئێراندا دژی عێراق دەجەنگین، لەبەرئەوە شرۆڤەكارن وای دەبینن كە حەشدی شەعبی پلانێكی ئێرانە و ژەنەڕاڵ موحسین رەفیقدۆست فەرماندەی پێشووی پاسدارانی ئێران رایگەیاندووە، ئەو پشتیوانیی وڵاتەكەی دەربڕی لە پڕچەككردن ومەشقكردن و گواستنەوەی شارەزایی بۆ ئەو حەشدە، جا بۆ ئەوەی ئەم پەیوەندییە مێژووییە بەهێزە و ئایدیۆلۆژییە پتەوە تێبگەین، لێدوانەكانی حامد جەزائیری یەكێك لە سەركردەكانی حەشدی شەعبی دەخوێنینەوە كە ئاژانسی میزانی ئێرانی لە دیدارێكدا لەگەڵی سازدابوو، ئەو بە راشكاوی دەڵێت: حەشدی شەعبیی عێراقی لە باوەشی ئێران پێگەیشت و پەروەردەبووە، زۆرینەی سەركردەكانیشی ئەو عێراقییانەن كە لەپاڵ پاسدارانی ئێران بەشداری شەڕی عێراق- ئێرانیان دژی سەدام حوسێن كردبوو، هەروەها دەڵێت: ئێمە لە حەشدی شەعبی پێمانوایە كە سەر بە یەك نەتەوەین، ئەویش نەتەوەی ویلایەتی فەقیهە و هیچ جیاوازی نییە لەنێوان شەڕكردن لە سووریا یان عێراق یان ئێران، بۆیە هێزەكانمان هێزێكی شیعیەی فرەڕەگەزە لە لوبنان و ئەفغانستان و عێراق و ئێران و پاكستان و ئەوانی دیكە كە لە ریز هێزە شیعییەكاندان ئەوانەی لە عێراق و سووریا شەڕدەكەن، دواتر باس لە بوونی قاسم سلێمانیی دەكات لە عێراق و دەڵێت: ئێمە پێمانوایە ئەو پیاوە كەسێكی ئاسایی نییە، بەڵكو بە نوێنەری نەتەوەی ئیسلامی لەقەڵەم دەدەین، كە نەتەوەی ویلایەتی فەقیهە، بۆیە حەیدەر عەبادی هەموو دۆسێیە سەربازی و ئەمنییەكانی رادەستی قاسم سلێمانیی كردووە و پێگەی ئەویش لە حوكمڕانیی عێراقدا شانبەشانی پێگەی عەبادییە. من پێموایە ئەم یاسایە دەرئەنجام و دەرهاویشتەی مەترسیداری بۆسەر ئایندەی سیاسیی عێراق لێدەكەوێتەوە، مەترسییە گەورەكەش بۆسەر هەرێمی كوردستان دەبێت، چونكە چەند فراكسیۆنێكی كوردستانی هەن پشتیوانییان لە دەركردنی ئەم یاسایە كرد و دەنگیان بۆ دا، تاكو دەستكەوتی سیاسیی و مەرامی تەسكی حزبایەتی لەسەر حیسابی نیشتمان بەدەست بێنن، بەتایبەتیش لەشاری كەركوك، كاتێ ئەم فراكسیۆنانە بەتایبەتیش هەردوو فراكسیۆنی گۆڕان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، جگە لە ناوەندی بڕیار، كە ئەوانە پابەندن بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ مالیكیدا، دیارە مالیكیش بەهێزترین پشتیوانیكاری ئەم یاسایەیە، بەڵكو پێیوایە كە ئەو خاوەنی بیرۆكەی دامەزراندنی حەشدی شەعبییە، بەڵێ رەنگە خەونی بە دامەزراندنی هێزێكی ئایدیۆلۆجی وەك ئەمە دەبینی، تەنانەت سیستانیش ئەم فتوایە بەهێزەی داوە، دواتر سیاسەتمەدارەكانی شیعە گۆڕیان بۆ حاڵەتێكی هەمیشەیی، دوای ئەوەی لە پەرلەمانی عێراق دەنگیان پێدا، كەواتە یەكێك لەو هۆیانەی كە وای لە فراكسیۆنە كوردستانییەكان كرد دەنگ بە یاسای حەشدی شەعبی بدەن پابەندبوونیان بوو بە هاوپەیمانێتیی لەگەڵ مالیكی، هۆیەكی دیكە كە گرنگە، هەوڵی ئەو فراكسیۆنانە بوو كە پشت بە حەشدی شەعبی ببەستن