جوهان هاربر لە كتێبی (سەربازی سێیەم) لە لاپەڕەی 312 دەڵێت: «خوێندنەوە و پێناسەیەكی دیكە بۆ ئاسایشی نیشتمانی كراوە كە لە ئەمڕۆدا جیهان دابەشكراوە بە سەر دوو بلۆك، یەكێكیان بلۆكی تیرۆریزم و ئەوەی دیكە بلۆكی (ئاشتی و سەروەری یاسا) واتە بەرەی دژ بە تیرۆریزم، دەركەوت تانك و زرێپۆش و چەكی قورس و سەربازی زۆر و تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو ناتوانێت چوارچێوەیەك بۆ پێناسەكردنی ئاسایشی نیشتمانی دابنێت، لە ژێر قەڵغانی پۆڵایین، ئەگەر پلانی ستراتیژی و بەرنامەی نیشتمانی بۆ پێگەیاندنی تاكی بەرپرسیار و پەروەردەی دروست و رێزگرتن لە جیاوازییەكان و پەیڕەوكردنی یاسا و هەموومان لە ژێر چەتری دەستوور بین، ئەو كاتە چەمكی ئاسایشی نیشتمانی تەواو دەبێت» .
لە رووی سایكۆلۆژییەوە ئاسایشی تاك بریتییە لە ئامادەكردنی تاك بۆ ئایندە، واتە نەوەیەكی بوێر كە چۆن دەتوانێت ئایندە دروست بكات، بۆیە كاركردن لە سەر تاك و پەروەردەكردنی بە ئینتیمای نیشتمانی یەكێكە لە بنەماكانی ئاسایشی نیشتمانی.(هۆشی منە) لە تێڕوانین بۆ ڤێتنام دەڵێت: «ئازایەتی ئەوە نییە كە شارێك و گوندێك ئازاد بكەیت، ئازادی ئەوەیە تا چەند دەتوانین عەقڵی كەسێك ئازاد بكەین و متمانەی نیشتمانی بەدەست بهێنێت. رەنگە هەر ئەو تاكەیە بتوانێت هەمان ئەو خاكە ئازاد كراوە دووبارە لەدەست بدات و بیسووتێنێت و ناپاكی بەرامبەر بكات». ئەوەی مەبەستە چون ئاسایشی دەروونی بۆ تاك لە رێگەی ئینتیما دروست دەكرێت و ناسنامەی نیشتمانی بوون دەدرێت بەو كەسە.
زۆر پێناسە بۆ ئینتیما كراوە، بۆچوونەكان لە بچووكترین رەفتاری دروست بەرامبەر كەسێكی دیكە بە ئینتیما دادەنین، رێزگرتن لە جیاوازییەكان بە هەموو رەنگەكانەوە، رێزگرتن لە كار و كات و ژینگە و یاسا و سەروەریی نیشتمان دەچێتە خانەی پێناسەی ئینتیما. رێزگرتن لە خێزان و پەروەردەكردنی تاكێكی كارا و بوێر، ئەمەش ئینتیمای نیشتمانی دەگرێتەوە. (كارل سوفۆیان) لە كتێبی ستالین ناگەڕێتەوە لاپەڕەی 28 دەڵێت: «بنەماكانی ئاسایشی نیشتمانی لە ناو خێزانەوە دەست پێ دەكات لە پەروەردەی ئەو خێزانە دڵنیایی ئاسایشی نیشتمانی دروست دەكەین و هەر ئەو خێزانە دەبێتە یەكەی نیشتمانی سەركەوتوو، پەروەردەی نادروستی خێزانیش دەبێتە هۆی رووخانی بنەماكانی ئاسایشی نیشتمانی». هەموومان دەزانین چ لە رووی ئابووری، یان كۆمەڵایەتی، یان دەروونی و لایەنی دیكە كە شەڕ هەموو شتە جوانەكان لەناو دەبات و ستراكتوری كۆمەڵگە لە بەین یەكدی هەڵدەوەشێنێتەوە، بەها و بنەما ئاكارییەكان بوونیان نامێنێت، پەروەردە و فەلسەفەكەی و رەهەندەكانی لە بواری مەعریفە و پێشكەوتنی كۆمەڵگە دەبێتە كارخانەی شەڕ و لە خزمەت رۆشنبیریی شەڕدا دەبێت، هەموو دامودەزگای پەروەردەیی دەبێتە دامودەزگای سەربازی بۆ دروستكردنی نەوەیەك كە تەنیا زمانی شەڕ بزانێت، دوای شەڕ، ئەركێكی دیكە دەست پێ دەكات، ئەویش رێكخستنەوەی پەروەردەیە لە رۆحی ئینسانەكاندا بۆ پەیوەستبوون بە نیشتمان و گەڕانەوەی بەرپرسیاریەتی تاك بەرامبەر بە كۆمەڵ، بۆ رێزگرتنی ئەرك و مافەكانی تاك و زانینی یاساكانی ئاشتی و دەستپێكردنی قۆناغی رۆشنبیری ئاشتی. جگە لەم رەوشە پەروەردەییە ئەركی هاونیشتمانی بوون لە چاكسازی كۆمەڵگەوە دەست پێدەكات، واتە هاووڵاتی نموونەیی كە سەرەتا لە زانینەوە دەست پێ دەكات و دەرككردن بە گۆڕانكارییەكانی كۆمەڵگە و وەرگرتنی مەعریفەی ئەو گۆڕانكارییانە وەكو كێشەیەك بۆ چارەسەركردن، واتە هەستی بەرپرسیاریەتی تاك كاتێك نیشتمان لە كێشەدایە كە دەبێتە هۆی شارەزایی و كارامەیی لە بەرامبەر ئەو ئەركەی كە پرۆسەیەكی مەدەنی جێبەجێ دەكات بۆ باوەڕبوون و دڵنیابوون لەو حاڵەتە كە گەڕانەوەی كەسایەتییە لای تاك وەكو بوێری لە بەرانبەر كەسانی دیكەدا لەخۆمان باڵاتر و گەورەترن، توانین لە بەرانبەر ئەو كەسانەدا كە داوای هاوكارییان لێ دەكەین، وەكو جڤاتی كاركردن، یان گرووپی كاركردن كە فێری پابەندبوونمان دەكات بە رێساكان و دەستووری كۆمەڵگە لەپێناو چاكتركردنی بۆ ئەوەی دەنگ بدەین بۆ باشترین بڕیاری عەقڵانی لە ناو گرووپی كاركردندا بۆ چارەسەری كێشەكان، ئەم بازنەیە لە كاری هاونیشتمانیدا دەمانخاتە بەردەم كۆمەڵێك چەمكی میتۆدی كە بە بەرپرسیاریەتی دەست پێ دەكات، وەكو بنەما و پێكهاتەی ئەو مەعریفەیەی هەمانە بەرانبەر ئەرك و مافەكان و هاوسەنگ بوونیان، ئەركەكان كۆڵەگەی دیموكراسین و مافەكان بەرهەمی ئەو ئەركانەن كە لە كۆمەڵگەی دیموكراسیدا دروست دەبن بۆ ژیانێكی لێبوردەیی و پێكەوەژیان و قبووڵكردنی یەكدی و پەیڕەوكردنی بنچینەكانی دادوەری و هاریكاری و ئاشتی لە بەرامبەر ئەو كۆمەڵ و گرووپ و تاكانەی كە دەمانەوێت بگۆڕێن و دووبارە بناغەی هاونیشتمانی بوون دابڕێژین لە بەرانبەر رەهەندەكانی ئازادی و ئاسایش كە پابەندی حاڵەتی سایكۆلۆژی تاكن بۆ داهێنان و بەرەوپێشچوونی پرۆسەی یەكسانی و دیموكراسی كە دەبێتە هۆی دەرخستنی ناسنامەی بە هاووڵاتی بوون و دیاریكردنی فەلسەفەی كۆمەڵایەتی. زۆرجار وشەی دیموكراسی لە بوارێكی فراواندا بەكاردێت، تا دەگاتە ئەو ئاستەی كە زۆر زەحمەت دەبێت پێداویستییەكانی دیموكراسی دیاری بكەن، لە بەرئەوەی بە شێوەیەكی سەرەكی چەمكی هاونیشتمانی بوون شێوێندراوە بە زۆر رێگەی سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی. بۆیە دەبێت بە