(خوێندنەوەیەكی سایكۆلۆژی)


ژان پۆل سارتەر لە دەقی (دەستە چەپەڵەكان) دەڵێت: «ئازادیی تاك وابەستەی ئازادیی نیشتمانە هەركاتێك تاك كەرامەتی كەسیی لەدەست دا نیشتمان بەهای نامێنێ». ئەمە لە رووی دەروونییەوە ئەوە دەسەلمێنێ كە دەستدرێژی كردنە سەر سەروەری و كەرامەتی تاك، نیشتمان دەخاتە بەر هەڕەشەی هەڵوەشانەوە. هەمزاتۆڤ (لە داغستانی من) دەڵێت: هەموو دنیام خۆش دەوێت، لەوەش خۆشەویستر وڵاتەكەم و شارەكەم و ماڵەكەم، بۆیە گەڕانەوەی زێدی باوك و باپیران گەڕانەوەی هیوایە بە ئایندە، هەموو شتێك لە دەوروبەرمان وێران بوون، وێرانی شار و مرۆڤ، دەزانم دەتوانین لە جاران باشتر شارەكەمان و وڵاتەكەمان ئاوەدان بكەینەوە، بەڵام نازانم چۆن دەتوانین مرۆڤە رووخاوەكان ئاوەدان بكەینەوە.
پرسیار ئەوەیە ئایا لە دوای شەڕی كاولكاری بۆ ئاوەدانكردنەوە لە كامەیانەوە دەست پێبكەین، لە ئاپارتمان و خانوو و پاركەكان، یان لە مرۆڤەكان؟ كامەیان گرنگترە؟ لە رووی دەروونییەوە دەڵێن: مرۆڤە تێكشێندراوەكان و رووخاوەكان لە ناخەوە ناتوانن ئەو هێزە دروست بكەنەوە كە جارێكی دیكە خانوو دروست بكەنەوە و پاركەكان ئاوەدان بكەنەوە و پیاسەی جادەی چۆڵ و سێبەر بكەن، یان بە هزر و دیدی هۆنراوە و رۆمانسیەت بحەسێنەوە.
تا بەرنامەی شیاندن بۆ تاكەكان ئەنجام نەدەین و متمانە لە نێوان تاك و سەركردە دروست نەكەینەوە، ئەوا ئاوەدانی دەست پێناكات. كاتێك مرۆڤ بە زۆر لە شوێنی حەوانەوە و هەڵبژاردەی خێزانی خۆی هەڵدەكەنن و وەكو دارێكی رەگ داكوتراو لە ناخی زەوی هەڵیدەكێشن، زەحمەتە جارێكی دیكە وەكو خۆی بەرهەم و سێبەری جوانی هەبێت و لە ژێریدا بسرەوێت. چونكە ترس و تۆقاندن بەردەوام هاوەڵیەتی و لەو كاتە لە رووی دەروونییەوە پێویستی بە پاڵپشتی و متمانەی بە دەوروبەری هەیە. بۆیە كاركردن لە سەر تاك ئەركێكی نیشتمانی هەموومانە بۆ ئەوەی تاك دوای وێرانی و رووخان متمانەی بە خۆی هەبێت، بتوانێت ئاسوودەبێت لە ژێر خانووە رووخاوەكاندا. ئەوەی رووی دا، تەنها تێكچوونی شار و گەڕەك نەبووە، بەڵكو لە بەین بردنی ئیرادە و سەروەری خودی ئینسان بوو، كە تووشی هستریای دەمارگیری هاتووە و ئەوەش هەموو فرێمەكانی لێبوردەیی و پێكەوەژیان هەڵدەوەشێنێتەوەو دژی دەوەستێتەوە. ئەوە پێویستی بە خوێندنەوەیەكی دیكە بۆ هەموو چەمكەكان هەیە كە پێشتر هەبووە. بۆیە دەڵێن ئەوەی وێران بێ، بۆ هەتایی وێران بووە.
