مافی ئەوەی لەژینگەیەكی سەلامەتدا بژیت، مافی تاكەو مافی كومەڵگەشە، دەوڵەتانیش پابەندبوونی یاساییان هەیە لەپاراستنی ئەم مافەدا، هەر كەمتەرخەمییەكیش لەلایەن هەر دەوڵەتێكەوە، زیان بەهەموو دەوڵەتانی دی دەگەیەنێت.
رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بەژینگە، بنەمای یاسای نێودەوڵەتین بۆ پاراستنی ژینگە، بەپێی ئامارە بەراییەكان نزیكەی (500) پەیماننامەو رێككەوتننامەی نێودەوڵەتیی تایبەت بەژینگە هەن، كە(323)یان مۆركێكی هەرێمایەتییان هەیەو، تەمەنی (60%)یان دەگەڕێتەوە بۆ دوای ساڵی(1972)ئەو ساڵەی كەتیایدا كۆنگرەی ستۆكهۆڵم بەستراو، بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە(یونیپ) دامەزرا بەپێی بڕیاری (2997)(د- 27)لە (15) دیسەمبەری(1972)، كاری سەرەكی (یونیپ)یش پابەندكردنی دەوڵەتانە بە جێبەجێكردنی پلانەكانی تایبەت بەژینگە.
هەرێمی كوردستان وەك بەشێكی بەزۆرلكێنراو بەعێراقی دوای یەكەم جەنگی جیهانیەوە، ناتوانێت لەچوارچێوەی ئەم عێراقەدا ئەو پابەندبوونە وەك خۆی جێبەجێ بكات، بۆیە لەپێناو پاراستنی تاكە لانكەی مرۆڤایەتی كەئەم گۆی زەوییەیەو، كەچیای گوتی(جودی) لەسەردەمی نوحەوە بۆتە لانكەی دووەمی مرۆڤایەتیی بۆیە:
كوردستان پێویستیی بە سەربەخۆییە لەبەر ئەم پاساوە ژینگەییانە:
یەكەم: لە رابردوودا رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق زۆرترین جەنگ و شەڕیان لەناوچەكەدا هەڵگیرساندووە، تا گەیشتە داگیركردنی كوێت و، هەر بەهۆی ئەم كارەی عێراقەوەو، لەسەر داوای كوێت لەساڵی (2001)ـەوە نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی (6)ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێكی كردۆتە رۆژی جیهانی قەدەغەكردنی بەكارهێنانی ژینگە لەجەنگدا، چونكە نەتەوە یەكگرتووەكان لای وایە ئەو زیانانەی بەر ژینگە دەكەون لەكاتی ململانێی سەربازیدا، دەبنە هۆی تێكدانی سیستمی ئیكۆڵۆژیی و لەناوبردنی دەرامەتە سروشتییەكان بۆ ماوەیەكی درێژخایەنی دوای تەواوبوونی جەنگ، بەجۆرێك كە زیانەكانی هەمووجیهان و گشت نەوەكان دەگرێتەوە.
قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی كوێت لەلایەن عێراقەوە بە(52) ملیار دۆلار دیاركراوەو، عێراق(41) ملیار دۆلاری داوەتەوەو، بڕی (11) ملیار دۆلاریشی لەسەر ماوە كەتا ساڵی (2015) دەبێت بیگێڕێتەوە بەسەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكان.
بۆ نموونە: لەجەنگیی نێوان عێراق و ئێراندا (1980 - 1988)كە هەشت ساڵی خایاند، وێڕای ئەوەی كە نزیكەی یەك ملیۆن كەسی كردە قوربانیی، بووە هۆی زیان گەیاندنێكی دارایی كە بە نزیكەی (1.2)تریلیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت.
ئەمە وێڕای جەنگیی كەنداوی دووەم (1990 - 1991)ی ناسراو بە(گەردەلوولی بیابان) بۆ رزگاركردنی كوێت لەدەست سوپای عێراق، كەتیایدا نزیكەی (61000) تۆن بۆمبی هێشوویی و زیرەكی تێدا بەكارهێنرا.
هەروەها لەجەنگی رزگاركردنی كوێتدا، عێراق زۆربەی بیرە نەوتەكانی تەقاندەوەو رۆژانە نزیكەی(6)ملیۆن بەرمیل نەوت بەفیڕۆ سووتاوە، هەروەها نافورەی بیرە نەوتی تەقێنراوی نەسووتاویش بەبڕی (40) هەزار بەرمیل رژاوە كەنزیكەی (240) دەریاچەی نەوتیی دروست كردووە بەقووڵیی (1) مەتر لەرووبەرێكدا كەنزیكەی (50) كیلۆمەتر دووجا بووە.
لەسەر ئاوی كەنداویش نزیكەی (128) پەڵە نەوت دروست بوو كەدرێژی هەریەكەیان نزیكەی (130) كم و پانیی هەریەكەشیان (25)كم بووە.
دووكەڵی ئاگری بیرە نەوتە سووتاوەكانیش گەیشتە سەر نیمچە دوورگەكانی هندستان و، بوو بەمایەی ترشە باران و زیان گەیاندن بە ژینگەی تەواوی ناوچەكە.
گوناهی كوردستان چییە باجی ئەم هەموو هەڵە گەورانە بدات لەكاتێكدا كەدەستی لەدروستكردنیاندا نەبووە؟
دووەم: عێراق بەپێچەوانەی (رێككەوتننامەی ئۆتاوا) كە رێككەوتننامەیەكی جیهانییە بۆ قەدەغەكردنی بەكارهێنانی مین، لەساڵانی شەستەكان و حەفتاكاندا حكومەتی ناوەندیی لە دژی شۆڕشەكانی گەلی كوردستان ژمارەیەكی زۆری لە مین لە كوردستاندا چاندووە، پاشان لە ساڵانی نێوان (1980 - 1988)داو لە شەڕی عێراق و ئێراندا ملیۆنەهای تر چێندراون، ئەمە جگە لە شەڕی عێراق هاوپەیمانان لە ساڵی (1991) كە ژمارەیەكی زۆری دی هاتوونەتە چاندن لە مینی جۆراوجۆر، لەم هەموو ماوەیەشدا ئەم كارە پێشێلكردنێكی ئاشكرای (رێككەوتننامەی قەدەغەكردنی بەكارهێنانی مین) بووە.
بەپێی ئامارەكانی (دەستەی نیشتمانیی بۆ كاروباری مین)یش لە عێراقدا نزیكەی (10232)كێڵگەی مین هەیە كە نزیكەی (3782)كێڵگەی لە كوردستانی عێراقدایە.
سێیەم: سەبارەت بەماددە تیشكاوەرەكانیش رژێمی پێشووی عێراق بڕێكی بەرچاوی لەو ماددانە بەكارهێناوە لە هەندێك دامەزراوەی تایبەتدا.
ماددە تیشكاوەرەكان مەترسیی گەورەیان هەیە لەسەر پیسبوونی ژینگەو تەندروستی مرۆڤ بۆماوەی زۆر درێژخایەن، چونكە ئەم ماددانە لە ماوەیەكەی زۆر درێژدا كاریگەریی توخمە تیشكاوەرەكانیان لە كار دەكەوێت كە بە نیوەی تەمەن (Half Time) دەناسرێت و، جاری وا هەیە بە سەدان ساڵ دەخایەنێت.
دامەزراوەی (تووەیسە) دیارترین پڕۆژەی ئەتۆمیی عێراق بوو، ئەگەرچی عێراق بە شێوەیەكی گشتی لە پێش ساڵی(2003)دا لە نزیكەی (18) دامەزراوەی سەربازیی و مەدەنیدا ماددەی تیشكاوەری بەكار دەهێنا بۆ بواری زانستیی و سەربازیی و تەندروستی.
ئەوەی جێگەی مەترسیی بێت ئەوەیە كە ئەو ماددانە رۆڵێكی زۆریان هەبوو لە زیادكردنی جۆرەكانی نەخۆشیی شێرپەنجە لە عێراقدا، بە جۆرێك كە نەخۆشیی شێرپەنجەلە عێراقدا تا ساڵی (1989) لە پلەی حەوتەمدا دەهات لە نێو نەخۆشیەكاندا، بەڵام لە ساڵی (1993) بەدواوە بە پلەی چوارەم دێت.