میتۆدێكی روونتر بیر لەمانای هاونیشتمانی بوون بكەینەوە. بەر لەوەی لە هاونیشتمانی بوون تێبگەین، دەبێت بیر لەو سیستەمە بكەینەوە كە بۆ پەروەردەی نیشتیمانی بۆ تاك گونجاوە، بەڵام لێرەدا تووشی گرفتی ئەوە دەبین كە پرسیار دروست دەبێت و وەڵاممان نییە، واتە پێوەرەكانی بە هاونیشتمانی بوون لەگەڵ چەمكی مانای پەروەردەی مەدەنی ناگونجێن. بەڵام ئەم فەلسەفەی هاونیشتمانی بوونە لە بنچینەدا كۆمەڵێك فكر و بۆچوون و میتۆد بوون بۆ گۆڕان، كە ئامانجی پەروەردەی نیشتمانی ناسینی ئەو فكر و ئایدیۆلۆژیەت و میتۆدانە بوون و هەوڵدان بۆ جێبەجێكردن و دەرئەنجامەكانیان. تەنانەت دوای بیركردنەوە لە كێشەكان ناچار دەبین مەشقی فەلسەفی تیۆری بۆ ئەم بابەتە بكەین، ئەو كاتە پێویستیمان بە بیركردنەوە دەبێت بۆ گرنگی ئەو بۆچوونانە. هەموو چەمكێكی مەدەنی بۆ هەر كۆمەڵگەیەكی رێكخراو لە سەر بنچینەی تیۆری سیاسی دەبێت، واتە هەموو چەمكێك تێكەڵی وێنەی ئەو كۆمەڵگەیەیە، ئەم وێنەیەش چۆنیەتی هاوگونجانی لەنێوان بەها و كەلتوورە كۆمەڵایەتییەكانە و گرینگ نییە ئەو پێوەرە پێوەرێكی ئایینی، یان فەلسەفی، یان زانستی، یان كۆمەڵایەتی بێت. ئەم پێوەرەش لە هاونیشتمانی بووندا سێ فۆرمی هەیە: یەكەم، هزرە وەكو ئازادی و دادپەروەری و ئازادی هزرێكی زاڵە بەسەر ئەوانی دیكەدا. دووەم، شارستانیەتی كۆمەڵگە و كاریگەری ئەو شارستانیەتەیە لەسەر هزری تاك كە هاوتا بێت لەگەڵ پێشكەوتنی عەقڵییەتی مرۆڤایەتی و مافەكانی مرۆڤ. سێیەم، داب و نەریت وەكو بەهایەك لە بەرامبەر پێوەرەكاندا بەكاردێت كە كۆمەڵگەكانی خۆیان وەكو فەرمانڕەوای ئاسمانی بەراورد دەكەن، لێرەدا دوای ئەو سێ فۆرمە شێوەیەك لە كۆمەڵگە دروست دەبێت كە دەبێتە هۆی تێگەیشتن لە حوكمی دەستووری. هەستە ناوكییەكانی تاك لەگەڵ نیشتمانی نیشتەجێبووی تاك لاواز دەبێت، فرەئینتیمایی نامێنێت، ئینتیما بۆ خاك، بۆ كاركردن و دڵسۆزی لەكاردا، راستگۆیی كار و كۆمەڵایەتی، ئینتیما بۆ سیاسەت و یاسا و رێساكانی دەوڵەت و كۆمەڵگە و بەشدارینەكردنی لە ریفراندۆم و هەڵبژاردن و رێكخراوەكان و سەندیكاكان ئینتیما نەكردن بۆ داب و نەریت و پەروەردە كۆمەڵایەتییەكانی نیشتمان، ئینتیماكردن بۆ دەوروبەر و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و چەندان جۆری دیكە لە ئینیتما بە پێی كارابوونی تاك لەو شوێنە، ئەمانە هەموویان لە بەرانبەر ئەركێكی زۆر و مافێكی كەمدا لاواز دەبن، چونكە ئەو كاتەی تاك هەست دەكات لە خاكی خۆی و نیشتمانی خۆی نامۆیە و خەسڵەتی هاووڵاتی بوونی نییە، بۆیە خاوەنی هیچ پڕۆژەیەك نییە بۆ ئایندە، چ هزری بێت، یان ماددی، هاوكات تاوگیری هەڵچوونی