راستە گەڕانەوە بۆ زێدی خۆت ئەگەرچی تاڵان و وێرانیش بووە، متمانەت بە سەركردە و هێزی نیشتمانی و دەوڵەت زیاد دەكات، بەڵام كاتێك كە شەڕ تەواو دەبێت، شەڕێكی دیكە درێژەی هەیە، ئەویش شەڕی دەروونی و لابردنی مۆركی دەستدرێژی بۆ سەر ئەو شتەیە كە هەتا دوێنی پیرۆز بوو لە نێوان دێڕە پیرۆزەكانی باوەڕ و بەها كۆمەڵایەتییەكان كەچی ئێستا جێگەی گومانە و دەكرێت ناوی بنێین: «خۆكوژی كۆمەڵی».
(ئەدلەر) لە كتێبەی (داڕمانی بەهایەكان) لاپەڕە (383) باسی ئەوە دەكات هەندێ جار بە نەمانی بەها پیرۆزەكان مرۆڤەكان تەسلیم دەبن و ملكەچی واقع دەبن، بەڵام دەروونزانیی كۆمەڵایەتی باس لەوە دەكات كە گەل و ئایین و نەتەوەكان خۆیان ناكوژن و ناتوێنەوە و نابنە سێبەری كەسێكی دیكە و ئەوەی تەسلیم دەبێت، خودی تاكە، هەر شتێك لە سروشت، یان مێژوو رووبدات، ناتوانێت ئیرادەی گەل و نەتەوە بڕووخێنێ، ئەو كاتە سەركەوتنەكان، یان ئازادكردن و رزگاركردن شوێنە خەسێندراوەكان و داگیركراوەكان دەبنە تروسكایی متمانە كە دووبارە لە ناخەوە جارێكی دیكە دەست پێبكەنەوە، مێژووێكی دیكە و بە ستایلێكی دیكەوە بنووسنەوە، چونكە جگە لە تاك كەسێكی دیكە نییە بوونی هەبێت و بڕووخێت لە كاتی دەستدرێژكردنە سەر پیرۆزییەكانی خانەوادە، لە بەر ئەوەی ناسنامە لە تاك دەسێندرێتەوە و دەگۆڕدرێت، بەڵام هەرگیز ناسنامە لە نەتەوە و گەل و ئایین ناسێندرێتەوە. چونكە هەر ئەو متمانەیەی تاك بە سەركردە دووبارە تاكێكی دیكە بە ناسنامەیەكی نوێوە دروست دەكات. گەلان بچووك و بچووكتر دەبنەوە، بەڵام ناتوێنەوە و ناسنامەیان ون نابێت، بۆیە پێویستیان بە جوگرافیای ژینگەی تایبەتی خۆیان هەیە بە مۆدێلێكی هاونیشتمانی خۆیان كە تایبەتمەندی ئەوان بپارێزێت لە زێدی رەسەنی خۆیان، كە جارێكی دیكە لەوێ دەست پێبكەنەوە. هەر لەسەر ئەو شرۆڤەیە ئازادكردنی گوند و شار و شوێنە پیرۆزەكان بەهایەكی بەرزی هەیە بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان بە جیاوازی جوگرافیای لەدایكبوون تایبەتمەندن، هەر ئەمەیە ئازادكردنی ئەو شوێنانە ئومێدبەخشی گەورەیە لە ناخی رووخاوی تاكدا كە جارێكی دیكە ئەو بەهایە بەشێوەیەكی جوانتر لە جاران دروست بكەنەوە و متمانە دروست بكەن. ئەو تاكە دەڵێت: متمانەم بە تۆ دا لە رێگەی دەنگدانەوە، تۆش متمانە بۆ من بگەڕێنەوە بە پاراستنی سەروەری و كەرامەت و ژیانم.
مێژوو هیچ كاتێك دەرگا بۆ كەس ناكاتەوە، تەنها ئەوانە دەتوانن بە زانایی و زیرەكی و یەكڕیزی كلیلی ئەو دەرگایە بكەنەوە، بۆیە زیرەكیی سەركردە كلیلی مێژووە بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوەكان، چەندان شار وێران بوون، بەڵام مرۆڤەكان دووبارە زیندوو بوونەوە، ئەوەی جێگەی خوێندنەوەیە و شرۆڤەكردن بێت، ئەوەیە سەرجەم دیكتاتۆرەكان و توندڕۆكان كار لەسەر سایكۆلۆژیەتی تاك دەكەن بۆ رووخانی ئیرادەی بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا ملكەچی داخوازیەكانیان بێت، لە بەرامبەریشدا دەبێت كار لەسەر گەشبینی و رەوینەوەی ترس بكرێت لە ناخی تاكدا، تاوەكو كەسێكی دیكەی بەهێز و خاوەن ئیرادە دروست بكرێت و شارێكی پڕ لە ئاوەدانی دروست بكات. بەڵام كەسی رووخاو ناتوانێت شارێكی وێران ئاوەدان بكاتەوە، شارێكی ئاوەدانیش كەسێكی رووخاو لەخۆی ناگرێت، بەڵام كەسی بەهێز لە خودی خۆیدا سەركردەی بەهێزە لە بڕیاردا و دەتوانێت نەك ئینسانی رووخاو چاك بكاتەوە، بەڵكو جوگرافیایەكی دیكەی مرۆیی و نوێ دروست بكاتەوە كە لە ترسی رووخاندنەوەی دوور بێت. لەم حاڵەتەدا ستاندەری ئاسایشی نەتەوەیی بریتی نییە لە چەندایەتی چەك و تەقەمەنی و هێزێكی زۆر و زەبەلاح و پلانی شەڕ، رەنگە ئەوانە پێداویستیی شەڕ بێت، بەڵام ستاندارەكان ئەوە دەسەلمێنن كە ئاسایشی نەتەوایەتی بریتییە لە دڵنیایی تاك لەو شوێنەی لێی دەژیت و نەهێشتنی فشاری ترس و تۆقاندن لەسەر دەروونی تاك كە یەكێكە لە بنەماكانی ئاسایشی دەروونی.
مەرج نییە شارێك ئازاد دەكەین، ئەگەر عەقڵیەتێكیش ئازاد نەكەین كە بەڕێوەبەری ئەو ئازادكردنە بێت. زۆرجار پەراوێزخستنی گرووپێك، یان نەتەویەك ئەگەر لە پلەیەكی بچووكیش بێت، ئەوا زۆر زەحمەتی دەبینێت بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ حاڵەتە نوێیەكە رەنگە تووشی كۆمەڵێك گرفتی دەروونی و ئایینی و كۆمەڵایەتی دەبنەوە، وەكو هەستكردن بە خەمۆكی و خەمباری و بیركردنەوەی نەرێنی و بێ بەها بوونی خۆی و رەشبینی، جگە لە تێكچوونی باری تەندروستی و لێكدابڕانی خێزان و ئەندامەكانی كۆمەڵگە و پەرتەوازەیی و لێكپچڕانی وابەستەیی كۆمەڵایەتی.
بەهێزترین سەركردە ئەوەیە چۆن ئاسایشی تاك بپارێزێت و تایبەتمەندییەكانی تاك لەبەرچاو بگرێت، بۆ ئەوەی هەستی پشتگوێخستن و پەراوێزخستنی دەربچێت و بزانێت ئەویش بەشێكی كاریگەرە لە نەتەوەی گەورە و مافی ئاسایشی نەتەوەیی هەیە.
بەپێی تیۆرییەكانی دەروونی هەر گرووپێك ئەگەر نەیتوانی لەگەڵ حاڵەتی نوێ و دیفاكتۆی نوێ بگونجێت، ئەوا بە دوای سەرچاوەی دیكەی ئارامگیریدا دەگەڕێت كە بوونی خۆی بسەلمێنێ لەسەر شانۆی سیاسی و گۆڕانكارییەكانی مەیدانی كۆمەڵایەتی و ژینگەی دڵنیایی.
