یەكەم: خودای گەورە هەر ئەم زەمینە تاقانەیەی كردۆتە شوێنی مرۆڤەكان و، هەر نەتەوەو گەلێكیش لەسەر شوێنێكی ئەم زەوییەدا نیشتەجێبوون، بەڵام ئەم سنوورە دەستكردانەی ئەمڕۆ زادەی بەرژەوەندیی زلهێزەكان بووە، نەك بەرژەوەندیی مرۆڤەكان، بۆیە خودا پێمان دەفەرموێت ئەوە منم دنیاو زەمینم پێدان، بەڵام ئەوەمن نیم ئەم سنوورانەم كێشابێت دوور لەعەدالەت و بەرژەوەندی نەتەوەكان.
دووەم: چارەسەری كێشەكان لەئاییندا بەئاشتی دەكرێت، بەڵام ئەم سنوورانەی ئەمڕۆ سنووری خوێناوین و، زادەی جەنگی یەكەم و دووەمی جیهان و، وردە شەڕەكانی دوایین، بۆیە ناگونجێت لەگەڵ عەدالەتی خواییدا، بەهێز خاكی خەڵك بدرێتە خەڵكی دی.
لەبیرتانە كە(ویدرۆ ویلسۆن)ی سەرۆكی ئەوسای ئەمریكا لەبارەی رێككەوتننامەی (سایكس پیكۆ)وە گوتبووی: (ئەم رێككەوتننامەیە لەدامەزراندنی كۆمپانیایەك دەچێت، كەزۆر بەئاسانیی و ئاسایی خاكی خەڵكێك بە خەڵكی دی دەفرۆشێت)؟
سێیەم: لەقورئاندا، هەر مرۆڤێك وەكو چەقی چەند بازنەیەكە:
1- مرۆڤ وەكو تاك، لەدنیادا سێ بازنەی برایەتیی سەرەكی دەورەی داوە كەبازنەی (برایەتی نەتەوایەتی)و بازنەی(برایەتی ئیمانیی)و بازنەی(برایەتی ئینسانی)ن.
2- هەوڵ و خەبات و تێكۆشانی مرۆڤ سەرەتا بۆ بازنەی نزیكی خۆی دەبێت و هەر كاتێكیش بەئامانج گەیشت، روو لەگەلان و نەتەوەكانی دی دەكات، واتە رووی خێری لەنەتەوەكەی خۆی دەبێت ئەگەر لێی زیاد بوو دەیبەخشێت بەگەلانی موسڵمان، ئەگەر لەوانیش زیادبوو، دەیبەخشێت بەگەلانی بازنەی سێیەم.
3- (نەتەوە)و (ئیسلام) دوو چەمكی بەرامبەر بەیەكتر نین تا بەراورد لەنێوانیاندا بێتە ئارا، بەڵكو پێوەندییەكی ئۆرگانیی بەهێز بەیەكیانەوە دەبەستێت، بۆیە پێوەندیی نێوان (نەتەوە)و (ئیسلام) پێوەندییەكی تەواكارییە نەك جیاكاریی، هەر لێرەشەوە گەر (نەتەوە) لاشەو جەستە بێت، ئەوا (ئیسلام) بریتییە لە رۆح و گیان.
چوارەم: خوای گەورە لەقورئانی پیرۆزدا ئاماژە بۆ شوێنی بەرچاوو هەڵكەوتووی كوردستان دەكات، وەك خاكێكی پڕ خێرو بەرەكەتی نەبڕاوە كە شایانی ئەوە بوو، ببێتە شوێنی نەجات بوون و، لانكەی دووەمی مرۆڤایەتی لە دوای تۆفانی سەردەمی (نوح)ەوە (سەلامی خوای لەسەر) تا كۆتایی ژیانی مرۆڤ لەسەر ئەم زەوییە، بۆیە كوردستان لەو رۆژەوە، لە روانگەی بڵاوبوونەوەی مرۆڤ بەسەر ئەم گۆی زەوییەدا، بۆتە چەق و سەنتەری دیمۆگرافی بازنەی ژیانی مرۆڤایەتی.
جا لەبەر هەموو ئەمانەو، لەبەر ئەوەی ئەوە ویستی خوایەو ئیرادەی خوایە كەهەر مرۆڤێك لە شارو شارۆچكەو گوندێكی دیاریكراودا لە دایك دەبێت، بۆیە خۆشویستنی نیشتمان خوا كردەو، ئەوانەش كە خەڵكی لەسەر خاك و ماڵی خۆیان دەردەكەن، تاوانێكی گەورە بەم كارەیان ئەنجام دەدەن.
هەروەها لەقورئاندا گەلی بێ خاك و نیشتمان، گەلێكی روو لە مردنە، دەرچوونی خەڵكی لە خاكی خۆی واتە هەڵبژاردنی مردن، بۆیە، ئەوانەی لەترسی تاعوون و مردن وڵاتی خۆیان بەجێهێشت، هەر بەو كارەیان مردنیان هەڵبژارد.
هەروەها لەقورئاندا، بێ نیشتمانیی و دەرچوونی خەڵك لەخاكی خۆی، بەرامبەرە لەگەڵ كوشتنی ئەو كەسەدا، وەك بڵێی چ كوشتنی هاووڵاتی یان دەركردن لەخاكی خۆی.
پێنجەم: زمانی گەلان خواكردەو، دەبێت هەر ئەو زمانەش لەجوگرافیایەكی دیاریكراودا بەكار بهێنرێت بۆ لەیەك گەیشتن.
زۆرن نیشانەو بەڵگەكانی دەسەڵات و توانای بێ سنووری خوای باڵادەست، لەگشت سوچێكی ئەم بوونەوەرەو لەهەر بەشێكی پێكهاتەی دروست كراوەكانیدا.
یەكێك لەو نیشانەو بەڵگانەی كەخوای گەورە كردوویەتی بە (ئایەت) و سەلمێنەری دەسەڵاتی بێ پایانی، زمانی ئاخاوتن و لەیەك گەیشتنی مرۆڤەكانە، زمانی كوردیش كەزمانێكی سەربەخۆیەو، پەرەسەندنی مێژوویی خۆی هەیەو، چۆنیەتی گەشەسەندنیشی بەدرێژایی رۆژگار، شێوەیەكی تەواو سەربەخۆی هەیە، یەكێكە لەو زمانانەی لەهەزاران ساڵ لەمەوبەرەوە تا ئەمڕۆ كورد پێی دەدوێت.
جا بۆیە لەپێناوی بەزیندوو راگرتنی زمانی كوردیمان پێویستە وەكو ئەركێكی شەرعی و نیشتمانی، چەند هەنگاوێكی گرنگ بنێین لەوانە پێكهێنانی دەوڵەتی كوردستان، چونكە ئەوە دەوڵەتە دەبێتە پارێزەری یاسایی زمان و زیندوو راگرتنی، لەڕێگەی تۆماركردنی بەرهەمەكانی ئێستاو داهاتوومان بەزمانی كوردی، چونكە ئاخاوتن و نووسین بەزمانی كوردی ئەركێكی شەرعییەو بەزیندوو راگرتنی زمانی خواكردی نەتەوەییمان، بریتییە لەزیندوو راگرتنی بەڵگەیەك و ئایەتێك لەبەڵگەكانی باڵادەستیی خوای گەورەو، بەئەنجام گەیاندنی ویستێكی خواییە، كەبەئیرادەی خوای گەورە ئێمە كوردین و زمانمان زمانی كوردییەو، كوردستانی بۆ كردووین بەنیشتمان.
شەشەم: ناوی كوردی، پارێزەری دۆسیەی بەرهەمەكانمانە لەنێو گەلاندا، چونكە (ناو) ئەو هۆكارە دێرینەیە كەهەزاران ساڵە، مرۆڤەكان بەیەكترو، بەتەواوی شوێن و كات و شتەكان ئاشنا دەكات و، دێرینی و جوانیی خۆیشی لەناوە پیرۆزەكانی خواوە وەرگرتووەو، بڵاوبوونەوەیشی هەر لەڕێگەی فەرهەنگی یەكەم مرۆڤی سەر ئەم زەمینەوە بووە.
بۆیە ناوی كوردی و جوان و ماناداری وەك (بەختیار) و (رزگار) و (جوان) و (شنە) و ئەوانی دی كە ئەمڕۆ بەكار دەهێنرێن لەكوردەواریداو، هەمووی ناوی مەقبوڵ و جێگەی رەزامەندی ئایینی ئیسلامەو، بۆ كەسیش رەوا نییە داوای گۆڕینی ئەو ناوانە بكات، چونكە (ناو)یش رەهەندێكی تری ناسنامەی نەتەوایەتی گەلانەو، تەواوكاری پێگەی زمانی نەتەوەیەو، ناسنامەی نەتەوایەتی گەلانیش ویست و ئیرادەی خوای گەورەو باڵادەستە.