دەبێتە هۆی كۆكردنەوەی وزەیەكی زۆر لە چوارچێوەی تەنگژەی دەروونی وەكو پەرچەكردار و ناڕەزایی و ركابەری ئەو وزەیە سەرف دەكات، لەوانەیە ئەم جارە دژە ئەرك و ئینتیما كار بكات، لە هەمان كاتدا ئەگەر ماف لە بەرانبەر ئەركدا پتر بوو، ئەوە كەسێكی نادڵسۆز و مشەخۆر و دیكتاتۆر دروست دەكات، كە لە بەردەم پڕۆژەی هاونیشتمانی بوون و پرۆسەی مەدەنی و داهێنان و گۆڕانكاری و دژی هەموو ریفۆرمێكی سیاسی و ئیداری دەوەستێت، تا دەگاتە ئەو ئاستەی دژەدیموكراسی دەبێت و بەرەنگاری هەموو ناڕەزاییەك دەكات، كە داوای بەرامبەری ئەرك و ماف دەكات، سازش لەسەر هەموو هزر و پرەنسیپێك دەكات بۆ ئەوەی لە مافەكانی كەم نەبێتەوە و رووبەڕووی ئەرك و بەرپرسیارێتی نەبێت، بەرپرسیارێتی بەرامبەر هەندێ رەهەندەكانی هاووڵاتی بوون دەیخاتە مەترسی و بە هیچ شێوەیەك ئینتیمای نابێت. لێرەدا هاووڵاتی بوون دوو كەرتی دژ بە یەك دەبن، كە یەكەمیان بەرانبەری ئەرك و ماف دەكات و بەردەوام دیموكراسیخواز و ریفۆرمخوازە هەست بە بەپرسیارێتی و دادپەروەی كۆمەڵایەتی دەكات، كەرتی دووەم بەردەوام بەرگری لە مافە بێ ئەركەكانی دەكات و هەستی بەرپرسیاریەتی نامێنێت و دژی دادپەروەی كۆمەڵایەتی و گۆڕانكارییەكانی دیموكراسی دەبێت و بەردەوام چەق بەستووی كورسی دەبێت. ئەم هەموو گۆڕانكارییە پێویستی بە پڕۆژەیەكی گەورە و فراوانی كۆمەڵایەتی هەیە بۆ گەڕاندنەوەی ئینتیماكانی هاونیشتمانی بوون بەرانبەر بەرپرسیاریەتی دەسەڵات و دادپەروەری كۆمەڵایەتی كە پێی دەگوترێت پڕۆژەی كارامەیی هاووڵاتی بوونی سەرەكی (بنچینەیی) ئەمەش لەسەر سێ پرسیاری سەرەكی دەوەستێت كە رووبەڕووی هەموومان دەبنەوە وەكو: چۆن نەوەیەك ئامادە دەكەین ئەكتیڤانە بخرێتە ناوپرسی ژیانی گشتیی كۆمەڵ. بەرپرسیارێتی بۆ چەسپاندنی ئینتیمابوون وەكو پڕۆژەیەك ئەو كاتە مافەكان دەستەبەر دەكرێت. لە وڵاتێكدا دەژین بۆیە لە رووی سایكۆلۆژییەوە ناهاوسەنگیی دەروونی و مەعریفی هەیە، تا دەگاتە رادەی دڵەڕاوكێ و هەستكردن بە گرێی كێماسی لە بەرانبەر ئایندەدا. ئینتیما پڕۆژەیەكی بەردەوامی هاووڵاتی بوونە واتە لە بەرانبەر داخوازییەكانی تاك و كۆمەڵدا جێگیر نییە، دەكرێت لەبەرانبەر ئەوەدا دادپەروەی كۆمەڵایەتی ببێتە بیمە و پارێزەری رەهەندەكانی دەستوور بۆ دڵنەوایی كۆمەڵ لە هەموو گۆڕانكارییەكی چاوەڕوانكراو و چاوەڕواننەكراودا. ئینتیمابوون بۆ نیشتمان، یاخود هاونیشتمانی بوون، پرۆسەیەكی پەروەردەیی كۆمەڵایەتییە بەر لەوەی پرۆسەیەكی سیاسی بێت، واتە بەرپرسیاریەتی بەرانبەر رێكخراوبوون و هەڵبژاردن و هەموو رەهەندەكانی بەدیموكراسی بوونی كۆمەڵگەی مەدەنی.
*پسپۆری دەروونزانی