لە چركەی یەكەمدا (هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی سۆڤێتی)، بەشێكی گرنگ لە ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكانی خاكی ئیسلام، بە ناچاری ڕوودەكەنە نێو كۆڵانەكانی گوتاری دیمۆكراسی و قسەكردنێكی بەردەوامی«بێتام» لەسەر دیمۆكراسی توێكڵ، دروست وەك ئەوەی كە چەند ئەكتەرێكی سیاسی لە ئێستا و ئێرەی هەرێمی كوردستانی عێراقدا باسی دەكەن و گوێی دنیایان پێ كەڕ كردووە.
ئەم دیمۆكراسیی توێكڵە، كە لە خەیاڵدانی سیاسیی ئەكتەرەكانی خاكی ئیسلامدا تەنها وەك پرۆسەی هەڵبژاردن وێنادەكرێت، بە چەندین فلتەردا تێدەپەڕێت و لە ژێر چاودێری چەندین كامێرای كۆنتڕۆڵدایە. ڕاستە ئیدارەی ئەمەریكی، هەر لە بیل كلینتۆنی دیمۆكراتەكانەوە تا دەگاتە جۆرج دەبلیو بوشی جمهوورییەكان، چەندین كارتی فشاریان لەسەر ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكانی خاكی ئیسلام بەكارهێناوە و هەوڵیانداوە بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەربگێڕنە سەر ناوچەیەكی ئارام و دیمۆكرات و لەبار بۆ دروستبونی بازاڕێكی ئازاد، بەڵام لە كۆتاییدا، كۆی ئەم هەوڵانە بە بنبەست گەیشتوون و نەیانتوانیوە وەڵامی دروستی چاوەڕوانییەكان بدەنەوە. بە گوزارشتێكی دیكە؛ ئۆتۆریتاریزمی وڵاتانی خاكی ئیسلام ئەو دەریا قووڵەیە كە تەواوی پڕۆژەكانی دیمۆكراتیزاسیۆنی تیادا نقوم دەبن، ئەو ئەژدیهایەیە كە لە كۆتاییدا سەری هەمووو چاوەڕوانییە دیمۆكراتیەكان دەخوات. باشترین بەڵگەش ئەوەیە كە لە بیست و پێنج ساڵی ڕابردوودا (لە داگیركردنی كوەیتەوە تا ئێستا)، وڵاتانی خاكی ئیسلام نە خۆیان دیمۆكراتیزە كردووە، نە ڕیفۆرمی ڕەگوڕیشەییشیان لە سیستمی ئابووریدا ئەنجامداوە.
گەر پێش هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی سۆڤێتی، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ناچاربووبێت بەوەی كە، بۆ كڕینی وەلائی وڵاتانی خاكی ئیسلام و دوورخستنەوەیان لە كۆمۆنیسمی سوور، پاداشتیان بداتەوە و لێیان بێدەنگبێت، ئەوا لە پاش ئاوابوونی ئەم ئیمپراتۆریەتە، ئیدی ئەم بەهانەیە هیچ مانایەكی نامێنێت و لەبەرامبەر ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكاندا ئەمەریكا دەستی دەكرێتەوە. بەڵام بەداخەوە، ئەوەی كە تێبینی كرا، تەنها چەند هەوڵێكی نەزۆك و چەند كارتێكی فشاربوون، لە سنوورێكی تەواو تەسكدا، بۆ نموونە ئاشتكردنەوەی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن، كە خێرا لە بارچوون.
تراژیدیای ڕۆژئاوا، كە خۆی وەك نوێنەری پرۆژەی دیمۆكراتیزەكردنی جیهان دەخاتە سەر شانۆكان، لە دوو خاڵی گرنگدایە. یەكەمیان بریتیە لە هەڕەشەی تۆتالیتاریزمی بزووتنەوە ئیسلامیستەكان و دووەمیشیان بریتیە لە پرسی سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتدا. ئەزموونی ڕۆژئاوا لەگەڵ ئێرانی ئایەتوڵاكان و ئەفغانستانی تالیبانەكان و سودانی بەشیر و تورابیدا و پاشان لەگەڵ بزووتنەوە ئیسلامیستەكانی دیكەدا كە لە قۆناغی ئۆپۆزیسیۆندان و هێشتان نەگەیشتون بە دەسەڵات، هێندە تاڵە، هێندە كوشندەیە، هێندە تاریكە كە ڕۆژئاوا نەتوانێت بێدەنگبێت لە بەرامبەریاندا. گوتاری بزوتنەوەكانی ئیسلامی سیاسی، چ لە دەسەڵاتدابن (ئێران، ئەفغانستان، سودان)، چ لە ئۆپۆزیسیۆندابن (ئوردن، میسر، جەزائیر)، هێندە ڕۆژئاوایان ترساندووە، كە بەهەر نرخێك بووە ڕێگانەدەن لە دەسەڵاتدا بەردەوام بن، یان بگەنە دەسەڵات.
بێگومان بەشێك لەم ترسەی وڵاتانی ڕۆژئاوا وەهمە و بەشێكی دیكەی واقیعە. بەشێكی وەهمە، چونكە كۆی بزووتنەوەكانی ئیسلامی سیاسی، ئەو ئەژدیهایانە نین كە لە چركەساتی گەیشتنیان بە دەسەڵاتدا، هەمووو لایەك قوت بدەن. نەهزە لە تونسدا گەیشت بە دەسەڵات و ئەم ئەژدیهایەمان نەبینی، دادو گەشەپێدان لە مەغریبدا گەیشت بە دەسەڵات و ئەم ئەژدیهایە هەر نەگەیشت، مورسی لە میسردا بوو بە سەرۆك و ئەم ئەژدیهایە دەرنەكەوت !
بەڵام لەهەمانكاتدا، بەشێكی دیكەی ئەم ترسە واقیعە، چونكە ئەو ئێوارەیەی كە بەرەی ئیسلامی لە جەزائیردا هەڵبژاردنەكانی بردەوە، جێگری سەرۆكەكەی لە ڕادیۆی بی سی وتی: ئەمە دوا هەڵبژاردنە و چیدی هەڵبژاردنی دیكە لە سایەی خیلافەتی ئیسلامیدا ناكرێت. هەروەها واقیعە، چونكە چەندین بزووتنەوەی جیهادی لە چەندین وڵاتی جیهاندا، بەشەو و ڕۆژ پەلاماری بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا دەدەن و دەیانكەن بە ئامانج. واقیعە، چونكە بەشێكی زۆر لە گوتاری ئیسلامیزم لەسەر دژایەتیكردنی ڕۆژئاوا بیناكراوەو گەر ڕۆژئاوا لەم گوتارە بێنیتە دەرەوە، ئیدی وەك قاڵبێكی بۆش دەمێنێتەوە.
لەهەلومەرجێكی ئاوادا، وڵاتانی ڕۆژئاوا، لەپێناوی سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، پەنادەبنەوە بەر ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكان و گەر هاوكاریشیان نەكەن، گەر وەك جارانیش دەرگا ئابووری و عەسكەرییەكانیان بۆ نەخەنە سەر پشت، چیدی پەلاماریان نادەن، وەك پەلاماری لیبیای قەزافیان دا. ئەمە چ تراژیدیایەكە: ڕۆژئاوا دەبێت لەنێوان تاعوونی بزووتنەوە ئیسلامیستەكان و كۆلێرای ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكاندا، یەكێكیان هەڵبژێرێت!
بەڵام لە دەرەوەی بژاردەكانی وڵاتانی ڕۆژئاواو دوور لە بەرنامەو نەخشە ستراتیژیەكانی دەوڵەتەكانی خاكی ئیسلام، تەنانەت دووریش لە خەونە گەورەكانی بزووتنەوەكانی ئیسلامیزم و پۆست ئیسلامیزم و جیهادیزم، ڕەوتی«گڵۆباڵیزاسیۆن»، كە لە كوردستاندا بە جیهانگیری ناودەبرێت، وەك ڕەگەزێكی دەرەكی، كە لەدەرەوە دێت و خۆی دەكات بە جومگەكانی ژیانماندا، بە ژووری خەوتنەكانیشمانەوە، هەلومەرجی دەستكاریكردن، هەڵوەشانەوە، بیناكردنەوە، ڕیفۆرمكردن، لەرزین، لەقكردن، لاقەكردن، كاڵكردنەوە، سڕینەوە، ئاوابوونی«ئۆتۆریتاریزم» لە خاكی ئیسلامدا ئامادەناكات؟ یان بەپێچەوانەوە، ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكانی خاكی ئیسلام، هەر وەك چۆن لە ڕابردودا توانیویانە خۆیان لەگەڵ تەواوی گۆڕانكاریەكاندا ڕابێنن و تەواوی ڕەگەزە دەرەكییەكان دەستەمۆ بكەن و باز بەسەر قۆناغە ناسكەكاندا بدەن، ئاواش دەتوانن، ڕەوتی گڵۆباڵیزاسیۆن، وەك ئاژەڵێكی كێوی، ماڵی بكەن و لەبەرژەوەندی خۆیان بەكاری بێنن و بناغەی ئۆتۆریتاریزمی پێ سەقامگیرتر بكەن ؟
گڵۆباڵیزاسیۆن چییە؟
لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەدا چەندین تێز پێشنیاركراوە و تا ئاستێكی بەرزیش ئەو تێزانە یەكتری تەواو دەكەن. بەشێوەیەكی گشتی، من گڵۆباڵیزاسیۆن وەك ڕەوتی وەرگێڕانی نەك هەر بازاڕەكان، نەك هەر میكانیزمەكانی پێوەندی، نەك هەر كەرەسەكانی گواستنەوە، بەڵكو بەهاكانیش بۆ ئاستی «گڵۆباڵ» دەبینم. واتە لەنێو ئەم ڕەوتەدا، دروست وەك بازاڕ، پەیوەندی، گواستنەوە، ئابووری، بەهاكانیش دێن و سنووری كەلتوورەكان، نیشتمانەكان، ئایینەكان، خوداكان، ترادیسیۆنەكان، تایبەتمەندیەكان تێدەپەڕێنن و دەبن بە گڵۆباڵ.
لە كۆتایی هەشتاكان و سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووەوە، ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكانی خاكی ئیسلام، ڕاستەوخۆ رووبەڕووی ئەم دیاردە جیهانییە دەبنەوەو بە هەر چوار پەلیانەوە لەنێویدا دەچەقن. گەر تا دوێنێیەكی نزیك، كۆی جووڵانەوەكانی دەوڵەت لەو دیوی كەوالیسەكان و لەنێو ژوورە تاریكەكاندا بووبێت، لە نەوەدەكان بەولاوە، ئیدی بەشێكی زۆر لەو جووڵانەوانە ڕوت وقوت دەكرێنەوە و دەخرێنە سەر شانۆكانی جیهان. ڕەگەزەكانی وەك لیبرالیزەكردنی ئابووری، گشتاندنی مافەكانی مرۆڤ، وێناكردنی حكومەت وەك بەرپرسیار لە شتەكان نەك وەك فەرمانڕەوا بەسەر شتەكانەوە، چیدی ڕێگایان نەدەدا بەوەی كە سیاسەتی ژوورە داخراوەكان، بەڕێوەبردنی دەوڵەت و كۆمەڵگە وەك زیندانێكی گەورە بەردەوامبێت.
لێرەوە، ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكانی خاكی ئیسلام، لەبەر ئەوەی هیچ خواستێكیان نییە كە ڕۆژێك لە ڕۆژان خۆیان ڕیفۆرم بكەن و جێگۆڕكێ بە پێگەكانی دەسەڵات و ئەكتەرەكانیان بكەن، بۆ هەڵمژینی ئەم ڕووداوە مەزنە، بۆ دەربازبوون لە قەیرانەكانی، بۆ بازدان بەسەر تەڵەكانیدا و لەبری بەرگریكردن لە خۆیان، بڕیاریاندا هێرشبەرن؛ بەومانایەی لەبری ڕەدكردنەوەی گوتاری دیمۆكراسی، گوتاری مافەكانی مرۆڤ، گوتاری لیبرالیزەكردنی بازاڕ، گوتاری لێبوردەیی، بەشێكی زۆر لە توانا دارایی و مرۆییەكانیان سازدا بۆ ماڵیكردن و دەستەمۆكردنیان لەنێو دۆخێكی وادایە كە بازاڕ پڕدەكەن لە ڕێكخراوی ناحكوومی كارتۆنی لەسەر مافەكانی مرۆڤ، هۆڵەكان پڕدەكەن لە كۆنفرانس لەسەر دیمۆكراسی و ترادیسیۆن و بەناوی كردنەوەی بازاڕی ئازادەوە، هەوڵدەدەن هاووڵاتیان وەربگێڕنە سەر حەیوانێكی بەرخۆری نابەرپرسیار و ناوشیار، حەیوانێكی ژیاو لە پێناوی بەرخۆریی(ئیستیهیلاك)ی هەمیشەییدا..
بەڵام سەڕای هەمووو ئەم هەوڵانەش، سەڕای هەمووو ئەم كۆنتڕۆڵانەش، گڵۆباڵیزاسیۆن، با لە سنوورێكی تەسكیشدا بێت، گورزی خۆی لە ئۆتۆریتاریزمی ڕژێمەكانی خاكی ئیسلام دەوەشێنێت و لەچەندین ئاستدا دەیان لەرزێنێت. گەڕانەوەیەكی خێرا بۆ كتێبە جوانەكەی بێرتراند بادی لەسەر «جیهانێكی بێ سەروەری » ئەم واقیعە باشتر ڕووندەكاتەوە. یەكێك لەو گورزانەی كە گڵۆباڵیزاسیۆن لەم ڕژێمانەی دەدات، بریتییە لە دەركەوتنی ئەو ئەكتەرانەی كە بێرتراند بادی ناویان دەنێت: «ترانسناسیۆنال»؛ واتە ئەكتەرێك كە باز بەسەر سنوورەكانی نیشتمان، كەلتوور، ترادیسیۆن، ئایینێكدا دەدات و دەبێت بەهەڵگری شوناسێكی «گڵۆباڵ» كە لەنێو تۆڕە جیهانییەكاندا بینادەكرێت. دەركەوتنی ئەم ئەكتەرە یەكسانە بە بەرزكردنەوەی «لۆكال» بۆ ئاستی «گڵۆباڵ» و دابەزاندنی «گڵۆباڵ»ـە بۆ ئاستی «لۆكاڵ». لەم ئەكتەرەدا ئەم دو ڕوبەرە بەیەكدەگەن و لەم بەیەكگەشتنەشدا چەندین ڕوداو دروستدەبن، كە دەكرێت هەر یەكێكیان ببێت بە سەرچاوەی دڵەڕاوكێ و ترس لای ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكان. بۆ نموونە: ئەو ڕێكخراوە ناحكومیانەی كە ئەم ئەكتەرانە دروستیدەكەن، هەر لە بواری ئابووریەوە تا دەگاتە بورای ڕۆشنبیریی، هەمیشە بەو پەڕی وریایی و حەزەرەوە لەلایەن ڕژێمەكانەوە مامەڵەیان لەگەڵدادەكرێت. یاخود دروستبونی میدیای ئازاد بەگشتی و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی وەك فەیسبوك بەتایبەتی، وەك سەرچاوەی هەڕەشەی بەردەوام و تەقینەوە چاوەڕوانكراوەكانی داهاتویەك كە دەكرێت لە هەر چركەساتێكدا بگاتە لامان وێنادەكرێن. میدیای ئازاد بەگشتی و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بەتایبەتی، چەندین دەرگای گوزارشت لە خۆكردن بۆ هاوڵاتیان دەخەنە سەرپشت كە تا دوێنێیەكی نزیك نەیاندەتوانی خەونیشی پێوەببینن.
هەموو ئەمانە ڕاستن، بەڵام ئەوەش ڕاستە كە ئۆتۆریتاریزمی دەوڵەتەكانی خاكی ئیسلام تائێستاش لێرەیە و هیچ یەكێك لە ئاماژەكان نامانبەنەوە سەر ئەوەی كە پێمانوابێت لە سبەینێیەكی نزیكدا كۆتاییان پێدێت.
* سۆسیۆلۆگ و مامۆستای زانکۆ لە پاریس