شرۆڤەكارانی دەروونزانی لێكدانەوەی نوێ بۆ سەرجەم چەمكەكان دەكەن، بەپێی گۆڕانكاری رەفتارەكان ئەوان پێیانوابوو سەرجەم چەمكەكانی بە هاونیشتمانیەكانەوە وەكو (ئازادی و سەربەخۆیی و مافی چارەی خۆنووسین و دادوەری كۆمەڵایەتی و ناسنامەی نیشتمانی بوون و ئەوانی دیكە) جارێكی دیكە گۆڕانكاری لە داڕێشتنەوەی كراوە لە تێگەیشتن و لێكدانەوەی بەها نیشتمانیەكان، ئەگەرچی دوێنێ باوی شۆڕشگێڕی، گۆڕانكاری ریشەیی و ئینقلاب و بڕووخێ و سەركوتكردن لە ئەدەبیاتی رووبەڕووبونەوە هەبوو، بەڵام ئێستا ئەدەبیاتی لێبوردەیی و پێكەوەژیان و مێزی گفتوگۆ و سندوقی هەڵبژاردن و ئاڵوگۆری دەسەڵات و بەمەدەنی كردنی دامودەزگایەكان و گفتوگۆی ئایینەكان و نەتەوەكان باسی لێوەدەكرێت و بۆتە بەشێك لە پێوەری نێودەوڵەتیی. ئەگەرچی شرۆڤەكارانی كۆمەڵناسی دەڵێن مێژووی دوێنێ بە شەڕو چەك و ئینقلاب و جینۆساید و قڕكردن و خنكاندنی ئازادییەكانی تاك و كۆمەڵ و دەستەڵاتی دكتاتۆری تۆمار دەكرا، بەڵام ئێستا سەردەمی واژوو كۆكردنەوە و كەمپین دروستكردن و خۆپیشاندان و شۆڕشە ئەلەكترۆنیەكان و ئۆپۆزسۆن بوون و فشارگەلی گرووپ و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنییە. بۆیە لەو نێوەندەدا زۆر جار دەبێت لە ئەدەبیاتی نیشتمانی كوردیش بەپێی پێوەرەكانی سایكۆلۆژیەتی تاكی كورد پێناسەیەكی دیكە بۆ ئینتیمای نیشتمانی تاكی كورد بكرێت.
دەكرێت كار لەسەر هاووڵاتی بوون بكەین وەكو چەمك و واتا، هاووڵاتی بوون (citoyennete)كە داتاشراوی وشەی لاتینیە لە وشەی (civitas) دروست كراوە بەمانای ئەوە دێت كە تاك لەناو كۆمەڵێكی سیاسی ئێستا یان كۆن و دەوڵەت و نەتەوەی ئێستا كە لەنیشتماندا ئەرك و مافەكانی ئەنجام دەدات كە وەكو هاووڵاتی خۆی پێناسە دەكات. ئەمەش كۆمەڵناس لێتری (litter) باسی دەكات. كۆڵەگەی ئینتیمابوون دەگەڕێتەوە بۆ دەستەواژەكانی پەروەردەی مەدەنی یان پەروەردەی نیشتمانی كە لای ئەوروپییەكان هەمان مەدلوویان هەیە، كە چەمكی مەدەنی دەگەڕێتەوە، نیشتمان ئەو جێگایەی كە تاك تێیدا دەژێت هەڵبەتە چەند وابەستەیەك لە نێوان هەردووكیاندا هەیە (نیشتمان و ئینتیما) بۆ نموونە ئینتیما كردن هەركاتێ ئەو وابەستانە لاواز بوون، ئەوا فاكتەری ئینتیما كردن لاواز دەبێت، رەهەندەكانی ئینتیمای تاك بۆ هاونیشتمانی بوون لەسەر دوو ئایتم دەوەستێت یەكەم ئەرك، دووەم ماف، كە تەواوكراوی یەكدین بۆ دروستكردنی گرێبەستی سایكۆلۆژی و فیكری و ماددی ویژدانی لەنێوان تاك و خاك، زۆر جار ئەركەكان زۆرتر دەبن لە مافەكانی بەرامبەر، لە بەرامبەردا ماف نییە یان كەمترە ئەوكاتە ناسنامەی هەستكردن بەسیڤلی(civil) نامێنێت، هەست بە نامۆیی خاك و نیشتمان دەكات ئەو ئاڵوگۆڕییەی نێوان غەریزەكان و هەستە ناوەكییەكانی تاك لەگەڵ نیشتمانی نیشتەجێبووی تاك لاواز دەبێت، فرە ئینتیمایی نامێنێت بۆ خاك، بۆ كاركردن و دڵسۆزی لەكاردا، راستگۆیی كارو كۆمەڵایەتی، ئینتیما بۆ سیاسەت و یاسا و رێسایەكانی دەوڵەت و كۆمەڵگا و بەشدارینەكردنی ریفراندۆم و هەڵبژاردن و رێكخراوەكان و سەندیكاكان، ئینتیما نەكردن بۆ داب و نەریت و پەروەردە كۆمەڵایەتیەكانی نیشتمان، چەندان جۆری دیكە لە ئینیتما بەپێی كارابوونی تاك لەو شوێنە ئەمانە هەموویان لەبەرانبەر ئەركێكی زۆر و مافێكی كەمدا لاواز دەبن، ئەو كاتە تاك هەست دەكات لە خاكی خۆی و نیشتمانی خۆی نامۆیەو خەسڵەتی هاووڵاتی بوونی نییە یاخود خاوەنی هیچ پرۆژەیەك نییە لە ئاییندە، كە تاوگیری هەڵچوونی دەبێتە هۆی كۆكردنەوەی وزەیەكی زۆر لە چوارچێوەی تەنگژەی دەروونی كار دەكات وەكو پەرچە كردارو ناڕەزایی و ركابەری ئەو وزەیە سەرف دەكرێت، لەوانەیە ئەم جارە دژە ئەرك وەك ئینتیما كار بكات، لە هەمان كاتدا ئەگەر ماف لە بەرانبەر ئەركدا پتربوو ئەوە كەسێكی نادڵسۆز و مشەخۆر و دكتاتۆر دروست دەكات، كەلەبەردەم پرۆژەیەكی هاونیشتمانی بووندا، پرۆژەی مەدەنی و داهێنان و گۆڕانكاری دەوەستێت، بەڵكو دژی هەموو ریفۆرمێكی سیاسی و ئیداری دەوەستێت،. لێرەدا هاووڵاتی بوون دوو كەرتی دژ بە یەك دەبن، كە یەكەمیان بەرانبەری ئەرك و ماف دەكات و بەردەوام دیموكراسی خوازو ریفۆرم خوازە هەست بە بەپرسیارێتی و دادوەری كۆمەڵایەتی دەكات، كەرتی دووەم بەردەوام بەرگری لەمافە بێ ئەركەكانی دەكات و هەستی بەرپرسیاریەتی نامێنێت و دژی دادوەری كۆمەڵایەتی و گۆڕانكاریەكانی دیموكراسی دەبێت و بەردەوام چەق بەستووی كورسی دەبێت. ئەم هەموو گۆڕانكاریە پێویستی بە پڕۆژەیەكی گەورەو فراوانی كۆمەڵایەتی هەیە بۆ گەڕاندنەوەی ئینتیمایەكانی هاونیشتمانی بوون بەرانبەر بەرپرسیاریەتی دەسەڵات و دادوەری كۆمەڵایەتی كە پێی دەگوترێت پرۆژەی كارامەیی هاووڵاتی بوونی سەرەكی ئەمەش لەسەر سێ پرسیاری سەرەكی دەوەستێت وەكو:-
یەكەم: چۆن نەوەیەك ئامادە دەكەین ئەكتیڤانە بخرێتە ناو پرسی ژیانی گشتی كۆمەڵ.
دووەم: چۆن نەوەیەك بەرهەم بهێنین كارامەیی لەبڕیار وەرگرتن وەربگرێت، بۆ گەشەكردنی مەیل و پەیوەست بوونی بەكەسانی دیكەوە واتە نەوەی بە كۆمەڵایەتی بوون؟
سێیەم: چۆن هۆشیار بوونەوە زیاد دەبێت بەئەرك و مافەكانی بەوەی كەسێكە شەونخوونی لەپێناو پاراستی هاونیشتمانی بوونی خۆیدا دەكات و ئینتیمابوون وەكو ناسنامەیەكی سەرەكی بە كاردەهێنیت .
بەڵام چەمكی دەستوور لە رووی ناوەرۆكی بابەتەكاندا لێكدانەوەی زۆری بۆ كراوە كە كۆمەڵە یاسایەكە لەڕێگای ریفراندۆمەوە رەوایی پێ دەدرێت، واتە بەیاسایی كردنی دەوڵەت و رەواكردنی دامودەزگایەكانی مەدەنی و یەكسان بوونی ماف و ئەرك بۆ هەموو تاكێك و ناساندنی كۆمەڵێك مافی مەدەنی و بەرجەستەكردنی. لەنێو هەموویاندا بە شێوەیەكی گشتی ئەرك و مافەكان دەكرێنە دووبەشەوە، یەكەم ئەرك و مافی سیاسی. دووەم ئەرك و مافی مەدەنی.
لەدەستووردا تاك بە هاووڵاتی پێناسە كراوەو هاوتا لەگەڵ ئەرك و مافەكاندا لەبەرانبەر دەوڵەتدا. بۆ دیاری كردنی ئەرك و مافەكانی دەوڵەت لە بەرانبەر هاووڵاتیدا. لەسەر بنچینەی ئینتیما كردنی لەنێوان دەوڵەت و ئەندامەكانیدا، ئەو كاتە دەستوور پێوەرەكان یان پرەنسیپەكان دەستنیشان دەكات دەربارەی هاووڵاتی و هاووڵاتی بوون، گواستنەوەی بۆ بواری راستیەكانی ژیانی هەستپێكراو. بەڵام تا چ رادەیەك دەستوور دڵسۆزی بنەمایەكانی هاووڵاتی و هاونیشتمانی دەبێت و تاچ رادەیەك پابەندی پێشنیارەكانی دەبێت. تاچ رادەیەك دەوڵەت تەبەنی ئەوە دەكات بە هۆی دەستوورەوە كە پێكهاتەیەكی كۆمەڵگای هاووڵاتیە؟ لەڕوانگەی فەلسەفەی سیاسی و روانگەی پەروەردەی نیشتمانی بوونەوە ئەوە گرفتە.
لەواقیعدا نابێت لەوەهمی ئەوەدا بژیت بەتەنیا ناوبردنی دەستەواژەی هاووڵاتی بوون لەدەستووردا واتە هەرسكردن و تەبەنیكردنی فەلسەفەی هاووڵاتی بوونە، لە زۆربەی حاڵەتەكاندا لەدەستووردا ئەو دەستەواژانە تەنیا نووسراون، هیچ بوارێك ناهێڵنەوە بۆ جێبەجێكردن وەكو پرسی یەكسانی و ئازادی بیروڕاو بۆچوون و دەربڕین و پرسی پێوەندی لە نێوان دەستوور و تەواوی یاسایەكانی دیكەدا. زۆربەی دەستوورە هاوچەرخەكان پێ لەسەر یەكسانی هاوڵاتی دادەگرن لەبەردەم یاسادا، بەتایبەتی ئەو دروشمە گەورەترین كاریگەرە لەكاتی هەڵبژاردندا بۆ سەرنجڕاكێشان زۆرترین خەڵك لەدەوری خۆی كۆدەكاتەوە، لەسەرەتادا بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی كە لەسەر بنچینەی جیاوازی لەنێوان تاكەكان لەسەر رەگەز و ئایین و نەتەوەو رۆشنبیری كە بریقەدارترین دروشم دەبێت لەكاتی هەڵبژاردندا بۆیە هاووڵاتی تاك كە پرۆژەیەكی دەستووری دەبێت. یەكسانی لەمافە سیاسییەكان و مەدەنیەكاندا بوونی راستەقینەی هاووڵاتیە لەناو خودی دەوڵەتدا. كەهەست بە بەرپرسیاریەتی دەكات لەكاتی هەڵبژاردندا لەجیاتی ئینتیماكردن بۆ گرووپ و حزب بە شێوەیەكی دیكە لەدەرەوەی هۆشیاری ئەو لەناو بازنەی هۆشیاری كۆمەڵایەتیدا هەوڵ دەدات واتایەكانی ژیان و پرۆسەی مەدەنی بدۆزێتەوە لەوێ پرسیار لەخۆی دەكات تائێستا من چیم پێشكەشی وڵات كردووە تا داوای مافی لێ بكەم. لەوڵاتێكدا دەژین بۆیە لەڕووی سایكۆلۆژیەوە نا هاوسەنگی دەروونی و مەعریفی هەیە، تادەگاتە رادەی دڵەڕاوكێ و هەستكردن بە گرێی كێماسی لە بەرانبەر ئاییندەدا. ئینتیما پرۆژەیەكی بەردەوامی هاووڵاتی بوونە واتە لە بەرانبەر داخوازییەكانی تاك و كۆمەڵدا جێگیر نییە، دەكرێت لەبەرانبەر ئەوەدا دادوەری كۆمەڵایەتی ببێتە بیمە و پارێزەری رەهەندەكانی دەستوور بۆدڵنەوایی كۆمەڵ لە هەموو گۆڕانكاریەكارییەكی چاوەڕوانكراو و چاوەڕوانەكراودا. ئینتیمابوون بۆ نیشتمان یاخود هاونیشتمانی بوون واتە هاونیشتمانی بوون پرۆسەیەكی پەروەردەیی كۆمەڵایەتییە بەرلەوەی پرۆسەیەكی سیاسی بێت.

*پسپۆری دەروونزانی