پاش تەواوبوونی جەنگی یەكەمی جیهان و دوای ئەوەی بە زوڵم و نا عەدالەتی مامەڵە لەگەڵ كوردستان كرا و بەزۆر لكاندنی كوردستانی باشوور بە عێراقی عەرەبی، بەبۆچوونی دەوڵەتە زلهێزەكان كە بەو شێوەیە كورد بەختەوەر دەبێت، دوایی بینرا چی بەسەر كور داهات، تا گەیشتە بەكارهێنانی كیمیاوی و ئەنفال و جینۆساید. پاش رووخانی رژێمی بەعس و دووبارە پێكهێنانی عێراقی تازە، رۆڵی دەوڵەتە زلهێزەكان كە دووبارە بوونەوەی ئەزموونی پاش جەنگی یەكەمی جیهانی، كە كورد بەوشێوەیە بەختەوەر دەبێت،دوای ئەوەی ئەمەش بە كردەوە دەركەوت كە دوای زیاتر لە دە ساڵ لە بە سیاسیكردن و خۆدزینەوە لەجێبەجێكردن و هێنانەدی ئەو مافە دەستووریانەی کە بە دەقنووس لە دەستووری عێراقی بۆ هەرێمی كوردستان هاتوون، و لەدوای شكستهێنانی ئەزموونی فیدراڵی لە عێراق،دوای هەموو ئەو خاڵانەی باسمان کرد دەبێ رێگا لەبەردەم گەلی كوردستان خۆشبكرێت و دەرفەت بدرێتە گەلی کوردستان بۆ پیادەكردنی رۆڵ و مافی رەوای خۆی لە بڕیاردانی چارەنووسی لە رێگەی ئامرازی دیموكراسی و ئاشتییانەوە.
كاتێك چەمكی بڕیاردانی چارەنووس چەندین رەهەندی سیاسی و یاسایی لەخۆ دەگرێت كە پێویستە جێبەجێبكرێن، ئەو رەهەندانەش پێشکەوتن، لەگەڵ پێشكەوتن و گەشەسەندنی پێگەی یاسایی مافی بڕیاردانی چارەنووس لەچوارچێوەی رێككەوتن و بڕیارەکانی نەتەوە یەكگرتووەكان و بەپێی ئەزموونی گەل و نەتەوەكان لە بڕیاردانی چارەنووس و پێگەی سیاسی و شێوازی حوكمكردنیان، بەپێویستمان زانی لەم لێكۆڵینەوە كورتەدا، دیدگای مێژوویی و سیاسی و یاسایی بۆ چەمكی مافی بڕیاردانی چارەنووس، هەروەها شیكردنەوەی یاسایی ورد بۆ ماددەكانی دەستووری عێراقی لەمبارەیەوە، بەمەبەستی پێشكەشكردنی روونكردنەوەیەكی یەكانگیر و ورد لەبارەی ئەم چەمكە لەجیاتی ئەو روونكردنەوە بە سیاسیكراوانەی لەم دواییانەدا لێرە و لەوێ دەردەچوون بەمەبەستی شێواندنی راستییەكان و لاوازكردنی ئاسۆی جێبەجێكردنی لەرووی دەستووری و یاساییەوە.
بەم شێوەیەش لێكۆڵینەوەکە ئەم خاڵانە دەگرێتە خۆ:
1. راستی مافی بڕیاردانی چارەنووس، مێژوو و جێبەجێكردن.
2. پێناسەی یاسایی، رێككەوتن و بڕیارەکانی دەرچوو لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە.
3. ئەزموونی نەتەوەكان لەجێبەجێكردنی ئەم چەمكە.
4. هەندێك خاڵی كورت لەماددەكانی دەستووری عێراقی پەیوەست بەم بابەتە و یاساییبوونی ئەنجامدانی راپرسی لەهەرێمی كوردستان.
