هەڵمژینی قەیران لە خاكی ئیسلامدا
دکتۆر عادل باخه‌وان*
لە بیست و پێنج ساڵی رابردوودا، وڵاتانی خاكی ئیسلام، بەتایبەتی ئەوانەی كە رژێمی ئۆتۆریتێر بە تۆخی دەیانبات بەڕێوە، لە سێ چركەی گەورەدا رووبەڕووی قەیرانی سەخت و بكوژ بوونەتەوە و ناچاربوون بە گۆڕینی میتۆد و ستراتیژیی مامەڵەكردن لەگەڵ ناوەوە و دەرەوەی كۆمەڵگەكانیاندا.
چركەی یەكەم بریتییە لە داگیركردنی كوێت لەلایەن عێراقەوە لە ساڵی 1990 و پاشان رزگاكردنی لەلایەن هێزە هاوپەیمانەكانەوە. پاش تەواوبونی هەشت ساڵی جەنگ لەگەڵ ئێرانی ئایەتوڵاكاندا، عێراقی سەدام حوسێن لە گەورەترین قەیرانی ئابووریدا تا بینەقاقای نقووم ببوو، بەڵام لە هەمانكاتدا پڕچەك بوو بە باشترین و تازەترین چەكی جیهان. ئەمەش نەك هەر وڵاتانی كەنداو، بەڵكو (ویلاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و ئیسڕائیل)یشی تۆقاندبوو! بۆیە پرسیاری لەناوبردنی لە كۆی ئەو ناوەندانەدا خۆی بەسەر هەموو لایەكدا فەرزكرد. لێرەوە، وڵاتانی كەنداو، كە لە هەشت ساڵی رابردوودا، دەرگای خەزێنەی قەرزەكانیان بۆ سەدام كردبووەوە، دەستیانكرد بە داواكردنەوەی و لە هەمانكاتدا وشیاریش بوون بەوەی كە عێراق ناتوانێت ئەو قەرزانە بداتەوە. لە هەلومەرجێكی ئاوادا و لە 2 ی ئۆگستی 1990 دا سوپاكەی سەدام حوسێن پەلاماری كوێت دەدەن و داگیری دەكەن. لەم چركەساتە بەدواوە، ئیدی چیرۆكێك كۆتایی پێدێت و چیرۆكێكی دیكەی مەزن لە وڵاتانی خاكی ئیسلامدا دەستپێدەكات .
چركەی دووەم بریتییە لە هێرشی جیهادیستەكانی ئەلقاعیدە بۆ سەر نیۆیۆرك و واشنتۆن لە 11ی سێپتەمبەری 2001دا. لەو رۆژە بەدواوە و لەدوای ئەوەی كە هەموومان لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكانەوە وێنەی ئەو مرۆڤانەمان بینی كە لە پەنجەرەی بورجەكەوە خۆیان فڕێدایە خوارەوەو دڵنیاش بوون لەوەی كە دەمرن، ئیتر بەپێی وتەی سەرۆكی ئەمریكا، شەو بەسەر جیهانێكی جیاوازدا داهات. ساڵێك دوای رووداوەكە، زۆربەی رۆژنامەكان وێنەی بن لادن و وێنەی ئەو مرۆڤەیان لەپەنای یەكتردا بڵاوكردەوە، بۆ نموونە رۆژنامەی (Le Monde) ی فەرەنسی لەخوار ئەو دوو وێنەیەوە نووسیبووی: «سێبەری بن لادن بەسەر جیهاندا.»
لە رێگەی رۆژنامە و تەلەفزیۆنەكانەوە، ئیتر هەستمان بەوەكرد كە هەموو شتێك ئامادەیە بۆ ئەوەی لەو رووداوە شتێكی وەك دابڕان لەگەڵ دنیای پێشوودا بینابكرێت. واتە ئیتر 11سێپتەمبەری2001 بەتەنها رووداوێكی جەرگبڕ نییە، بە تەنها هاواری دایكە كوڕ مردووەكان و منداڵە هەتیوەكان و ورد و خاش بوونی دوو بورج نییە، بەڵكو دابڕانێكی مێژووییشە .
چركەی سێیەمیش بریتییە لە سەرهەڵدانی شۆڕشەكانی جیهانی عەرەبی لە 2011 دا. لەم چركەیەدا بن عەلی، موبارەك، عەلی عەبدوڵڵا ساڵح، قەزافی، لەسەر عەرشی دەسەڵات دەهێندرێنە خوارەوە. سووریای ئەسەدەكان دەبێت بە گۆمی خوێن. بەحرەین و عومان و مەغریب و كوردستان دەبن بە شانۆی چەندین خۆپیشاندان. لە كۆتاییشدا رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)، زیاتر لە دوو سەد و پانزە هەزار كیلۆمەتر لەنێوان عێراق و سووریادا كۆنتڕۆڵ دەكات و خەلافەتی ئیسلامی رادەگەیەنێت.
هەر یەكێك لەم سێ چركەیە، سێ گورزی كاریگەری بەهێز بوون لە ئۆتۆریتاریزمی رژێمەكانی خاكی ئیسلام و پرسی گۆڕانكاری و دەستكاریكردنی شتەكانیان وەرگێڕایە سەر جەبرێك كە چیدی كەس نەتوانێت پشتگوێی بخات. لەم سێ چركەیەدا، چ لەناوەوە و چ لەدەرەوە، رژێمەكانی خاكی ئیسلام رووبەڕووی چەندین پرسیاری جەوهەری بوونەوە، لەوانە :
تا كوێ ئەم رژێمانە دەتوانن شەرعی بن و تا كوێ چیرۆكی شەرعییەتیان وەك فاكتی واقیعی وەردەگیرێت و لەلایەن كۆمەڵگەی جیهانییەوە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت؟
تاكوێ زنجیرەی شكستە یەك لە دوای یەكەكانی ئەم رژێمانە لەلایەن كۆمەڵگەكانەوە هەرس دەكرێن و لە كوێدا ئەم شكستانە خاڵی كۆتایی لەسەر دوادێڕی رژێمە ئۆتۆریتێرەكانی خاكی ئیسلام دادەنێن؟
تا كوێ ئەم رژێمانە دوور لە ریفۆرمە قووڵەكانی سەردەم دەتوانن بژین و لە كوێدا و كەی و لەگەڵ كێ، چیرۆكی ریفۆرمی تەندروستی واقیعی لە وڵاتانی خاكی ئیسلامدا دەستپێدەكات؟
لە هەر یەكێك لەم سێ چركەیەدا، رژێمەكانی خاكی ئیسلام، بە شێوەیەكی گشتی سێ جۆر ستراتیژییان بەكارهێناوە و هەوڵیانداوە لە رێگەیانەوە، درێژە بە تەمەنی خۆیان بدەن و قەیرانەكان وەك ئیسفەنج هەڵبمژن.
ستراتیژیی یەكەم : كرانەوەی سیاسی.
ستراتیژیی دووەم : كرانەوەی ئابووری.
ستراتیژیی سێیەمیش: هۆكاری دەرەكی.
* سۆسیۆلۆگ و مامۆستای زانکۆ لە پاریس