چوارەم: جەنگەكانی عێراق دژ بەكورد هەمیشە رۆڵی هەبووە لەتێكدانی ژینگەی كوردستان و، كۆنكرێتكردنی كانیاوەكان و سووتاندنی دارستان و پاوانەكان و، رووخاندنی هەزاران گوند، كەئەمانەش هەڕەشە بوون لەسەر پاراستنی هاوسەنگیی لەهاوكێشەی ژمارەی دانیشتووانی شارو لادێ، كەبایەخێكی یەكجار گرنگی هەیە لەبواری ژینگە پارێزیدا، چونكە ئەو هاوكێشەیە پێوەندیی هەیە بەدابەشكردنی دانیشتوان بەسەر رووبەرە جیاكاندا بەپێی قەبارەی دەرامەتە جۆراوجۆرەكانی ژینگە.
بەگەڕانەوە بۆ ئامارەكانی زیاتر لەچل ساڵی لەمەو پێش، بەشێوەیەكی دیارتر بۆ ئاماری ساڵی (1965) دەردەكەوێت كە ئەوسا رێژەی سەدیی دانیشتوانی گوندو لادێ لەچاو رێژەی تەواوی دانیشتوانی پارێزگاكان لەهەرێمدا، رێژەیەكی بەرز بووەو بەم جۆرەی لای خوارەوە:
سلێمانی 58 % هەولێر 62 % دهۆك 67 %
بەوەرگرتنی تێكڕای ئەو رێژانەی سەرەوە دەردەكەوێت كەزیاتر لە (62 %)ی دانیشتوانی سێ پارێزگاكەی ئێستای هەرێم دانیشتووی گوندو لادێ بوونە.
پێنجەم: لەگەڵ ئەوەی رێككەوتننامەی (رامسار)ساڵی (1971)ی تایبەت بەپاراستنی زەوییە شێدارەكان و باڵندە ئاوییەكان، داوا لەدەوڵەتان دەكات ئەو ناوچانە بپارێزن، كەچی عێراق زۆربەی ئەو زۆنگاوانەی باشووری عێراقی وشككرد.
شەشەم: لەگەڵ ئەوەی رێككەوتننامەی پاراستنی كەلەپووری جیهانیی ساڵی(1972)، داوا لەوڵاتان دەكات، ئەو ئاسەوارانەی موڵكی جیهانن بێنە پاراستن، بەڵام بینیمان عێراق قەڵای كەركوكی رووخاندو كردییە سەربازگەو، دەروازەی قەڵای هەولێری شێواندو بەشێوازێكی دی دروستی كردەوەو، زۆرێك لەو كەلەپوورە جیهانیانەی لەعێراقدا هەن، تاڵانی كردو لەبازاڕی رەشدا فرۆشتی
حەوتەم: لەگەڵ ئەوەی رێككەوتننامەی بایۆدایڤێرسیتی ساڵی(1993) داوای پاراستنی زیندەجۆرەكان دەكات، بەڵام عێراق، بە پڕۆژە سەربازییەكانی و بەپشتگوێ خستنی یاسای راو، زۆرێكی لەو پەلەوەر و رووەكانە لەنێوبرد.
هەشتەم: لەگەڵ ئەوەی بەكارهێنان و هەڵگرتن و كڕین و فرۆشتنی ماددە كیمیاوییەكان قەدەغە بوو، بەڵام عێراق بەچەكی كیمیاوی، هەڵەبجەو بالیسان و دەیان ناوچەی دیكەی كوردستانی وێران كردو، ژینگەی كوردستانی تووشی زیانی زۆر گەورە كرد كە تائێستاش ئاسەوارە نێگەتیڤەكانی دیارن
حكومەتی ئێستای عێراق و كێشە ژینگەییەكان:
یەكەم: حكومەتی ئێستای عێراق نەیتوانیوە ئاشتیی لەوڵاتدا بەرقەرار بكات و، شەڕی نێوخۆییش بەردەوامیی هەیە، لەشەڕیشدا ژینگە قوربانییە، بۆیە رووبەری سەوزایی لەعێراقدا روو لەكەمبوونەو، دیاردەی بەبیابانبوون روو لەهەڵكشانەو، دیاردەی رەشەبای خۆڵاویش روو لەزیادبوونە.
دووەم: سیاسەتی ژینگەیی پشتگوێ خستووە بەهۆی ناكۆكییە سیاسییەكانی، چونكە سیاسەتی ژینگەیی تەندروست پێویستیی زۆری بە ژینگەی سیاسیی تەندروست هەیە.
سێیەم: نەیتوانیوە رێژەی هەژاریی و بێكاریی كەم بكاتەوە بۆ ئاستە بێ زیانەكان، بۆیە لەبارودۆخێكی ئاواشدا زۆر زەحمەتە قسە لەسەر ژینگەو گەشەپێدان بكەین، چونكە پاراستنی ژینگە وەك چەمكەكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ و كۆمەڵگەی مەدەنی و لێبوردەیی و پێكەوە ژیان و...تاد، پێویستی زۆری بە كۆمەڵگەیەك هەیە كەلای كەمی پێداویستیە سەرەكییەكانی لە ژیاندا دابین كرابێت.
چوارەم: ئەگەر بڕبڕەی پشتی ژینگەپارێزیی و گەشەپێدان بریتیی بێت لە سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان، ئەوە لەبەر بەردەوامیی كێشە سیاسییەكانی عێراق، نەتوانراوە لەماوەی ئەم یازدە ساڵەدا سەرژمێریی دانیشتووان و ئامار ئەنجام بدرێت.
بۆیە تائێستا بەوردی نازانرێت ژمارەی راستەقینەی دانیشتوانی عێراق چەندە؟ ئەمەشە كێشەو گرفتی بۆ سیاسەتوانان و ئابووریناسان و پلاندانەران دروست كردووە لەم عێراقەی كە جەنگ و شەڕە نێوخۆییەكانی توانای لەبەر بڕیوەو، ژێرخانیشی دەیان ساڵە وێران بووە بەجۆرێك كە پلانی ستراتیژیی و گەشەپێدانی گەورەی دەوێت بۆ هەستانەوە.
پێنجەم: بەردەوام راگواستن و دەربەدەركردنی پێكهاتەكان، ملیۆنەها پەنابەری نێوخۆیی دروستكردووە كەناتوانن لەخەمی پاراستنی ژینگەدا بن، بەڵكو دەبنە هۆكاری تێكدان و پیسكردنی ژینگە.
دەوڵەتی كوردستان و پاراستنی ژینگە:
كوردستانی سەربەخۆ و دەوڵەتی كوردستان باشتر دەتوانێت خزمەت بەژینگەی خۆی بكات و، ببێتە فاكتەرێكی نێودەوڵەتییش لەپاراستنی ژینگەدا لەبەر ئەم هۆیانە:
یەكەم: سروشتی كوردستان خۆی لەخۆیدا ژینگەیەكی پاكەو، زۆرتر پێویستیی بەپاراستنە هەتا چاككردن.
دووەم: تاكی كورد بەسروشتی خۆی و ژینگەكەی، تاكێكی ژینگەدۆستەو، حەز لە رووبەری سەوزایی و درەخت و دارستان و كوالێتی بەرزی ژیان دەكات.
سێیەم: كورد دەزانێت كە تەنها ئاشتیی پارێزەری ژینگەیەو، جەنگ و شەڕیش دوژمنی ژینگەو پێكهاتەكانییەتی.
چونكە كورد قوربانیی دەستیی جینۆسایدو تاوانەكانی جەنگە.
چوارەم: كورد بەردەوام لەهەوڵی بەهێزكردنی نەهێشتنی جیاوازی چینایەتی و هەژارییە، ئەمەش پرسی ژینگەپارێزیی دەكاتە خەمێكی گشتیی.
پێنجەم: هەبوونی هەستی بڵاوكردنەوەی ژینگەپارێزیی، بۆ نموونە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تایبەت بەژینگەپارێزیی لەم هەرێمەدا گەیشتۆتە نزیكەی حەفتا رێكخراو.
شەشەم: حەزكردنی كورد بەئاو و ئاوەدانیی و بنیاتنانی پارك و باخچەو، پارێزراوە سروشتییەكان و جوانكاریی، هۆكارن بۆ دابینكردنی ژینگیەكی تەندروست.
حەوتەم: ئارامیی سیاسیی و ژینگەی سیاسیی تەندروست وایكردووە زۆربەی ئاژانسەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان لەهەرێمدا بن، لەحاڵەتی سەربەخۆبوونی كوردستانیشدا ئەو ئاژانسانە بەتایبەت (یوئێن دی پی) و (یو نیپ)دەستیان واڵاتر دەبێت بۆ جێبەجێكردنی راسپاردە نێودەوڵەتییە ژینگەییەكان.
هەشتەم: پێوەندییە نێودەوڵەتییە باش و زۆرەكانی كوردستان لەگەڵ تەواوی جیهاندا هۆكارە بۆ پابەندبوون بەرێكەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بەژینگەوە.