یەكەم: راستی مافی بڕیاردانی چارەنووس، مێژوو و جێبەجێكردن
چەمكی مافی بڕیاردانی چارەنووس، بووە بەشێك لە هزری سیاسی بەرلەوەی ببێتە بەشێك لە فیقهی یاسایی، بەپێی ئەو هەموو شۆڕش و جەنگە گەورانە و بزووتنەوەکانی ئازادیخواز کە لە چەندین شوێنی جیا جیای جیهاندا روویاندا. ئەم چەمكە وەكو كاردانەوەیەكی شۆڕشگێڕی لەدژی چەمكی(مافی خودایی – (Divine Authorit)هاتەدی كە دەسەڵاتی لەمجۆرەی دەسەپاند لە چاخەكانی ناوەڕاست و دەوڵەت و هاووڵاتیان دەبوونە موڵكی تایبەتی ئیمپراتۆر یاخود پاشا بەچاودێری كڵێسا، ئەم دەسەڵاتەش بەهیچ شێوەیەك ملكەچی هیچ یاسایەك نەدەبوو، بەڵكو حوكمڕان دەسەڵاتی شەرعی خۆی پیادە دكرد بەو پێیەی خۆی خاوەنیانە بەهەموو موڵك و داهاتەكانیانەوە، (جان بۆدان) بیرمەندی فەرەنسی كە لەبارەی چەمكی سیاسەتی دەوڵەتەوە نوسیووییەتی، و ئەو دەسەڵاتە پاشاییەی بەمشێوەیە پێناسە كردووە، «دەسەڵاتێكی سیاسییە كە وابەستەی هیچ یاسایەك نییە». بەڵام لەگەڵ هاتنە ئارای شۆڕش و رەوتی بەرەنگاربوونەوە بۆ رزگاربوون لەدەستی دەسەڵاتی دەوڵەتی كڵێسا، چەمكی «دەسەڵات»ـیش بە جێبەجێكردنی یاساییەوە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا پێشەوەچوونی بەخۆیەوەبینی. دەسەڵات بووە موڵكی گەل و ئیرادەی گەل، ئەو دەسەڵاتەی گەل لە رێگای مافێکەوە بۆی چەسپاوە هیچ کەس و لایەنێك بۆی نییە دەستکاری ئەو مافە بکات بۆ بڕیاردانی شێوازی ئەو حوكمەی دەیخوازێت، و ئەو دەوڵەتەی دەیەوێ وابەستەی بێت».
هزری هەریەك لە جاك لۆكی بەریتانی و جان جاك رۆسۆی فەرەنسی – كە خاوەنی ئیرادەی گشتی و سەروەری میللی- بوون، پێناسەی بژاردە و خەڵكی ئاسایی و نوخبەی بە پرەنسیپی مافی بڕیاردانی چارەنووس و دەوڵەتی تازە ناساند. لە 4ی تەمموزی 1776ـیش دا بەیاننامەی سەربەخۆیی ئەمریكا هات وەكو یەكەمین ئەزموون كە بیردۆزی بڕیاردانی چارەنووسی خستە واری جێبەجێكردنەوە و لەساڵی 1798یش ئەم بیردۆزە لەئەوروپا چەسپێندرا.
دواتر مافی بڕیاردانی چارەنووس بووە پرەنسیپێكی سەرەكی، كە لەسەر ئەو بنەمایە، حكومەتی چەندین دەوڵەتی ئەمریكای باشوور لەسەر ئەو بنەمایە سەربەخۆییان وەرگرت لەدەستی هەردوو كۆڵۆنیالیزمی پورتوگالی و ئیسپانی لەماوەی نێوان 1810 – 18٢٥ رزگاریان بوو لەو چوارچێوەیەشدا جیمس مۆنڕۆی سەرۆكی ئەمریكا لەساڵی 1823دا بەیاننامەیەكی دەركرد تیایدا باس لە بڕیاردانی چارەنووسی ئەو دەوڵەتانە كرابوو، هەروەها بەڵێنی پاڵپشتی فیكری و ئابووری و سەربازی پێدان بۆ وەستان لەدژی دەستێوەردانی ئەوروپی لەكاروباری ئەم وڵاتانە.
هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم و دووەمیش لەگەڵ ئەوەی کارەساتی گەورەیان هێنایە ئاراوە وەکو دوو رووداوی زۆر گرنگی مێژووییش بۆ پێشخستنی سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتی و دانانی شێوازی تازە بۆ مافی گەلان لەقەڵەم دەدرێن.
دوای كۆتاییهاتنی جەنگی یەكەمی جیهان، وودرۆ ویڵسۆنی سەرۆكی ئەمریكا (Woodrow Wilson)، دیكۆمێنتێكی لە14 خاڵ دەركرد تیایدا دیدگای خۆی لەبارەی سیستەمی تازەی جیهانی ئەوكات چەسپاند، مافی گەلان لەبڕیاردانی چارەنووسیان، بنەمایەكی گرنگی ویڵسۆن بوو كە لەكۆنگرەی ئاشتی كۆمەڵەی گەلان پێشكەشیكرد، بەڵام كۆمەڵەی گەلان لەژێر هەژموونی فەڕەنسا و بەریتانیادا، جیهانیان بۆ هەرێم و گەلی ئەوروپی و نا ئەوروپی دابەشكرد و بەپێی ئەم پرەنسیپەش و بەپشت بەستن بە بنەماكانی ویڵسۆن، لە كۆنگرەی ئاشتی ، گەلانی ئەوروپا سەربەخۆییان پێدرا، هەر لەم كاتەدا سیستەمی(ئینتیداب)یان، هێنایە ئاراوە (Mandate System) و لەماددەی 22 لە دیكۆمێنتی كۆمەڵەی گەلان بۆ جێبەجێكردنی سەر هەرێمە نا ئەوروپاییەكان، كە لەژێر چاودێری و رێنمایی و حوكمی بەریتانی و فەڕەنسی، بۆ ماوەیەكی نادیار بمێننەوە، تا ئەو كاتەی بە شایستەی سەربەخۆیی لە قەڵەم بدرێن، لەماوەی دوای جەنگی دووەمی جیهانیش دەوڵەتی سۆڤێتی هاتەكایەوە، ئەو دەوڵەتەش جێبەجێكردنی چەمكی مافی بڕیاردانی چارەنووسی بە چەمكی نەتەوە و رزگاربوون لەكۆڵۆنیالیزم بەستەوە.
دواتر جەنگی دووەمی جیهان هاتە ئاراوە و گۆڕانكارییەكی گەورە لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا هاتە كایەوە لەئەنجامی ئەو كاردانەوە نێگەتیڤە گەورانەی كە جەنگ بووە هۆكارییان. رۆزفیلتی سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا و چەرچڵی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی بەریتانیا لەساڵی 1941، پەیمانی ئەتڵەسیان دەركرد و تیایدا لەسەر ئەوە رێككەوتن كە گۆڕانكاری هەرێمی لەدژی ویستی گەلان نەكەن و گەلان خۆیان لەهەڵبژاردنی شێوازی حوكم و حكومەتەكانیان سەرپشك بن، دوای ئەو پەیمانەش جەنگ كۆتایی هات و نەتەوە یەكگرتووەكان دامەزرا، وەكو هەنگاوی سەرەكی كە وایكرد چەمكی مافی مرۆڤ ومافی گەلان جێگیر بێت و زیاتر پێشبكەوێت و لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشدا پابەندی بن، بەدەركردنی یاسا و بڕیار و پەیماننامەی نێو نەتەوەیی كە دەبێت جێبەجێبكرێن.