سیگموند فروید، لە دابەشكردنی عەقڵدا باس لە وە دەكات كە كارەساتە ناخۆشەكان لە نەستی مرۆڤدا دەمێنێتەوە وەكو هێزێكی نەرێنی كار لە تاك دەكات لە رێگەی تۆڵەسەندنەوە، یاخود ئاریشەی دەروونی دەجووڵێت و كاری خۆی دەكات. واتە زۆر جار كێشەی دەروونی تاك پەلكێش دەكات بەرەو لادان و قەبووڵنەكردنی ئەوی دیكە لە جیاوازیدا، كە هەر خۆی دەبینێ، یاخود بەرەو لادانی رەفتاری و ئاكاری دەچێت كە ئاكامەكەی توندوتێژی لێ دەكەوێتەوە، وەكو تۆڵەسەندنەوە. بەڵام زۆرجاریش هەیە ئەم وزە دەروونییە نەستیە دەتواندرێت رێكبخرێت بە هۆی متمانە بوون بە كەسانی پاڵپشتی. وەكو هێزی رزگاركەر، یاخود گەڕانەوە بۆ شوێنی گەشەكردنی كۆمەڵایەتیی خۆی كە هەست بە حەوانەوەی دەروونی دەكات و دەبێتە كەسێكی ئەكتیڤ لە نێوەندی كۆمەڵگەدا، بۆیە ئەم سەركەوتنە كلیلی بەتاڵكردنەوەی هەموو هێزێكی نەرێنیی دەروونی تاكە، یاخود گۆڕینەوەی بۆ هێزێكی ئەرێنی كە جارێكی دیكە هیوابەخش دەبێت بەرامبەر هەموو كارەساتە ناخۆشەكان.
مرۆڤ لە مردن خۆش دەبێت و قەبووڵی دەكات، بەڵام بەپێی پێوەری كەلتوور و داب و نەریت زۆر زەحمەتە و ناتوانێت قەبووڵی دەستدرێژی بۆ سەر پیرۆزییەكانی خۆی بكات و وەكو گرێیەكی دەروونی لە بیرنەكراو دەمێنێتەوە.
بۆ كاركردن لە سەر خودی تاك و شیاندنی كەسەكان زۆر پێویستە لەم قۆناغەدا بۆ جێگیربوونی باری دەروونی و كۆمەڵایەتی ئەو كەسانە و پاراستنیان لە رووخان و بێ هیوا بوون لە ژیان كار بكرێت، كە وا هەست بكەن وەكو مرۆڤێكی سەركەوتوو گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان و دووبارە ژیان دەست پێدەكەنەوە .
زۆربەی شرۆڤەكارەكان دەڵێن تاكی رۆژهەڵات لە رووی دەروونی ناكامڵە و بەرگەی هەندێك كارەسات ناگرێت، بەڵام توێژینەوەكانی زانستی كۆمەڵایەتی ئەوە دەسەلمێنێ كە تاكی كورد زۆر ئامادەیی هەیە بۆ خۆگونجاندن لە رێگەی بەرگریكردن و رێكخراوبوونی نەتەوە، نەك لە رێگەی ملكەچبوون، ئەمەش ئەوە دەردەخات كە تاكی كورد لە هەموو كارەساتێك تێپەڕیوە و وەكو خۆی بەهێز ماوەتەوە و نەیهێشتووە بخزێتە ناو هیچ كەلتوورێكی دیكەی بێگانەوە. رەنگە كارەساتەكان پاڵنەری سەرەكیی یەكگرتن و بەخۆداچوونەوە بێت، بەڵام ئەم كارەساتەی دوایی زیاتر شۆڕبوونەوە بووە بە ناخی نیشتمانگەرایی و پاراستنی هەموو مقەوەماتی نیشتمانی لێكەوتۆتەوە.
*پسپۆڕی دەروونزانی