«باوكێك سكاڵا لە دژی كوڕەكەی تۆمار دەكات كە بەپێی یاسا باج نادات و خۆی دەدزێتەوە»، ئەمە یەكێكە لە پرەنسیپەكانی سایكۆپۆلیتیك كە رەفتاری پاراستنی سیستەم و یاسای دەوڵەت دەپارێزێت، بۆیە ساسیەتمەدارەكان دەڵێن: ئەم جۆرە وڵاتانە هەرگیز ناڕووخێن و ئاسایشیان پارێزراوە.
«ئێمە دەوڵەتی عێراقمان نەگرت، بەڵكۆ ئەو دەوڵەتەمان هەڵوەشاندەوە و كارمان لە سەر سایكۆلۆژیەتی نەتەوە و مەزهەبە جیاوازەكان كرد، كە هەموو خاڵە هاوبەشەكانمان لابرد و خاڵە ناكۆكەكانمان بارگاوی كرد، بۆیە كاری ئێمە هەرگیز تەواو نابێت و، شتێك نییە بە ناوی ئاسایشی نەتەوایەتی». ئەم وتانە هی حاكمی عێراقی ئەوسا (پۆل بریمەر)ـە لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانی واشنتۆن پۆست. واتە شەڕە سایكۆلۆژییەكان ئاسایشی نەتەوایەتی دەخەنە ژێر هەڕەشەی لە ناوبردن و هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم دام و دەزگاكانی حكوومی و مەدەنی تەنانەت كەرامەت و سەروەری تاك دەكەوێتە ژێر هەڕەشەی بەكۆیلە بوون. شرۆڤەكارانی دەروونی باس لەوە دەكەن، سایكۆپۆلیتیك بە مانای بەهێزكردنی تاكە لە رووی (بەرپرسیاریەتی و دادوەری و دەسەڵات و فەلسەفەی بەڕێوەبردن)، لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت، رووخانی ئیرادەی تاك بریتییە لە رووخانی دام و دەزگای مەدەنی لە هەر وڵاتێك، رۆژهەلاتی ناوەڕاست شوێنی ململانێی نابەرامبەرە و ناتوانێت بە ئاقاری ئارامیدا بڕوات، هەرچەندە تەكنەلۆژیای ئابووری و زانستی و شەڕ لە پێشكەوتندا بێت، ناتواندرێت هەرێمێكی پێشكەوتوو دروست بكرێت، ئەگەر هاتوو كار لەسەر خودی تاك نەكرێت و ئاسایشی تاك لە رووی دەروونی و كۆمەڵایەتی ئامادە نەكرێت، ئەوا بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا هەڵكەوتەی پێچەوانە دەبێتەوە و لە هاوڕێ و یارمەتیدەر دەبێتە لەناوبەر و دوژمن، بە واتایەكی دیكە لە رووی سایكۆلۆژیای تاكەوە، ئەگەر كار لە سەر ستوونەكانی تاك نەكرێت لە رووی دەروونی و كۆمەڵایەتی و بەهای ئەخلاقی و مۆرالییەوە، زۆر زەحمەتە لەژێر سێبەری تەكنەلۆژیا ئەو هەرێمە ئازادە دروست بكەین، بۆیە لە رووی سایكۆپۆلۆتیكەوە ئاسایشی نەتەوەیی وابەستە و گرێدراوی ئاسایشی تاكە، چونكە ئەم زانستە سیاسییە كە سەركردە و رابەر لە بەرامبەر بكوژ و تیرۆر دروست دەكات، كە خودە، تاك بەرجەستەی دەكات، واتە ئامادەیی ئەو كارە لە ناخی تاكەوە دروست دەبێت.
لە رۆژهەڵات بەتایبەتی و لە دەوڵەتە خاوەن سامانە سرووشتییەكان، ئاسایشی ئابووری گرێدراوی ئاسایشی نەتەوایەتییە كە دەبێت كار لەسەر بە ئاسایشی بوونی تاك بكرێت. سەرەتا دەروونزانی سیاسی لە ئەوروپای رۆژئاوا سەری هەڵدا كە بەشێك بوو لە زانستی زانیارییەكان و فەلسەفەی نوێ، سەرەتای سەرهەڵدانی سایكۆپۆلتیك بە شێوەیەكی فەرمی لە ماوەی شەڕی فەڕەنساو روسیا بوو، كۆمۆنەی پاریس لە ساڵی 1871 ی زایینی بۆ یەكەم جار دەستەواژەی سایكۆپۆلتیك لە كتێبی (پیاوێك لە مێژوو) لەلایەن فەیلەسوف (هیبولیت تین) لە ساڵی1860ی زایینی بەكارهاتووە.
لە بواری ئەكادیمیدا سایكۆپۆلۆتیك و ئاسایشی نەتەوەیی بە زۆریی چەك و بەرزیی پلانی شەڕ نابێت، بەڵكو تێگەیشتنە لە سیاسەت و سیاسەتوان و رەفتاری سیاسی لە روانگەی دەروونییەوە بۆ پەیوەندی لە نێوان دەروونزانی و سیاسەت و ئاسایشی نەتەوایەتی دوولایەنە، چونكە كار لەسەر ستراتیژیەتی تاك دەكات لە رووی پێگەیاندن و كارامەیی و شارەزاییەكان و داهێنان و عەقڵییەتی وەبەرهێنان لە خودی تاك لە بەرامبەر هەستی بەرپرسیاریەتی و ئینتما و پابەندبون بە یاسای دەوڵەت و رێزگرتن لە بەها كۆمەڵایەتییەكان و دروستكردنی گیانی لێبوردەیی و پێكەوەژیان، لە بەرامبەردا پێویستە لەسەر ستراتیژیەتی بەهێزبوونی دەوڵەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و ژێرخانی ئابووری و فەلسەفەی دەوڵەت و پلانی درێژخان بۆ پاراستنی سەروەرییەكانی دەوڵەت و ئاسایشی خۆراك و ئاو و سامانە سرووشتییەكان بۆ چەندین نەوەی داهاتوو و پلانی ئارامگیری كۆمەڵایەتی و تاك كار بكرێت.
زۆر جار ئەوانەی چەمكی نیشتمان هەڵدەوەشێننەوە، تووشی هەڵوەشاندنەوەی مێژوو دەبن، چونكە هیچ كاتێك كار لەسەر خەمەكانی نیشتمان ناكەن و لەو دیو سنوور خەمەكانیان دەدۆزنەوە. چەمكی هەڵوەشاندنەوە واتە رووشاندنی سەروەری تاك (مرۆڤەكان)، بۆیە دەبێت سەرلە نوێ خوێندنەوەیەكی دیكە بكرێت بۆ سەرجەم چەمكەكانی سیاسەت و ئاسایشی نەتەوایەتی رۆشنبیری و دەروونزانی و مەعریفەكانی دیكەی كۆمەڵایەتی و پێویستە هەوڵبدەین بیر لەوە بكەینەوە كە چۆن سەرلەبەری ئەو شرۆڤانە وا رێكبخەینەوە كە جارێكی دیكە و بە ستایلێكی مۆدێرن كار لە سەر ستراكتۆری مرۆڤ بكات، بۆ ئەوەی ئاسایشی نەتەوەیی و كەرامەتی تاك نەكەوێتە ژێر هەڕەشەی لە ناكاو.
دۆزەكانی ئەم دواییە گۆڕانكاری بوو لە سیستەمی عەقڵییەتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، كە پێی وتن: ئەم سیستەمە هەڵوەشاوەتەوە و ئاسایشی نەتەوە لە سەردەمانی رابردوو كەوتۆتە ژێر پرسیار و چەمكە ئەبەدییەكان و درووشمەكانی چەند ساڵەی خۆتان كاڵ بۆتەوە و ناكەونە ژێر پێناسەی نیشتمانی و سیستەمی بەڕێوەبردنی دیموكراسییانەی دەوڵەت، ئەمەش چەمك و پێناسەیەكی دیكەی سایكۆپۆلتیك بوو. ئەم كارە درێژەی هەیە، وەكو پەیوەندییەكی رەها لە نێوان سایكۆلۆژیا و سیاسەتدا، كە سایكۆلۆژیا لەو نێوەندەدا بەشێك بوو لە خوێندنەوەی خودی مرۆڤ و خەسڵەتەكانی، لەسەر ئەم فۆرمەدا سیاسەت كاری خۆی كرد، بە پەیوەندیكردن لەگەڵ ئاسایشی نەتەوایەتیدا، هێزی ئەم كارە دەخرایە ژێر ركێفی رەفتاری تاك، كە شرۆڤەی خودی خەسڵەت و رەفتارەكانی تاكی دەكرد، بۆ پەروەردەكردنی لە ژێر كاریگەریی باوەڕەكان و پاڵنەرەكان و هزراندن و غەریزەكان و چارەسەری گرفتەكانی تاك، واتە كاتێك باس لە كێشە و پێداویستییەكان دەكەین لە روانگەی ئاسایشی نەتەوایەتی، ئەوا دەبێتە بەشێك لەو پێداویستییە بنچینەییانەی مرۆڤ بۆ سەقامگیری و ئینتمای دروست. وەكو ئەبراهام ماسلۆ لە هەرەمی پێداویستییەكان باسی دەكات، جگە لە تێركردنی پێداویستی بنچینەیی (خواردن و ئاو ژیان و مردن و پەروەردە و....هتد) قۆناغی دووەم دەست پێدەكات، ئەویش ئاسایشی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییە. لەو نێوەندەدا دەروونزانیی سیاسی داڕێژەری پێداویستییەكانە، بەپێی چارەسەركردنی تاك . وەكو زانیارییەكان و ستراتیژیەت و فێربوون و گەشەكردنی كۆمەڵایەتی و ستراكتۆری رەفتار و جێبەجێكردنی سایكۆپۆلیتیك بەپێی تیۆری ماسلۆ بریتی بوو لە رۆڵی سەركردایەتیكردن و پێكهاتەی سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوە و بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان و گرووپەكان و ململانێی نەوەكان و شارستانییەت و رەفتاری هاوچەرخ، ئەوەی ململانێ و شارستانییەت لێكتر نزیك دەكاتەوە، سایكۆلۆژیەتی سیاسییە لە رێگەی هێزە پاڵنەرەكانی دەنگدان و هۆیەكانی راگەیاندن و كاریگەری لە سەر دەنگە ناڕازییەكان، بەپێچەوانەوە ئەگەر درز و كەلێن كەوتە نێوان دەروونزانی و سیاسەتەوە، ئەوا توندڕەویی سیاسی و توندوتیژی رەگەزی و شەڕ و جینۆسایدی مرۆیی و كەلتووری دەست پێدەكات. بۆیە دینامیكی ئەو كارە بەتایبەتی لە هەرێمە ئازادكراوەكاندا زۆر بە زەقی دیارە و كار دەكاتە سەر رەفتاری شەڕانگێزی تاك. هەر ئەم كارە دەبێتە شوورای سەرهەڵدانی گرووپبازی و لێكترازانی بیرۆكە، كە خەمی نیشتمان دەبێتە خەمی گرووپ و حزب و دەستە خێڵەكییەكان لە مرۆڤدۆستییەوە بۆ بەكۆیلەكردنی فكر و كەسایەتی و جەستەی تاك لە ژێر ناو و دروشمی جیاواز و رەونەقدار، كە خودی تاك باوەڕ بە ململانێی بەكۆیلەبوون لە یەك توخمدا دەكات.
فرۆید(1876 -1939) لە رێگەی شیكاریی دەروونی باس لە سایكۆلۆژیای كۆمەڵایەتی دەكات، وەكو كارلێكی كۆمەڵ لە سەر رەفتاری تاك بۆ قەبووڵكردنی زعامەت و باڵادەستیی گرووپێكی دیكە، هەروەها گوستاف لۆبۆن (1841 – 1931) دەڵێت: چالاكیی جەماوەر دەبێتە هۆی چەسپاندنی ئیرادەی مرۆڤایەتی و ژەهراوی بوونی فكرەی عەقڵانیی تاك كە دەبێتە هۆكاری دەرچوونی پاڵنەر و سۆزی مرۆڤایەتی، واتە لە دەستدانی كۆنتڕۆڵكردنی تاك كە زیاتر ملكەچی هەڵدەبژێرێت، ئەمەش مەترسی دەخاتە سەر ئاسایشی نەتەوایەتی كە هەموو رەنگەكانی فكر و فەلسەفە ون دەكات و لە ژێر چەتری پیرۆزی دەتوێتەوە، بۆیە سایكۆپۆلیتیك كاركردنە لەسەر دووبارە بونیادنانەوەی تاكێكی كارا و ئەكتیڤ و متمانە بەخۆبوون بۆ رابەرایەتیكردنی گۆڕاوەكانی ناوەوە و دەرەوەی نیشتمان، بە دیوێكی دیكە بۆ شرۆڤەی ئەم كارە دەبێت ئاسایشی نەتەوەیی كار لە سەر ئەوە بكات كە چۆن كاریگەری لە سەر كەسایەتی سەركردە بكات بۆ وەرگرتنی بڕیاردان و كاریگەری لەسەر كەسایەتی كۆمەڵگە لە سنووری دەسەڵاتی دەنگدان و هەڵبژاردن.

*پسپۆڕی دەروونزانی