دووەم: پێناسەی یاسایی، پەیماننامە و بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان
دوای كۆنفڕانسی سان فرانسیسكۆ لەساڵی 1945 دا، و لەدوای جەنگی دووەمی جیهان، نەتەوە یەكگرتووەكان چەمكی مافی بڕیاردانی چارەنووسی گرتە ئەستۆ. دەقنووسی لە ماددەی (1)ی بڕگەی (2) لە نێو ئامانج و بنەماكانی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، وەكو لە ماددەی(55) لە بەشی نۆیەمی تایبەت بە هاوكاریی نێودەوڵەتی لەبواری ئابووری و كۆمەڵایەتیدا. كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بەردەوام بوو لە دەرچوواندنی بڕیاری تایبەت بە تەئكید كردنی لە مافی چارەنووسی گەلان، هاوكات(پێگەی یاسایی) بڕیاردانی چارەنووسی گۆڕی لە (پرەنسیپ - Principle)، كردی بە (ماف – Right). جیاوازیش لێرەدا لەوەدا دەبیندرێتەوە كە (ماف) جێبەجێكردنەكەی ئیلزامیە، یاسای نێودەوڵەتیش مافی بڕیاردانی چارەنووس بە مافێكی جێگیر لەقەڵەمدەدات بەواتای ئەوەی هێزی فەرمانكەرە. بەڵام (پڕەنسیپ)، ئازادای بە جێبەجێكردن و رەتكردنەوەی دەدات. بۆیە گۆڕینی پێگەی(مافی بڕیاردانی چارەنووس) لەڕووی یاساییەوە وایكرد ببێتە یاسایەكی جیهانی.
(Universal Right)، وەكو یاسای (مافی مرۆڤUniversal Human Right -). بەواتای ئەوەی ئەگەر دەوڵەتان لە دەستوورەكانی خۆیان بەشێوەیەكی روون باسیان لێوەكرد یان نا، ئەمە مافێكی شەرعی، یاسایی، نێودەوڵەتییە، بۆ هەموو گەل و میللەتان بەبێ جیاوازیكردن لە چوارچێوەی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو پەیماننامانەی كە تایبەت لەمبارەیەوە دەرچوونە. جگە لەوەش، نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیارەكانی لەمبارەیەوە لە رووی شەرعی و یاساییەوە پێشخست و گەشە پێكرد، كە بووە بەشێكی دانەبڕاو لە سیستەمی مافی مرۆڤ (Human Right)، هەروەها بووە خاوەنی واتای تازە، بەوەی كە پەیماننامەكانی مافی مرۆڤ بوونە بنەمای یاسادانان بۆ یاسا نێودەوڵەتییە هاوچەرخەكان، لەبەر ئەوەش كە چەرخی تازە دابەشبوونی زۆر لەدەوڵەتانی بەخۆوە بینی، كە زۆرجار بوونەتە هۆی ئەنجامدانی تاوانی دڕندە و بگرە قەسابخانە و جەنگ لە دژی كەمینە نەژادی و نەتەوەییەكان كە لە بڕگەكانی دیكەدا زیاتر باسیان لێوە دەكەین.
پەیماننامە و بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لەبارەی مافی بڕیاردانی چارەنووس:
پرسی بەیاساییكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس لەكۆنفڕانسی سان فڕانسیسكۆ كە بەمەبەستی دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان بەسترا باسی لێوەكرا، لە(بڕگەی دووەمی) ماددەی یەكەم- دەروازەی ئامانج و بنەماكانی نەتەوە یەكگرتووەكان دا بەمشێوەیە باسی لێوە دەكرێت: «پێشخستنی پێوەندیە دۆستانەكان لەنێوان گەلاندا، لەسەر بنەمای رێزگرتن لەو پرەنسیپانەی دان بەمافی گەلاندا دەنێن، دەشبێ هەریەكێك لەوان مافی بڕیاردانی چارەنووسیان هەبێت، هەروەها گرتنەبەری رێوشوێنی دیكە بۆ بەهێزكردنی ئاشتەوایی گشتی»، لێرەشدا ئەوە بەدی دەكەین ئەو بڕگەیە دەستەواژەی(دەوڵەتان)ی بەكار نەهێنا، بەڵكو لەشوێنی ئەوان دەستەواژەی (نەتەوە و گەلان)ی بەكارهێنا، لەبەر ئەوەی ئەو نەتەوە و گەلانە خۆیان بڕیار لە شێوازی ئەو دەوڵەتە دەدەن كە دەیانەوێ لەژێر سێبەریدا بژین.
دواتر (مافی بڕیاردانی چارەنووس) جارێكی دیكە لە (ماددەی 55) لە بەشی نۆیەمی تایبەت بە هەماهەنگی نێودەوڵەتی لەڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە بەمشێوەیە باسی لێوەكرد: «ویستی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ هێنانەدی سەقامگیری و خۆشگوزەرانی كە بۆ گرێدانی پێوەندی تەندروست و دۆستانە زۆر پێویستن، دەشبێ لەسەر پرسی رێزگرتن لەو بنەمایەی باس لە یەكلاییكردنەوەی مافی گەلان دەكات بەوەی كە هەر یەكێكیان مافی بڕیاردانی چارەنووسی خۆی هەبێت و كاری پێبكات، بونیاد بنرێت».
ماددەی(55) وەكو بنەمایەك بۆ هێنانەدی مەرجی سەقامگیری و خۆشگوزەرانی بۆ پێوەندی دۆستانەی نێوان نەتەوەكانی دیكە لەقەڵەمدرا. بەڵام دەوڵەتانی كۆلۆنیالیزم هەمیشە لە رووبەڕووبوونەوە بوون لەگەڵ ركابەرەكانیان لەبارەی شیكردنەوەی یاسایی وردی ئەم ماددەیە. و بەهۆی قووڵبوونەوەی قەیران لەمبارەیەوە، كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەبڕیاری ژمارە(421) لەساڵی 1950، داوای لە كۆمیتەی مافی مرۆڤ كرد راسپاردەی خۆی دابنێت لەبارەی ئەو رێگە و شێوازانەی باوەڕیان بە مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ گەلان هەیە.
دواتر كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لەبڕیاری ژمارە (545) كە لەشوباتی ساڵی 1952 دا دەرچووە، جەخت لەسەر هەبوونی ماددەیەكی تایبەت بە مافی بڕیاردانی چارەنووس دەكاتەوە لە رێككەوتنی تایبەت بە مافی مەدەنی و سیاسی ، هەروەها رێككەوتنی تایبەت بەمافی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری، ماددەیەكی تایبەتی بە بڕیاردانی چارەنووسی هەبێت. بەم هۆیەشەوە، لەكانوونی یەكەمی ساڵی 1952 بڕیاری ژمارە (673)ی دەركرد، كەبەپێی ئەم بڕیارە مافی بڕیاردانی چارەنووسی گەلانی وەكو مەرجێكی سەرەكی و گرنگ دانا بۆ وەرگرتنی هەموو مافەكانیان، بەوەی كە پێویستە هەر ئەندامێكی نەتەوە یەكگرتووەكان مافی بڕیاردانی چارەنووس بپارێزێت و رێزی لێبگرێت.
دوای ئەو راپۆرتانەش كە كۆمیتەی مافی مرۆڤ لەڕێگەی ئەنجوومەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی پێشكەشیكرد، لەساڵی 1960 بڕیاری ژمارە (1514)ی تایبەت بەپێدانی سەربەخۆیی بۆ ئەو گەل و نەتەوانە دەركرد كە لەژێر كۆڵۆنیالیستی دابوون، ئەم بڕیارەش تایبەتمەندی خۆی لەوەدا هەبوو كە بووە تەوەرێكی گرنگ و بنەمایەك بۆ هەموو بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بەتایبەتی ئەوان بەمافی بڕیاردانی چارەنووسەوە پەیوەستن، بەم دەقە: «مافی هەموو گەلانە بەبێ جیاوازی، بڕیار لەچارەنووسی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری خۆیان بدەن، پێویستیشە هەنگاوی بەپەلە بۆ پێدانی سەربەخۆیی بنرێت بۆ گەلانی كە سەربەخۆییان بەدەست نەهێناوە، هیچ بیانووێكیش بۆ دواخستنی ئەم مەسەلەیەش بەدینەكرێت، بەپێچەوانەوە ئەم پرسە دەبێتە هۆكارێك بۆ ئینكاریكردنی مافە سەرەكیەكانی مرۆڤ و لەدژی بنەمای نەتەوە یەكگرتووەكان دەوەستێت و ئاشتی و هاوكاری نێودەوڵەتی پەكدەخات.»
بەپێی بڕیاری ژمارە (1803) بۆ ساڵی 1962، كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان مافی بڕیاردانی چارەنووسی بەمشێوەیە كردە یەكێك لەبنەماكانی «مافی گەلانە بەبێ هیچ مەرجێك مامەڵە لەگەڵ سامانە سرووشتییەكانیان بكەن، ئەمەش پێویستە بە مافێكی دەرچوو لە مافی گەلان لە بڕیاردانی چارەنووس دەربچێت، هەروەها لە بڕیاردانی پێگەی سیاسی و دابینكردنی هۆكاری گەشەسەندنی ئابوورییان، بەمەرجی ئەوەی هیچ یەكێك لەو ئیلتزامانەی بۆ پێویستییەكانی هاوكاری ئابووری نێودەوڵەتی جیهانی رادەسپێردرێت، پێشێل نەكات، ئەو مەسەلەیەش بە سوودی هاوبەش و پرەنسیپی یاسای نێودەوڵەتییەوە پەیوەستە.»
ئەم بڕیارانەی باسیان لێوەكران لەوكاتەدا دەردەچوون كە وڵاتان هەوڵی ئەوەیان دەدا لەدەستی دەوڵەتانی كۆڵۆنیالیزمی دەربچن، بۆیە نەتەوە یەكگرتووەكان دوای ئەم قۆناغە بڕیاری جێبەجێكردن و پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووسی دا لە رێگەی دەركردنی بڕیاری ژمارە (2200) بۆ ساڵی 1966، كە دوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی گرتەخۆ، یەكەمیان بە «مافی مەدەنی و سیاسی»، پەیوەست بوو، ئەوەی دیكەشیان پێوەندی بە «مافی ئابووری وكۆمەڵایەتیەوە»، هەبوو – ئەم دوو پەیماننمامەیەش لەساڵی 1976– كەوتنەكار.
ئەمەش بووە بەهێزكردنێكی یاسایی تەواو بۆ مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ هەموو گەلان، ئەمەش بووە یەكێك لە مافە سەرەكیەكانی مرۆڤ. ماددەی یەكەمی هەردوو پەیماننامەكەش یەك دەقی هاوبەشیان هەبوو كە دەیگوت: «هەموو گەلان مافی بڕیاردانی چارەنووسیان هەیە، بەپێی ئەو مافەش مافی بڕیاردانی پێگەی سیاسی خۆیان هەیە و لەوەش ئازادە كە سەرچاوەی گەشەسەندنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری خۆیان دیاری بكەن».
دواتر كۆمەڵەی گشتی هەموو ئەو بڕیارانەی كۆكردەوە كە لەبارەی مافی بڕیاردانی چارەنووسەوە دەریكردبوون بۆ ئەوەی لەیەك بڕیاردا یەكیان بخات، لەمبارەیەوە بڕیاری ژمارە (2625) بو لە ساڵی 1970 دەرچوو، كە لێدوانی تایبەتی لەبارەی پێوەندی دۆستانە و هەماهەنگی لەنێوان دەوڵەتانی تیادابوو بەپێی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان، كۆمەڵەی گشتی دواتر بڕیاری ژمارە (2787) ی دووپاتكردەوە كە لە 12 كانوونی یەكەمی 1972 دەرچووە كە باس لە (مافی گەلان لە بڕیاردانی چارەنووس و ئازادی و سەربەخۆیی دەكات، ئەمە جگە لە شەرعیبوونی سیستەمەكەی بەهەموو شێوازەكان كە لەگەڵ میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان بگونجێت، لەبڕیاری ژمارە (3970)ش كە لەساڵی 1973دەرچووە، نەتەوە یەكگرتووەكان داوا لەهەموو ئەندامانی دەكات دان بە مافی گەلان بنێن بۆ بڕیاردانی چارەنووسیان لەگەڵ پێشكەشكردنی پاڵپشتی ماددی و مەعنەوی و هەموو جۆرە یارمەتیەك بۆ ئەو گەلانەی بۆ ئەم ئامانجە خەبات دەكەن.
بەم پێشكەوتنانەش كە لەدوای بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە هاتن و دوای رەفتارە نێودەوڵەتیەكان، مافی بڕیاردانی چارەنووس بە یاسا نێودەوڵەتیەكانەوە دەوڵەمەند بوو، كە رێككەوتنی ڤیەننا بۆ یاسای پەیماننەمەكان لەساڵی 1969 دەرچووە، لەسەری دووپاتدەكاتەوە، لەبەر ئەوەی ئەم مافە سیفەتی یاسایی هەیە و بە یەكێك لەیاسا نێودەوڵەتیە گشتییەكان دادەندرێت، ئەوجا سەرچاوەكەی عورفی نێودەوڵەتی بێت یانیش رێككەوتنە نێودەوڵەتیە گشتییەكان، كە لە هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا قبووڵی هەیە.
هەندێك ئاراستەی یاسایی لەشیكردنەوەی مافی بڕیاردانی چارەنووس
هەندێك لەوانەی لەدژی مافی بڕیاردانی چارەنووس دەوەستان، كە لە نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دەرچووە، شیكردنەوەی تەسكی هاودژی مافی گەلان لە یەكسانی و ئازادبوون پێشكەشدەكەن، بەبیانووی ئەوەی ئەم مافە تەنیا بۆ ئەو دەوڵەتانەیە كە كۆڵۆنیالیست بوون، ئەمەش لەگەڵ رەوتی پێشكەوتنی یاسای نێودەوڵەتی هاوچەرخ و جێبەجێكردنی یاسایی بۆ ئەم چەمكە لەلایەن زۆر لە گەل و نەتەوەكان مایەی قبووڵكردن نەبو ونییە. زۆر لە یاسازانانی یاسایی (فقهاء) وای دەبینن مافی بڕیاردانی چارەنووس، لە بڕگەی (2)ی ماددەی یەكەمی نەتەوە یەكگرتووەكان لەگەڵ چەمكی یەكسانیدا ئاماژەی بۆ كراوە، «یەكسانی لەماف و بڕیاردانی چارەنووس»، بۆیە مومكین نییە لە كاتێك بگوترێت یەكسانی «مافێكی یاساییە»، بەڵام مافی بڕیاردانی چارەنووس یاسایی نییە!!.
زۆر لە یاسازانانی یاسای(فقهاء) نێودەوڵەتی لەدژی ئەو بیانووانە وەستان كە هەندێك لەدەوڵەتان بۆ جێبەجێكردنی مەرامی خۆیان هەندێك دەستەواژەی یاساییان بەکاردەهێنا، بەڵام فقهای یاسایی سەلماندیان کە بۆچوونەکانی ئەو لایانانە بنەمای یاسایی نییەو ، و نەمانی بنەما یاساییەكانیشیان سەلماند. ئەوەشیان دووپاتكردەوە كە بڕیاردانی چارەنووس لەرێگەی بڕیار و جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پێشكەوتنی بەخۆیەوە بینیوە، و بووە مافێكی یاسایی مافی وڵات و گەلان رێكدەخات، هەروەها پابەندبوونی نێودەوڵەتیش دەسەپێنێت.
بۆیە هەوڵی هەندێك كەس بۆ شێواندن و چەواشەكردنی مافی گەلان بۆ بڕیاردانی چارەنووسیان بە ئیدیعای ئەوەی مافی بڕیاردانی چارەنووس دەبێـە هۆكاری پاشاگەردانی و ململانێ لەنێوان گەل و نەتەوەكاندا لە چوارچێوەی بەكۆیلەكردنی گەلان و كەلەپچەكردنیان دێت بەهەندێك دەسەڵاتی ناشەرعییەوە. بۆیە ئێمەش وا دەبینین جێبەجێكردن و پیادەكردنی ئەم بیرۆكە شێواوە لەسەر گەلی كورد بە بێبەشكردنی لە مافی بڕیاردانی چارەنووسی لەدوای جەنگی یەكەمی جیهان، بووە هۆی تووشبوونی بە چەندین سیاسەتی ستەمكارانە و خۆی لە دەربەدەركردن، و تەعریب، و بەكارهێنانی ئەو جۆرە چەكانە كە لەرووی یاسا نێودەوڵەتیەكانەوە قەدەغەكراون، وەكو غازی كیمیاوی، خۆی دیتەوە ئەمە جگە لە هەڵمەتەكانی ئەنفال و كوشتنی بەكۆمەڵ، لەو كاتەشدا بڕیاری وڵاتانی زلهێز لە پاش جەنگی یەكەمی جیهان لەكاتی كۆمەڵی گەلان، بۆ بێبەشكردنی گەلی كورد لەمافی خۆی و قوربانیدان بەم گەلە لە پێناوی بەرژەوەندی ئابووری دەوڵەتە زلهێزەکان خۆیان و رەچاو نەکردنی مافی ئەم گەلەو کارکردنیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان هۆكارێك بوو بۆ پاشاگەردانی و هەڵگیرسانی چەندین شەڕ و ململانێ، نەك بڕیاردانی مافی چارەنووسی ئەم گەلە بووە هۆكارێك بۆ ئەو بارودۆخەی كە ئەم هەموو كارەساتەی دروستكرد! و ئەگەر گەلان مافی خۆیان لەبڕیاردانی چارەنووسیان وەرگرتبێت، هیچ بیانووێك نابێت بۆ هەبوونی ئەگەری توندوتیژی و پاشاگەردانی.
لەكۆتاییشدا قۆناغی نەوەدەكان، جێبەجێكردن و پیادەكردنی ئەم مافەی لەگەڵ خۆیدا هێنا، لەگەڵ داننانی نێودەوڵەتی بەم مافە بەشێوەیەكی گەورەتر و قووڵتر، دوای لێكترازانی یەكێتی سۆڤیێت، كە وایكرد نەتەوە و نەژادە جیاوازەكان سەربەخۆییان رابگەیەنن، ئەستۆنیا ولاتڤیا ولیتوانیا سەربەخۆیی تەواویان راگەیاند، و یوگسلافیای پێشووش بۆ حەوت وڵات دابەشبوو: سربیا، كرواتیا، بۆسنە و هەرسك، مەقدونیا، سلوڤینیا، چیای رەش، و كۆسوفۆ.
شێوازە رێگەپێدراوەكان لەچوارچێوەی پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس:
هەردوو بیرۆكەی چوارەم و پێنجەم، لە پرەنسیپی پێنجەمی جاڕی بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی لەبارەی پێوەندی دۆستانە و هەماهەنگی نێوان نەتەوەكان بەپێی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەوە روون دەكەنەوە كە لەنێوان ئەو شێوازانەی لە چوارچێوەی پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس، ئەو سێ شێوازە رێگەیان پێدراوە:
1. پێكهێنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆی خاوەن سەروەری.
2. ئازادی جیابوونەوە بە ئارەزوومەندانە لە دەوڵەتێك یان یەكگرتنی ئارەزوومەندانە لەگەڵ دەوڵەتێكی دیكەی سەربەخۆ.
3. گۆڕینی سیستەمی سیاسی بەشێوەیەكی ئازاد بەپێی ویستی گەلان.
بەڵام لەهەمانكاتیشدا، بڕگەی حەوتەمی هەمان بنەما رێگەی بەدەوڵەتان داوە بەرگری لەخۆیان و سەروەری خۆیان بكەن لەدژی دابەشبوون یانیش جیابوونەوە، بۆیە پێویست بەوە دەكات یەكسانییەك لە پیادەكرنی دوو بۆچوونی جیاواز لە بنەماكانی مافی بڕیاردانی چارەنووس.
بەڵام ئەم ناكۆكیە لە پەیماننامەی ڤیەننا لەساڵی 1993 لە كۆنگرەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافی مرۆڤ یەك???