ئەمە جگە لەوەی كەناوی نەتەوەیی كەسێتی نەتەوەیی و بەرهەمی كەلەپووری رۆڵەكانیشی دەپارێزێت و، دوای سەدان ساڵی تریش گەلانی موسڵمان و جیهان بەگشتی بەئاسانی خاوەنی راستەقینەی ئەو بەرهەمانە دیار دەخەن كەبەشدارییان كردووە لە پێكهێنانی خەرمانی كەلتوورو مەدەنیەت و ژیاری ئینسانی.
حەوتەم: ئیسلام كە جەخت لەسەر پێویستیی ئیمان و، بەرژەوەندیی خەڵك و، بەها باڵاكانی مرۆڤایەتی دەكات و، میكانیزم و جۆری پێكەوە ژیانی نێوان نەتەوەو گەلانیشی بۆ خۆیان بەجێ هێشتووە، بۆ ئەوەی ئارەزوومەندانەو لەبەر رۆشنایی بەرژەوەندیی هەموواندا، چوارچێوەكان دیاری بكرێن، لەم بوارەشدا لە لای رەوایە كە نەتەوەو گەلانی موسڵمان لەژێر سایەی ئیسلامدا، (ئاڵا)ی تایبەت بەخۆیان هەبێت، چونكە (ئاڵا) فاكتەری كۆكردنەوەی خەڵك و جەماوەرە.
لەمانەی پێشەوە دەگەینەوە ئەو ئەنجامەی كە دەوڵەتی ئیسلامیی دەوڵەتێكی كراوەی لە چەشنی كۆنفیدراڵییە كە تیایدا گەلان و نەتەوەی خاوەن تایبەتمەندێتی، حكومەت و سوپاو ئاڵای تایبەت بەخۆیانیان هەبێت.
بۆیە كە عەبباسییەكان ئاڵای رەسمی خەلافەتیان (رەش) بوو، بەڵام لە چوارچێوەی ئەو وڵاتە فراوانەدا، (صلاح الدین) دەوڵەتی (ئەیووبی) هەبوو كە رووبەرەكەی لەكوردستانەوە هەتا(میسر)و (یەمەن) بوو، ئەم دەوڵەتە خاوەنی ئاڵای خۆی بوو.
(محەمەد ئەمین زەكی بەگ) لە (كوردو كوردستان)دا سەبارەت بە شوورەی (قاهیرە)و قەڵاكەی دەڵێت:
(واقعا ئەم شورەیە زۆرجار تعمیرو تغییر كرا، بەڵام عەلامەتی بە بەیداخی سوڵتان (واتە صلاح الدین) كە هەڵۆیەكی (سوور) لەسەر زەمینێكی (زەرد)بوو، ئێستاكەش بەسەر یەكێ لەدیوارەكانی قەڵاكەوە ماوە).
ئەمەش لە رووانگەی ئەوەی كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر) پێی باش بووە كە هەموو گەل و نەتەوەیەك لەژێر ئاڵای خۆیاندا ئیسلامەتی پەیڕەو بكەن.
هەشتەم: كەمرۆڤ ئازاد بێت لە رووی جۆری پۆشتەبوونەوە، ئەوا مافێكی خوا پێدراوی گەلانە كە بایەخ بە جل و بەرگی نەتەوەیی خۆیان بدەن و، (دەنگ) و (رەنگ)ی خۆیانی پێ بەهێز بكەن، وەك هەوڵدان بۆ پارستنی جۆرەكانی جل و بەرگی كوردی و ئاشناكردنی نەوەی ئێستاو داهاتوو پێیان و، پۆشینی جل و بەرگی كوردی بۆ كارمەندو ئەندامانی ئەو دەزگا باڵایانەی كە گوزارشت لە خواستی نەتەوەیی خەڵكی كوردستان دەكەن وەك پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران، بەتایبەتی لەكاتی پێشوازی لە میوانانی بیانی و دەرەوەی هەرێم و، هەروەها لە بۆنە نیشتمانی و نەتەوەیییەكانداو، رێزگرتن لە جل و بەرگی نەتەوەیی و میللی هەموو نەتەوەكانی تری كوردستان وەك بەرجەستە كردنێك بۆ گیانی پێكەوە ژیان و پێكەوە جوانیی هەموو رەنگەكان و دەنگەكان، كە ویستێكی خوای گەورەیە.
نۆیەم: بەجەختكردنەوە لە سەر ئەو راستییەی كە بەشێكی گەورەی مافەكانی گەلی كورد، دەبێت لە لایەن وڵاتانی ئیسلامییەوە پشتگیری لێ بكرێت، چونكە كوردستان بە نەخشەی زلهێزان بەسەر چوار وڵاتی موسڵماندا دابەش كراوەو، ئەو چاكەو دەستكەوتانەی (سەڵاحەددینی ئەیووبی)یش كە لەگەردنی ئەواندایە، پێویستە ئەمڕۆ بە رۆڵەو نەوەكانی ئەو بدرێتەوە، ئەوەش بەوە دەبێت كە ئاوڕ لە كێشە رەواكەی بدەنەوەو، مافی نەتەوەو گەلەكەی (سەڵاحەددین) بسەلمێنن.
جەخت كردنەوەی لەسەر ئەوەی كە دەشێت و رەوایەو شەرعیشە كە كورد لە جیهانی ئیسلامییدا دەوڵەتی خۆی هەبێت، چونكە ئەگەر لە رووانگەی ئیسلامەوە بڕوانینە دەوڵەتی (ئەیووبی)، ئەوا دەوڵەتێكی فراوان بووەو، لە كوردستانەوە بۆ (میسر)و، بۆ(یەمەن) بووە، كە ئەمەش جۆرێك لە سیستمی كۆنفیدراڵی بووە كە تیایدا دەوڵەتی (ئەیووبی) خاوەنی (سوپا)ی خۆی و، (ئاڵا)ی خۆی و، (دارایی) خۆی بووە.
(سەڵاحەددین) هەرچی لەتوانادا بوو بۆ جیهانی ئیسلامیی كردی، دەبا ئەو دەوڵەتە ئیسلامییانە بخەینە ژێر بەرپرسیارێتی مێژوویی و ئیسلامیی و ئینسانیی یان و، ئەوەی كە بۆ (سەڵاحەددین) بە رەوای دەزانن، با بۆ رۆڵەو نەوەكانی ئەویشی بەڕەوا بزانن.
دەیەم: زۆرێك لەدوژمنانی كورد بەناوی ئایینەوە هەوڵیان داوە كە كورد ئەو پەیكەرو وێنە بەرجەستەكراوانە بفەوتێنێت، ئەمەش لەڕاستیدا فەوتاندنی شایەدەكانمانە، چونكە ئاسەوار شایەدی دەدات لەسەر رابوردووی ئێمە لەسەر خاكی خۆمان.
بۆیە گرنگە لەڕووی ئایینەوە بزانین كە پەیكەرو وێنەكانی رابووردو ئەگەر ئەوسا (بت) یش بووبن ئەوا بۆ ئەمڕۆ، دەبنە ئاسەوار، چونكە زانایانی ئاینیی لەجیهاندا دەڵێن: هەموو (بت)ێك پەیكەرە، بەڵام مەرج نییە هەموو پەیكەرێك (بت) بێت.
نەتەوە – هەر نەتەوەیەك – كەخاكێكی تایبەت بەخۆی و، زمانی ئاخاوتنی خۆی هەبێت، بێگومان بەرهەم و داهێنراوی تایبەت بەخۆیشی دەبێت و، بەتێپەڕبوونی كاتیش ئەو بەرهەمانە كەڵەكەدەبن و، هەندێكیان لەئەنجامدا دەچنە خانەی ئەوەی كەلەئێستادا پێی دەگوترێت كەلەپور.
كەلەپورو ئاسەوارو فۆلكلۆری هەر نەتەوەو گەلێكیش، ئەو شایەدانەن كەگەواهی راستەقینە بۆ قۆناغەكانی ژیانی رۆژانەی لەمەوبەری دەدەن و، رۆژانەی ژیانی نەتەوەو گەلانیش لەشێواندن و تێكدان دەپارێزن.
نەتەوەی كوردیش، بەدرێژایی سەدان ساڵە مێژووی تێك دەدرێت و دەشێوێندرێت بەمەبەستی چەواشەكردنی ئەو راستییانەی كەدەیسەلمێنن كورد كۆنترین نەتەوەی ناوچەكەیەو، خاك و زمان و كەلتورو كەلەپوری خۆی هەیە. لەبەرامبەر شاڵاوێكی وادا جگە لەبەرهەمی نوسراوو گوتاری مێژوونووسان، چاكترین شایەدی راستگۆی هەر نەتەوەو گەلێك ئەو (ئاسەوار)و (شوێنەوار)و بەرهەمە جۆراو جۆرانەیە كە كەلەپورو (فۆلكلۆر)ی ئەو نەتەوەیە پێك دێنن.