دژی پارتی دیموكراتی كوردستان، تاكو نەوتی كەركوك لەسەر سینییەكی ئاڵتوون رادەستی بەغدا بكەن، هەموو ئەمانە لەپێناو شكستپێهێنانی فەلسەفەی سەربەخۆیی نەوتی كوردستان، هەروەها تاكو حكومەتی هەرێمی كوردستان ملكەچی بەغدا بێت، بێگومان حكومەتی كوردستان قوربانییەكی بێ شوماری داوە لەپێناو سەرخستن و بەردەوامبوونی سەربەخۆیی نەوت، هەرگیز ملكەچی بەغدا نابێت هەتا ئەگەر باجی لەناوچوون و كۆتاییشی بدات، بەداخەوە ئەم هەڵوێستانەی فراكسیۆنە كوردستانییەكان خزمەت بە بەرژەوەندیی گەلی كوردستان ناكەن، با لای ئەو فراكسیۆنەش دیار بێت كە حەشدی شەعبی هێزێكی سەربازیی ئایدیۆلۆژییە، پێوانەی بنەڕەتی ئەو حەشدە ئەوەیە: ئەگەر لەگەڵم نەبیت كەواتە تۆ دژی منیت، بۆیە ناتوانرێت متمانە بە هێزی ئایدیۆلۆژی بكرێت، بەڵام لە هیچ سیاسەتمەدارێكم ناوێت كە دەنگی بەم یاسایە داوە باس لە دەوڵەتی مەدەنی و چارەسەری یەكلاكەرەوەی مێژوویی و سازانی سیاسی بكات، هەروەها باسی چاودێریكردنی مافی كەمایەتی و پێكهاتەكان و دەوڵەتی هاووڵاتی و سەروەریی عێراق و رەتكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی و بابەتی لەم شێوانە بكات، چونكە ئەم یاسایە كۆتایی بە هەموو ئەوانە هێناوە. سەیر لەوەدایە ئەوانەی ئەم یاسایەیان نووسیوە پشتیان بە ماددە دەستوورییەكان بەستووە، چونكە دەڵێن یاسای حەشدی شەعبی زەمانەتی ماددەی نۆیەمی دەستووری عێراق دەكات، با بگەڕێینەوە بۆ ئەم ماددەیە، با بزانین چی دەڵێت؟ ماددەكە دەڵێت:
یەكەم:-أ- هێزە چەكدارەكانی عێراق و دەزگا ئەمنییەكان لە پێكهاتەكانی عێراق پێكدێن، بە شێوەیەك رەچاوی هاوسەنگی و نوێنەرایەتیكردنیان دەكرێت بێ جیاوازی و پەراوێزخستن، لەژێر سەركردایەتیی دەسەڵاتی مەدەنیشدا دەبن، داكۆكی لە عێراق دەكەن، نابنە ئامرازی سەركوتكردنی گەلی عێراق، دەست لە كاروباری سیاسی وەرنادەن، رۆڵیان لە دەستاودەستكردنی دەسەڵاتدا نابێت.
دەمەوێ لێرەدا جیاوازییەكانی نێوان ئەم یاسایەو ئەم ماددە دەستووریەدا روونبكەمەوە، یەكەم:هیچ هاوسەنگییەك لە حەشدی شەعبیدا نییە، جیاوازییەكی ئاشكرا و پەراوێزخستنێكی دیار هەیە، ئەمە لە كاتی دەنگداندا بەدەركەوت، كاتێ هاوپەیمانیی نیشتمانی بێ رەچاوكردنی گلەیی و رەخنەكانی فراكسیۆنەكانی دیكە دەنگیان دا، ئەوەی پەیوەستیشە بە هاوسەنگی، ئەوا هیچ هاوسەنگییەك نییە، بەڵكو جیاوازیی تەواو هەیە لەنێوان رێژەی دابەشكراوی نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگا، دووەم: ناكەوێتە ژێر فەرمانی هیچ دەسەڵاتێكی مەدەنییەوە، بەڵكو لەژێر فەرمانی ئەو پێكهاتانەیە كە ئەو ناوەیان لێیە، دواتر حەشدی شەعبی بەپێی ئەم یاسایە لەژێر فەرمانی سەرۆك وەزیراندایە، كە ئەمە راست نییە، چونكە سەرۆك وەزیران هیچ بەهایەكی نییە، ئایا هیچ كەسێك پێی وایە كە سەركردەكانی ئەم پێكهاتانە پابەندی فەرمانی سەرۆك وەزیران دەبن، دیارە كە سەركردەكانی حەشد لە سەرۆك وەزیران زیاتر خاوەنی هێزو تواناو دەسەڵات و هەژموونن، ئەم بڕگەیەش لەبەر ئەوە نووسراوە تاكو لەكاتی دەنگداندا كەس گلەیی نەبێت، هەروەها بەرگری لە عێراق ناكات، بەڵكو بەرگری لە تایفەیەكیی دیاریكراو دەكات، سێیەم: پێكهاتەكانی حەشد ئامرازی سەركوتكردنی گەلی عێراق بوونە، كاتێ چەندین تاوانیان لە ناوچە سوننەنشینەكان و بەتایبەتی لە دیالە و فەلوجە ئەنجامداوە، چوارەم: ئەو پێكهاتانە دەستیان لە سیاسەت وەرداوەو بەردەوامیشن لەم كارە، بەڵگەش ئەوەیە هەندێ لەوانە رایدەگەیەنن كە پێیان باشە داعش كۆنتڕۆڵی هەندێ ناوچە بكات لەجیاتی پێشمەرگە، دەبینین كە پێكهاتەكەی عەسائیب ئەهلی حەق بە سەرۆكایەتی قەیس خەزعەلی كاتێ پێشمەرگە شارۆچكەی شنگالیان رزگاركرد، بەئاشكرا گوتی: شاری شنگال كەوتە ژێر دەستی داگیركارێك كە لە داعش بەهێزترە و هەر لەو داگیركارە رزگاری دەكەینەوە، ئەم جۆرە قسانە دەستتێوەردانە لە سیاسەت، بۆیە وەڵامی سەرۆك بارزانی توندبوو كاتێ گوتی: رزگاركردنی شنگال بە شارۆچكەی بەعاجدا تێدەپەڕێت، بۆیە پشتبەستنی ئەوانە بەم ماددە دەستوورییە هیچ مانایەكی نییە، ئەگەر هەر باسیان نەكردبایە زۆر باشتر بوو.
دوای ئەوەی دەنگ لەسەر یاسایەكە درا، موقتەدا سەدر تێبینی كرد كە زۆربەی فراكسیۆنەكانی غەیرەشیعی تووڕەن، بۆیە نووسراوێكی پێشكەشكرد چەندین مەرجی قورسی تێدا دەستنیشان كرد بۆ ئەوانەی دەیانەوێت ببنە حەشدی شەعبی، بەكورتی ئەمانەن: یەكەم جار دابەشی چەند بەشێكی كرد، یەكەم: مەرجەكانی پەیوەندی پێوەكردن، دواتر مەرجەكانی پێكهێنان، ئینجا میكانیزمی گۆڕین و پەیوەندیكردن یان تێكەڵكردن، دواتر تێبینییە گشتییەكانی نووسی، ئامانج لەو نووسراوەش ئەوە بوو تاكو وێنەیەكی شارستانی ببەخشێتە تاقمەكەی خۆی، ئەو حەشدێكی نیشتمانی دەوێت نەك مەزهەبی، دووەم: وەستان دژی ئەو لایەنانە تاكو تاكەكانیان نەچنە نێو حەشدەكەوە چونكە تاوانیان ئەنجامداوە و وەلایان تەنیا بۆ نیشتمان بێت.
هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعی هەڵەیەكی مێژوویی كرد كاتێ ئەم یاسایەی دەركرد، هەڵەیەكی دیكەشی كرد كاتێ دەنگی پێدا و گوێی بە گلەیی و ناڕەزایی لایەنەكانی دیكە نەدا، لەوەش خراپتر هەڵەیەكی زۆر زەقی كرد دەرحەق كوردستان كاتێ بوودجەی تەواوی بۆ حەشدی شەعبی دیاریكرد كە تازە دامەزراوە و ژمارەكەشی دەستنیشان كرد، بەڵام هێزی پێشمەرگەی پەراوێزخست كە ئەفسانەی داعشی تێكشكاند، پێشمەرگە هێزێكی سەربازیی مێژووییەو مایەی شانازییە بۆ هەموو جیهان، بۆیە با جارێكی دیكە هاوپەیمانیی نیشتمانی باسی چارەسەری یەكلاكردنەوە و هاووڵاتیبوونی راستەقینەو مافی پێكهاتەكان و پێكەوەژیانی ئاشتییانەو لێبووردن و جێبەجێكردنی یاساو برایەتیی ئیسلامی و یەكێتیی نیشتمانی نەكات، پێموایە ئەم زاراوانە لە بنەڕەتدا كۆتاییان هاتووە.


* پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق