پرۆفیسۆر دینیس پاپازین دامەزرێنەر و سەرۆكی سەنتەری توێژینەوەی ئەرمەنیەكانە لە زانكۆی میشیگان و خۆشی بە ڕەگەز هاووڵاتیەكی ئەرمەنیە و توێژینەوە و دیراسەتەكانی لەسەر ژینۆسایدی گەلان بەگشی و ژینۆسایدی ئەرمەنیەكانە، سەبارەت بە ژینۆسایدكردنی گەلی كوردیش پرۆفیسۆر پاپازایین شارەزایە، بۆ قسەكردن لەسەر پرۆسەی ناساندنی ژینۆساید و بایەخی دەوڵەت بۆ ژینۆساید، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستەی پاپا زاین كردبوو، بەڵام ئەو بەم وتارە وەڵامی داینەوە، ئەمەش وتارەكەیە.

بە داخەوە، بۆ چەندین سەدە و بۆ چەندین جاری لە ژمارە نەهاتوو، ئەوە ڕوویداوە كە گەلێك هێرش بكاتە سەر گەلێكی دیكە بە نیازی لە ناوبردنی، واتە بۆ ئەنجامدانی ئەوەی ئێمە لە ڕۆژگاری ئێستادا پێی دەڵێین ژینۆساید.
پرسی ژینۆساید پرسێك بوو كە بووە هۆی دروستبوون و سەرهەڵدانی نیگەرانی نێودەوڵەتی لە ڕۆژگاری ئەنجامدانی ژینۆساید دژی ئەرمەنیەكاندا، ئەویش لەبەر ئەوەی لە كاتێكدا كە ئەرمەنیەكان شارستانیەتێكی ڕۆژئاوایی هاوچەرخیان دەگرتەبەر لە نێو توركە عوسمانیەكاندا، ئەوا توركە عوسمانیەكان پابەندبوون بە شێوازە كۆنەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. هێزە مەزنەكان بایەخیان بە ئیمبراتۆریەتە هەڵوەشاوەكەی عوسمانی دەدا و – ئەم هێزانە- ئەو كۆمەڵكوژیانەی دژی ئەرمەنیە مەدەنیە بێتاوانەكان ئەنجام دەدران بە «تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و شارستانی» لە قەڵەمدا. ئەوە دواتر بوو كە ڕافاییڵ لەمكین لە ساڵی 1944دا، دەستەواژەی «ژینۆساید»ی داهێنا.
كەواتە نیگەرانی لەبارەی پرسی ژینۆسایدەوە، نیگەرانیەكی هاوچەرخە و لە سەدەی بیستەوە دەستی پێكرد، كە ئەمەش ڕەنگدانەوەی بەها هاوچەرخەكانی مرۆڤایەتی و شارستانیەتە. ئەرمەنیەكان لەلایەن دیكتاتۆرە لاوەكانی ئیمبراتۆریەتی عوسمانیەوە كۆمەڵكوژ كران، كە لەلایەن تەڵعەت و ئەنڤار و دەمیڵ پاشاوە سەركردایەتی دەكران. ناسیۆنالیزمی توركی بووە سەرچاوەی ئیلهامی ئەم كەسانە، ئەگەرچی ئەوان وا خۆیان پیشان دەدا كە جەنگاوەری ئیسلامی بووبن، بەو پێیە كەسانی دیكەی موسڵمانیشیان لە كومەڵكوژی ئەرمەنیەكان تێوەگلاند، ئەو كەسانەی بەهۆی پروپاگەندەی توركیەوە فریودران و لە خشتەبران. بەڵگەی ئەوەی ناسیۆنالیستی توركی بووە هۆكاری جینۆسایدی ئەرمەنیەكان ئەو ڕاستیەیە كە لە ساڵانی سیەكانی سەدەی ڕابردودا توركەكان دژی كورد هەڵگەڕانەوە و كۆمەڵكوژیان ئەنجامدا. بە دەربڕینێكی دیكە، لەبەر ئەوەی ناسیۆنالیزمی توركی ببووە سەرچاوەی ئیلهامیان، ئەوا دەستیان دایە كوشتنی هاووڵاتیە موسڵمانەكانیان لە پرۆسەیەكی ژینۆسایددا!
كەواتە چەند نەتەوەیەكی وەك ئەمریكا فێری ئەوە بوون كە دەكرێت خەڵكانێك لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا پێكەوەبژین كە باكگراوەندی ئایینی و ئیتنی جیاوازیان هەبێت، بەڵام توركەكان پێداگیریان لەسەر ناسیۆنالیزمێك كرد كە ئەوانی دیكەی لە خۆنەدەگرت.
پرسی قەرەبووكردنەوە پرسێكی زەحمەتە. لە ئێستادا ئێمە دەزانین كە حكومەتی توركیا تۆماری ئەو ماڵ و موڵكانەی پاراستووە كە لە ئەرمەنیەكان زەوت كران. ئەگەر ئەو ئەرشیفانە بكرێنەوە، ئەگەر دەرفەتی ئەوە هەبێت شیكردنەوە بۆ تۆمارە یاساییەكان بكەین، ئەوا ڕەنگە نەوەكانی ئەو كەسانەی ماڵ و موڵكیان زەوتكراوە داوای گەڕاندنەوەی ئەو ماڵ و موڵكانە بكەن یاخود داوای قەرەبووی دارایی بكەنەوە. لەبەر ئەوەی زۆربەی زۆری ئەو موڵكانە بۆ نزیكەی 100 ساڵە لەلایەن كەسانی دیكەوە داگیركراون، ئەوا شتێكی پتر لۆژیكیە كە میراتگرانی ئەو كەسانە قەرەبوو بكرێنەوە لەلایەن حكومەتی توركیاوە لەبری گەڕاندنەوەی ئەو موڵكانە.
ئەوەی پێوەندی بە حاڵەتی جوولەكەكانەوە هەبێت، ئەوا ئەوان لەلایەن حكومەتی ئەڵمانیەوە قەرەبوو كرانەوە، كە لەلایەن حكومەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە دارایی بۆ دابین كرا. لەوەش زیاتر، جوولەكەكان دەوڵەتی ئیسرائیلیان دامەزراند، كە بەردەوام و لە چەندین سەرچاوەوە قەرەبوو وەردەگرێت.
20 ساڵ پێش ئێستا گەشتێكم بۆ هەرێمی كوردستانی توركیا كرد و شایەتحاڵی كاولكردنی تەواوی گوندەكان بووم. بەڵام ئەوەی پێوەندی بە كوردەكانەوە هەبێت، ئەوا من زانیاریم لەسەر هیچ تۆمارێك نییە كە ئەو موڵك و ماڵانەی كوردی تێدا تۆمار كرابێت كە زەوت كران یان تێكشكێنران. لەبەر ئەوە بە ملیۆنەها كورد لە كوردستانی توركیا دەژین، ئەوا بەلای منەوە مەسەلەكە پتر پەیوەستە بە مافە مەدەنیەكانەوە نەك بە قەرەبووكردنەوە. پێویستە چیتر توركیا وەك هاووڵاتی پلە دوو مامەڵە لەگەڵ كوردەكاندا نەكات، دەبێت ڕێگایان پێ بدات زمانی خۆیان بەكار بهێنن، قوتابخانە و ڕێكخراوی خۆیان هەبێت، پەیڕەوی هەر ئایینێك بكەن كە بە پەسەندی دەزانن، لە نێویاندا عەلەڤی یان عەلەوی، بە چەشنی ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا دەیبینین.
هۆكاری ئەوەی نەتەوەیەك كە ڕووبەڕووی كۆمەڵكوژی بۆتەوە و دەیەوێت ئەم كارەساتە بە ژینۆساید بناسرێت، ئەوەیە كە یاسای نێودەوڵەتی، هەروەك لە واژۆكردنی ڕێككەوتنی جینۆسایدا دەركەوت كە لە ساڵی 1948دا دەستی پێكرد، ماف بەو خەڵكانە دەدات كە داوای چارەسەر یان قەرەبووی ئەو كوشتن و كاولكاریە بكەنەوە كە ڕووبەڕووی بوونەتەوە. بە داخەوە، ڕێككەوتنەكە بەسەر ڕووداوەكانی پێش خۆیدا جێبەجێ نابێت، واتە بەسەر ئەو حاڵەتانەدا جێبەجێ نابێت كە لە پێش ساڵی 1948دا ڕوویان داوە. كەواتە ئە خەڵكانەی لە پێش ڕێككەوتنەكەوە دوچاری ژینۆساید بوونەوە، وەك گەلانی ئەرمەن و كوردەكانی توركیا، دەبێت لە بەشەكانی دیكەی یاسای نێودەوڵەتی بڕوانن بۆ بەدەستهێنانی قەرەبووكردنەوە، حاڵی حازر چەندین پارێزەر مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا دەكەن.
ئاشكرایە ئەو خەڵكانەی ڕووبەڕووی حاڵەتی ژینۆساید بوونەوە و ئێستا خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیانن لە بار و پێگەیەكی باشتردان لەو خەڵكانەی نەبوونەتە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ. ئەمەش لاوازی سیستمی دەوڵەتی ئەم سەردەم و ڕۆژگارەیە كە ئیعتیرافێكی یاسایی بەو كەسانە ناكات كە خاوەنی دەوڵەتی خۆیان نین. كەواتە زۆربەی لایەنەكانی یاسای نێودەوڵەتی پشت بە دەوڵەت دەبەستێت وەك داواكار نەك بە خەڵكە بێ دەوڵەتەكان، بە چاپۆشین لەوەی- ئەو خەڵكانە- چەندە خاكیان كۆنترۆڵ كردووە. خەڵكی كوردستان ڕووبەڕووی كۆمەڵكوژی بوونەوە لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا. و چەندین دەوڵەتی ئەوروپی ئەم تاوانە بە ژینۆساید دادەنێن، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیچ كارێكی ئەنجام نەداوە. بە داخەوە، ئیتر ئەمەیە پیادەكردنی سیاسەتی هێزە. بەهێزەكان پارێزگارییان هەیە، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی خۆیان هەیە، لە كاتێكدا لاوازەكان، گرنگ نییە ژمارەیان چەند بێت، پارێزگاریەكی كەم یان هیچ پارێزگاریەكیان لێناكرێت لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە.
بە بۆچوونی من، كورد و هەرێمی كوردستانی عێراق ترسێكی كەم یان هیچ ترسێكیان نییە، لەبەر ئەوەی ئەوان بە باشی ڕێكخراون هەروەها ئەوان هێزی سەربازییان هەیە بۆ ئەوەی بیانپارێزێت. بە دڵنیاییەوە، ڕەنگە لە ڕۆژێكەوە بۆ ڕۆژێكی دیكە بارودۆخەكە بگۆڕێت، بۆی هەیە لە بارودۆخێكی جیاوازتردا مەترسی دروست بێت و سەرهەڵبدات، بەڵام من گومانم هەیە لە ڕوودانی ئەمە. لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردودا كوردەكان شتێكی زۆر فێربوون، دركیان بەو ڕاستیە كرد كە ئاسایشی ئەوان لە ژمارە و لە یەكڕیزی ئەواندایە.
ئەوەی من لێی دەترسم، ئەو بارودۆخەیە كە لە توركیادا هەیە كە بە هیچ شێوەیەك پێشبینی ناكرێت. چونكە لە ساتەوەختێكدا وا دەردەكەوێت كە حكومەتی توركیا ئامادەبێت بۆ ئەوەی دان بە دانیشتووانی كورددا بنێت و ئاشتەواییان لەگەڵدا بكات، بەڵام لە ساتەوەختێكی دیكەدا پێدەچێت كە هەڵوێستێكی سەرسەخت بگرێتەبەر لە دژی دانپێدانان بە ناسنامە و مافە مەدەنیەكانی كورددا. سەركردایەتی ئێستای كورد لە عێراقدا بە ڕوونی لە سنورەكانی هێز لە جیهانی ئەم ڕۆژگارەدا تێدەگەن. ئەگەر سەربەخۆیی ڕابگەیەنن، ئەوا ڕەنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تۆمەتباریان بكەن كە هەڵدەستن بە تێكدانی سیستمی نێودەوڵەتی و دروستكردنی كێشە و ئاژاوە. ئەوە ڕوونە كە توركیا نایەوێت كوردستانێكی سەربەخۆ ببینێت، هەروەها ئێرانیەكانیش ئەم دەرئەنجامەیان ناوێت، كەواتە دەبێت سەركردایەتی كورد ئارام بگرێت و هەستیار بێت لە ئاست ئەو ئەگەرانەی دێنە ئاراوە. بۆ نموونە، ئەوە زۆر ژیرانەیە كەسەركردەكانی كورد دەڵێن «ئێمە لە عێراق جیانابینەوە، عێراق لە ئێمە جیادەبێتەوە».
ئەگەر بارودۆخە سەربازیەكە لە عێراقدا پتر بەرەو ئاڵۆز بوون بچێت، ئەوا ڕەنگە سەركردە كوردەكان كاتێكی گونجاو بدۆزنەوە بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی، بەڵام دەبێت وریا بن و وا دەربكەوێت كە ئەوە ئەوان نین عێراق پارچە پارچە دەكەن، بەڵكو عێراق خۆی پارچە پارچە بووە و ئەوانیش هیچ بەدیلێكیان نییە جگە لەوەی بەرگری لە خۆیان بكەن وەك گەلێكی سەربەخۆ، ئارامگرتن لە كاتی خۆیدا زۆر گرنگە لە پێوەندیە نێودەوڵەتیەكاندا.