هەندێك، ئەم رووداوە بەم دەستەواژەیە وەسف دەكەن، «ئەو رووداوەی بە هەڵە روویداو و سەری كێشا بۆ دەرئەنجامگەلێكی سلبی». هەندێك ئاماژە بە «بەدبەختیەك دەكەن كە تێیدا –خەڵكانێك- سەر و ماڵیان تیاچوو». هەندێكیش بۆ وەسفكردنی رووداوەكە، ئەم دەستەواژانەیان بەكارهێنا «پێشبینی نەكراو، نەخوازراو، بەرنامە بۆ دانەنراو، ناپێویست». لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر بگەڕێین ئەوا زۆرێك لە فەرهەنگەكاندا ئەم دەستەواژەیەش بەدی دەكرێت كە «ئەگەر پێشوەختە ئەو هەل و مەرجانە دیاری بكرانایە كە سەریان كێشا بۆ ئەو رووداوە، و رێوشوێنی پێویست بگیرایەتەبەر، ئەوا دەتوانرا زیانەكە سنوردار بكرێت، یاخود بە راددەیەكی زۆر رێگە لە رووداوەكە بگیرایە».
دەكرێت هەمان شت بووترێت لەسەر حوكمی دادگای باڵای تێهەڵچوونەوە لەسەر هەڵوەشاندنەوەی حوكمێكی دادگا(2009)، كە بڕیاری بێتاوان بوونی كرێكارێكی كانەكانی دەركرد بوو، لەبەرامبەر روودانی رووداوێكدا، لەسەر بنەمای ئەوەی ئەوە رووداوێكی «حەتمی» بووە. حوكمی ژووری (10)ی دادگای باڵا نموونەیە لەم رووەوە: «حەتمیەت چەمكێكە كە باس لەو هەل و مەرجانە دەكات كە تێیاندا زەرەر و زیان دەكەوێتەوە، ئەمە سەرەڕای گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بەپێی ئەو توانا زانستی و تەكنیكیانەی، كە لەكاتی روودانی رووداوەكەدا لەبەردەستدا بوونە. ئەوە راستیەكی نكۆڵی لێنەكراوە كە دەكرا بە تەواوەتی رێگە لە ئەگەری روودانی رووداوەكە بیگرایە ئەگەر بەرپرسەكە بواری بە قوربانی رووداوەكە بدایە كە سەرجەم ئامراز و هۆكارە پێویستەكان بۆ ئەنجامدانی كارەكە بەسەلامەتی، بەكار بهێنێت».
بەپێی داتاكانی 2010، توركیا زۆرترین رێژەی رووداوی كانەكانی-خەڵوزی- تۆمار كردووە، بە بەراورد بە هەموو ئەو وڵاتانەی دیكە كە كانیان تێدایە. چین و ئەمریكا دوو گەورەترین وڵاتن لەڕووی كانی خەڵوزەوە. بەڵام ژمارەی مردووەكان لە كانە خەڵوزەكانی چیندا بریتییە لە 4.08 بۆ هەر ملیۆن تەنێك. لە ئەمریكا بریتییە لە 0.003 لە كاتێكدا لە توركیا بریتیە لە 7.10 .
زیاتر لە 48 هەزار كەس لە توركیادا كار لە پیشەسازی كانە خەڵوزەكاندا دەكەن. لە ماوەی 18 ساڵی رابردودا 3،098 كرێكار گیانیان لەدەست داوە لە رووداوەكاندا. لە ناوچەی سۆمادا، كە شوێنی رووداوەكەی ئەم دواییەیە، باس لە روودانی 5 هەزار رووداو دەكرێت لە ساڵی 2013دا.
لە كاتێكدا زۆرێك لە ناوچەكان پرۆژەكان بەڕێوە دەبەن، ئەوا كانەكانی خەڵوز بە تایبەت كراون یاخود لەم ساڵانەی دواییدا مافی دەرهێنانی خەڵوز دراوەتە پرۆژە تایبەتیەكان. پێش ساڵی 2008، لە ماوەی بەڕێوەبردنی ناكارای پرۆژەی خەڵوز... كە لەلایەن دەوڵەتی توركیەوە خاوەندارێتی دەكرا، رێژەی 4،4 دەمردن لە رووداوە كوشندەكاندا. هەرچۆنێك بێت، دوای بە تایبەت كردن، ئەم رێژەیە هەڵكشا و بەرز بۆوە بۆ 11،5. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی هێشتا تەكنەلۆجیای بەكارهاتوو نەگۆڕاوە(تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، هێشتا شێوازی كۆن و تەقلیدی هەڵكۆڵین بەكار دێت)، ئەوا كرێكاران كەوتوونەتە ژێر فشارەوە بۆ بەرهەمهێنانی زیاتر، ئەمە لە كاتێكدا پاڵنەرێكی كەم و وەبەرهێنانی كەم كراوە بۆ پاراستنی سەلامەتیان. بەو پێیە پاڵنەری قازانج لەسەر حسابی سەلامەتی كار دەكات.
هۆكارێكی دیكە كە بە شێوەیەكی گونجاو پشكنین بۆ رێوشوێن و رێككار و ستانداردەكانی سەلامەتی ناكرێت، بریتییە لە ترساندنی یەكێتیەكانی كار، و هێزی ئەم یەكێتیانە بەرەو پوكانەوە دەچێت. لەم ساڵانەی دوایی حكومەت پتر هەڵوێستێكی دوژمنكارانەتری گرتەبەر لەدژی یەكێتیەكانی كار و لەبەرامبەردا پشتیوانی وەبەرهێنەرەكانی كرد بۆ دوورخستنەوەیان لە شوێنی كاركردن. لە دەرئەنجامدا، ژمارە رەسمیەكانی دامەزراوەی ئاسایشی كۆمەڵایەتی ئاشكرای كرد كە 10.314.095 كرێكاری تۆماركراو تەنیا 922،188 لە یەكێتیەكان تۆمار كراون. كەواتە ئەم رێژەیە دەگاتە 8.94%
بەپێی ژمارەكانی وەزارەتی كار و ئاسایشی كۆمەڵایەتی، ژمارەی كرێكاران لە كەرتی تایبەتدا، ئەوانەی سوودمەندن لە گرێبەستی كار لەگەڵ بەرپرسانی كاردا، لەڕێی یەكێتیەكانەوە بریتییە لە 370 هەزار كەس. ئەمەش وا دەكات رێژەی تۆماركردن لەڕێی یەكێتیەكانەوە لە كەرتی تایبەتدا رێژەیەكی زۆر بچووك بێت كە بریتییە لە 3.5، ئەم رێژەیەش لەو رێژەیە نزمترە كە لە كاتی كودەتا سەربازیەكاندا هەبوون، و تەنانەت نزمترە لەو رێژەیەی لە ساڵانی پەنجاكانی سەدەی رابردوشدا هەبوون.
ئایا ئەمە بە مانای ئەوەیە كە ئێمە لەبری مرۆڤەكان زیاتر پارەمان خۆش دەوێت، ئەمە سەرەڕای ئەوەی ئێمە پێچەوانەی ئەمەش دەڵێین؟ من دەترسم ئەمە حاڵەتەكە بێت، ئەویش بە رەوچاكردنی ئەو راستیەی كە ئێستاش حكومەتەكانی توركیا بە شێوەیەكی سیستماتیكی خۆیان لاداوە لە واژۆكردن لەسەر رێككەوتنی سەلامەتی و تەندروستی كانەكان، 1995(ژمارە.176).
لە كاتێكدا ئەو نەتەوانەی ئێمە باوەڕمان وایە كە زۆر لە دوای ئێمەوەن، وەك ئەلبانیا، ئەرمینیا، و زامبیا، لە نێو ئەو دەوڵەتانەن كە واژۆیان لەسەر ئەم رێككەوتنە كردووە. ئەگەرچی یەكێتیەكان زامنكاری بەشداریكردنی دیموكراتین، هەروەها وەك ئامڕازێك بۆ پاراستنی ماف و سەلامەتی كرێكاران كار دەكەن، بەڵام سڵپێكردنەوەی ئەم یەكێتیانە وایكرد دووبارە گرێبەستی كرێكارانیان دایەوە بۆ خاوەن كارەكان لەبەرامبەر پێدانی كرێیەكی كەم و كارێكی ناسەلامەتدا.
هیچ پاساوێك نییە بۆ نینۆك كردنی یەكێتیەكان، لەبەر ئەوەی ئەوان بەرگری لە «توركە سپی پێستەكان» یاخود «دەوڵەتە هاوتەریبە»كە ناكەن. بەڵكو ئەوان نوێنەرایەتی و بەرگری لە مافەكانی هەژار و بێبەشكراوەكان دەكەن. ئەگەر بە راستی سیاسییەكان خەڵكانی كرێكاریان خۆش دەوێت و رێزیان لێدەگرێت لە وڵاتەكەدا، ئەوا وا دەكەن كار بۆ دروستكردنی «ژورێكی سەلامەتی دژ بە ئاگر» لە كانەكانی خەڵوزدا دروست بكرێت. هەروەها رێوشوێنەكانی پشكنینی سەلامەتی بە جددی وەربگیرێن.
لەبەرچاوگرتنی ئەم راستیانە، پێدەچێت ئەو گوتارەی كە پێیوایە «یەكێتی ئەوروپا دژی ئەوەیە ئێمە ببینە بەشێك لێی، ئەویش بەهۆی ئاینەكەمان یان كەلتورەكەمانەوە»، گوتارێكە دۆخەكەی لەبەرچاو نەگرتووە. بۆچی پرسیاری ئەوە ناكەین كە بۆچی ئێمە ستانداردەكانی سەلامەتی ئەو وڵاتانە بەكار ناهێنین كە ئێمە زانست و تەكنەلۆجیایان لێ وەردەگرین؟
پرسیارە هەستیارەكە ئەوەیە چۆن بتوانین متمانە بە پرۆژەگەلێكی ناڕوون بكەین كە بە پەرۆشەوە دەستی پێكراوە، ئەویش بە رەچاوكردنی نەبوونی دواكەوتووترین تەكنەلۆجیاكانی پەیوەست بە ستانداردەكانی سەلامەتیەوە؟ هەر رووداوێكی ناڕوون بۆی هەیە لە پاڵ ئەو كاولكاریانەی لێدەكەوێتەوە، زیانێكی درێژخایەنیش لەسەر نەوەكانی داهاتوو دروست بكات.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا