میلیشیاكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش)، كە پێكهاتووە لەو گرووپانەی سوریا و عێراق كە سەر بە ئەل قاعیدەن، كۆنترۆڵی شاری موسڵیان كردووە. ئەم شارە كەوتۆتە سەر رووباری فورات و كەمتر لە دوو كیلۆمەتر لە سنوری سوریاوە دوورە. ئەمەش ناوچەیەكی ناكۆكی لەسەرە لە نێوان عەرەب، و كورد و توركمانەكاندا و هەمیشە سەرچاوەی ناكۆكی بووە لە نێوان بەغداو هەولێردا. دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام دەیەوێت دەست بگرێت بەسەر ئەم ناوچە مشت و مڕ لەسەرەدا كە كەوتۆتە نێوان عێراق و سوریاوە بۆ ئەوەی خەلافەتێكی ئیسلامی دابمەزرێنێت.
لە هێرشێكی كت و پڕ و بەربڵاودا میلیشاكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام، هێزە ئەمنیە عێراقیە ورە رووخاو و دوودڵەكانیان دەرپەڕاند كە بە پەلە لە شارەكە كشانەوە بێ ئەوەی بەرگریەكی ئەوتۆ بكەن.
دوای ئەوەی میلیشیاكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام كۆنترۆڵی بارەگای پارێزگایان كرد، سەرۆك وەزیرانی عێراق، نوری ئەل مالیكی(چوارشەممەی رابردوو)، داوای لە پەرلەمان كرد حاڵەتی نائاسایی رابگەیەنێت. ئەم قەیرانە لە كاتێكدا دروست بوو كە بەغدا فشاری لەسەر هەولێر دەكرد بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی سەربەخۆ نەوتی پارێزگا كوردیەكان(هەرێمی كوردستان) لە رێی توركیاوە نەفرۆشێت.
هێشتا مالیكی حكومەتێكی نوێی پێك نەهێناوە و لە نێو ئەو گرووپانەی دیكەدا كە نوێنەرایەتیان هەیە لە پەرلەمانی تازە هەڵبژێردراوی عێراقدا، پێویستی بە پشتیوانی كوردەكان هەیە. ئێستا لەگەڵ كەوتنی شاری موسڵدا، كە بەغدا و هەولێر هەردووكیان بانگەشە دەكەن لە ئاستیدا، هەردوو لایەنەكە دەبێت هاوكاری یەكتر بكەن بۆ ئەوەی شارەكە و دەوروبەرە دەوڵەمەندەكەی بگەڕێننەوە. چونكە هیچ لایەكیان ناتوانن بەرگەی لەدەستدانی موسڵ بگرن. بۆی هەیە ئەم دۆخەش سەربكێشێت بۆ سازشكردن لەلایەن بەغداوە بۆ ئەوەی بە خواستی كورد رازی بێت تاوەكو لە رێی توركیاوە نەوت بفرۆشن، بە مەرجێك هەوڵ نەدەن پتر لە بەشە دەستووریەكەی خۆیان (كە لە سەدا 17یە) داوا بكەن، یاخود هەندێ لەوە زیاتر داوا بكەن بە مەرجێك لە سەدا 20 تێپەڕ نەكات.
پریشكی ئاگری دوایین پەرەسەندنەكان بەر توركیاش دەكەوێت. تاوەكو چەند ساڵێك پێش ئێستا ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی عێراق، و خواستی گەڕاندنەوەی موسڵ و كەركوك كە لە جەنگی جیهانی یەكەمدا لەدەستی چوو، بابەتێكی مشتومڕ هەڵگر بوو لە توركیا، ئەگەرچی بە شێوەیەكی رەسمیش نەبوو. دوای ئاشتبوونەوەی ئەم دواییەی نێوان توركیا و كورد، حكومەتی توركیا بڕیاری دا كە پێویستە ناوچە دەوڵەمەند بە نەوتەكە لەلای كورد بمێنێتەوە، چونكە پێوەندی كورد بە توركیاوە سنوری هاوكاری ئابووری تێدەپەڕاند.
بە رەوچاكردنی ئەم خەلفیەتە، توركیا نابێتە تەماشاكار لە ئاست دەست بەسەردا گرتنی ئەم ناوچەیە لەلایەن كۆمەڵێكی سەرەڕۆوە، كە لە چەندین بۆنەدا دوژمنایەتی خۆیان بۆ توركیا سەلماندووە. لەبەر ئەوە، كۆنتڕۆڵكردنەوەی موسڵ مەسەلەی كاتە و ماوەیەكی زۆر ناخایەنێت. رەنگە ئامادەكاری بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێكی هاوبەش دەستی پێكردبێت. ئەو هەواڵەی بەم دواییە بڵاو بوویەوە- بێ ئەوەی بە رەسمی پشت راست بكرێتەوە- ئەوەیە ئەمریكا و توركیا پێكەوە سەرقاڵی پلاندانانن بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێكی هاوبەش دژی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام. بەشداری پێكردنی پێشمەگەری هەرێمی كوردستانیش لەم پرۆسەیەدا سیناریۆیەكە ئەگەری روودانی لە ئارادایە.
ئایا سروشتی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام چییە كە بەم دواییە پلانی ئەنجامدانی هێرشێكی تیرۆریستی دانا لەناو توركیادا لە پارێزگای نیگدە و دەوترێت كە 28 شۆفێری لۆریان فڕاندبێت- كە خەڵكی توركیان- لە موسڵ؟ تەنیا بەم دواییە داعش هەڕەشەی هێرش كردنەسەر بنكەیەكی توركی دەكرد لە مەزاری سولەیمان شاهـ لە حەلەب.
دوای ساڵی 2008، وردە وردە توندڕەوە موسڵمانە سوننەكانی سەر بە ئەل قاعیدە پێگەی خۆیان لە عێراقدا بەهێز كرد. لەلایەن پێكهاتەی سوننەكانەوە پشتیوانی دەكرا، ئەگەرچی سوننەكان كەمینەن، و لەسەردەمی سەددام حوسێندا حكومڕانی وڵاتەكەیان كرد. سوننەكان سكاڵای ئەوە دەكەن كە حكومەتەكەی نوری ئەل مالیكی- كە شیعەكان حكومڕانی دەكەن- وەك هاووڵاتی پلە دوو مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات. ئەگەرچی زۆربەی سوننەكان لەگەڵ توندڕەوەكانی داعشدا نین، بەڵام ئەم رێكخراوە رادیكاڵە وەك پەیامبەری خۆیان بۆ حكومەتە شیعە خەمساردە دەزانن.
لە ئێستادا توندوتیژی لە عێراقدا لە بەرزترین ئاستیدایە لە دوای ئەو بارودۆخە پڕ لە پشێوییەی لە ساڵی 2006-2007دا دروست بوو. لەم ماوەیەدا بە دەیان هەزار كەس كوژراون لەو شەڕە تایەفەگەریەی لە نێوان زۆرینەی شیعەی عێراق و كەمینەی سوننەی عەرەبدا دروست بووە. پێدەچێت بەم دواییە هەمان رەوش دروست بووبێتەوە، چونكە مانگی رابردوو پتر لە 900 كەس كوژران.
لە بنەڕەتدا دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش) وەك لقێكی ئەل قاعیدە لە عێراقدا دەستی پێكرد. بەڵام ئەو كاتە لە ئەل قاعیدە جیا بۆوە كاتێك لەلایەن سەركردەی ئەل قاعیدە، ئەیمەن ئەل زەواهری، فەرمانی بە (داعش) كرد كە لە سوریا بكشێتەوە و رێگە بۆ دەستە خوشكەكەی چۆڵ بكات، واتە بەرەی ئەل نوسرە.
فەرماندە ئەبو بەكر ئەل بەغدادی سەرپێچی فەرمانەكەی ئەل زەواهری كرد و لەو كاتەوە (داعش) رووی چەكیان كردە بەرەی نوسرە، و هەروەها سوپای سوری ئازاد. هەروەها لە دژی كورد و توركمانەكانی ناوچەكە. دەووترێت بۆ ماوەیەك دەسەڵاتدارانی توركیا بە چاوی سۆزەوە دەیانڕوانیە ئەم توندڕەوە سوننانە، لەبەر ئەوەی رۆڵیان هەبوو لە هێرش كردنەسەر رێكخراوە كوردیە سوریەكاندا، ئەوانەی سەر بە پەكەكە بوون، ئەو رێكخراوە میلیشیایەی كە خەباتی لە پێناوی ئۆتۆنۆمیدا كرد. بەڵام ئێستا وەزیری دەرەوەی توركیا، ئەحمەد داوود ئۆغلۆ، بەرەسمی رایگەیاندووە كە داعش بریتییە لە «شەریكی پشت پەردەی»ی ئەسەد.
ئەندامانی داعش رایانگەیاندووە ئەوان توركەكان بە موسڵمان نازانن. بەڵكو باوەڕیانوایە كە هاوپەیمانێكی رۆژئاوا، كە مایەی نەهامەتی ئەوانە، و ئەندامی ناتۆ، و وڵاتێكی عەلمانی و دیموكراتی ناكرێت موسڵمان بێت. لەبەر ئەوە هۆكارێك نابینن بۆ كوشتنی توركە «كافرە»كان لە پێناو ئەو باوەڕەی هەیانە. كەواتە جارێكی دیكە دەركەوت برایەتی نێوان موسڵمانەكان لە رووی سیاسییەوە مایەی كێشەیە.


* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا