سروودی نیشتمانیی چییە؟
سروودی نیشتمانیی پارچە مۆسیقایەكی نیشتمانیی دانپێدانراوە، كە بەوشەكانی خەباتی گەل و كەلتووری كۆمەڵگەو مێژووی وڵاتێك بەرز ڕادەگرێت و، حەماسەت بەگیانی نیشتمانپەروەریی و خۆشویستنی نیشتمان دەدات.
سروودی نیشتمانیی لەبڕگەیەكی دەستووری وڵاتدا یان بەیاسایەكی تایبەت لەلایەن پەرلەمانەوە، یان لەرێگەی عورف و نەریتی كۆمەڵگەوە پەسەند دەكرێت.
سروودی نیشتمانیی یان بەزمانی فەرمی وڵات دەبێت، وەك زۆربەی وڵاتان.
یان بەزمانێكی دیكە دەبێت وەك سروودی نیشتمانیی هندستان كە بەزمانی سەنسكریتی بەنگالییە.
یان بەگشت زمانەكانی وڵاتەكە دەبێت وەك سروودی نیشتمانیی (سویسرا) كە وشەكانی هەر(4)زمانە فەرمییەكانی سویسرای تێدایە بە زمانەكانی فەڕەنسی و ئەڵمانیی و ئیتاڵیی و رۆمانیی)
یان وەك سروودی نیشتمانیی (كەنەدا) كە وشەكانی بە زمانە فەرمییەكانی (ئینگلیزی) و (فەڕەنسی)یە.
مێژووی سروودی نیشتمانیی
سروودی نیشتمانیی لەسەدەی نۆزدەوە بایەخی زیاتر بوو لە ئەوروپادا، هەرچەندە (سرودی نیشتمانیی هۆڵەندا) (هیت گۆشینگ) لەنێوان ساڵانی (1568) هەتا(1572) لەسەردەمی شۆڕشی هۆڵەندادا دەركەوتووە.
پێشتریش(سروودی نیشتمانیی ژاپۆن) كە بەناوی (كیمی جا یۆ) ناسرابوو، هۆنراوەكەی لەماوەی فەرمانڕەوایی (هییان)دا لە نێوان ساڵانی (794) بۆ (1185)دا نووسرابوو، بەڵام لە ساڵی (1880)دا كەوتە بواری بەكارهێنانەوە.
(سروودی نیشتمانیی بەریتانیا)ش بەناوی (خودا پاشا بپارێزێت) بۆ یەكەمین جار لەساڵی (1745)دا گوتراوە.
(سروودی نیشتمانیی ئیسپانیا)ش بەناوی(پەلاماری شایانە) بۆ ساڵی(1770)دەگەڕێتەوە، هەرچەندە لە ساڵی(1761)دا ئامادەكرابوو.
كۆنترین(سروودی نیشتمانیی دانیمارك)یش (كۆنگی مەسیحی)یە كە لەساڵی (1780)دا كاری پێكراوە.
(سروودی نیشتمانیی فەرەنسا)ش (بێنەوایان) لەساڵی(1792)دا نووسراوەو، لەساڵی(1795)دا كەوتۆتە بواری كارپێكردنەوە.
(سڕبیا)ش یەكەم وڵاتی رۆژهەڵاتی ئەوروپا بووە كە سروودی نیشتمانیی هەبووە لەساڵی(1804)دا بەناوی (نەتەوەكەم سڕبیا)یە.
لە ساڵی (1844)داو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا لە سەردەمی سوڵتان (عەبدولمەجیدی یەكەم)داو، لەچوارچێوەی ئەو ریفۆڕمانەی كە لە دەوڵەتی عوسمانیدا ئەنجامدران، سروودی (پەلاماری مەجیدی)وەك سروودی نیشتمانیی دەوڵەت پەسەند كرا.
دواترو لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانیدا هەر دەوڵەتێكی ناوچەكە سروودی نیشتمانیی تایبەت بەخۆی پەسەند كرد وەك:
سروودی توركیا (پەلامار لەپێناوی سەربەخۆیی) لەساڵی (1920).
سروودی سوریا (پارێزەرانی وڵات) لەساڵی (1936).
سروودی لوبنان (هەموومان بۆ نیشتمان) لەساڵی (1927).
سروودی ئوردون (بژی پاشا) لەساڵی (1946).
سروودی میسر(پارێزراو بێت میسر) لەساڵی (1869).
جیاوازیی نێوان سروودی نیشتمانیی و گۆرانیی نیشتمانیی
یەكەم: لەڕووی (كات)ـەوە سروودی نیشتمانیی هەر هەرێم و وڵاتێك هاوكاتە لەگەڵ رووداوێكی سەرەكیی گرنگدا وەك راگەیاندنی سەربەخۆیی وڵات و، گوزارشت لەو سەردەمە دەكات، بەڵام گۆرانیی نیشتمانیی زادەی رووداوە لاوەكییەكانەو، هی سەردەمەكانی دوای ئەو رووداوە سەرەكییەیەو، دواتر دێتە ئاراوە.
دووەم: لەڕووی (گوتن)ـەوە، سروودی نیشتمانیی هەمیشە بەكۆڕاڵ دەگووترێتەوە، بەڵام گۆرانیی نیشتمانیی دەكرێت بەتەنها كەسێك یان بەكەسێك و كۆرس یان بەكۆڕاڵ بگوترێت.
سێیەم: لەڕووی (ناوەڕۆك)ـەوە سروودی نیشتمانیی پڕ لەشكۆو حەماسەت و هاندان و زیادەڕەوییە لەخۆشەویستیی نەتەوەو نیشتمان، بەڵام گۆرانیی نیشتمانیی باس لەجوانیی و بەهاو لایەنە ناسكەكانی نیشتمان دەكات.
چوارەم: لەڕووی (ئاواز)ەوە سروودی نیشتمانیی ئیقاعێكی سەربازییانەی هەیە، بەڵام گۆرانیی نیشتمانیی ئاوازێكی میلۆدیی هەیە.
پێنجەم: لەڕووی بەراوردكردنەوە، هەموو سروودی نیشتمانیی گۆرانییەكی نیشتمانییە، بەڵام هیچ گۆرانییەكی نیشتمانیی نابێتە سروودی نیشتمانیی.
جیاوازی نێوان سروودی نیشتمانیی و سروودی سەرۆكایەتی:
سروودی نیشتمانیی ناگۆڕێت بەگۆڕانیی سەرۆك و پاشای وڵات، بەڵام سروودی سەرۆكایەتی یان پاشایەتیی دەگۆڕێت بەگۆڕانی سەرۆك و پاشاكان وەك:
سروودی سەردەمی سوڵتان مەحموودی دووەمی عوسمانیی لەسەدەی نۆزدە.
گۆڕینی سروودی عێراق بە سروودێكی دی لەگەڵ هاتنی سەدام حوسێندا.
بەیاساییكردنی سروودی نیشتمانیی بۆچی پێویستە؟
دیارە كە یەكێك لە خاڵە جیاكارەكانی هەر نەتەوەو دەوڵەتێكی سەردەم لە نەتەوەو دەوڵەتێكی دی، بوونی (سروودی نیشتمانی)یە، (سروودی نیشتمانیی)یش ئەگەر رۆڵی وەك ئاڵای وڵات نەبێت، ئەوا هیچی وای لەو كەمتر نییە، چونكە مەسەلەی سروودی نیشتمانی زۆر گرنگە لە ناساندنی گەلان و وڵاتان، ئەوەتا نووسەرێكی وەك (عبدالرزاق الهلالی) كە كتێبێكی گەورەی لەسەر مێژووی عێراق نووسیوە، لە سەرەتای كتێبەكەیدا ئاماژە بەوە دەكات كە هاندەری یەكەمی لە نووسینی مێژووی عێراقدا لەوێوە سەرچاوە دەگرێت كە كەس هۆنراوەو ئاوازو دانەری هۆنراوەی سروودی نیشتمانیی عێراقی نەزانیوە لەسەر ئاستی باڵای ناو عێراقیشدا، ئەوەتا دەڵێت:
(ئافرەتێكی ئەمریكی لە ساڵی 1946دا بە بۆنەی دامەزراندنی رێكخراوەی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە ویستی كتێبێك لەسەر ئەندامانی رێكخراوەی (UN) بنووسێت كە عێراق یەكێك بوو لەوان، بۆیە ئەو ئافرەتە نووسراوی ئاراستەی هەموو وڵاتانی ئەندام كردبوو تیایدا داوای (سروودی نیشتمانیی) و دانەری (هۆنراوە)و (ئاواز)و كورتەیەك لە ژیانی كردبوو، ئەو ئافرەتە نووسراوێكی لەم بارەیەوە دا بە باڵیۆزخانەی (عێراق) لە (واشنتۆن)، باڵیۆزخانەش نووسراوەكە دەنێرێت بۆ (وەزارەتی دەرەوەی عێراق) ئەویش دەینێرێت بۆ وەزارەتی (مەعاریف) ئەویش دەینێرێت بۆ (مدیریە التربیە البدنیە) ئەمیش دەینێرێت بۆ (امریە الجوق الموسیقی) لە وەزارەتی (بەرگری)، لەوێش وەڵام نەبوو، بەم شێوەیە دوو مانگ تێپەڕی بەسەر وەڵامدانەوەی ئەو ئافرەتە ئەمریكییە)، بڕوانە بەرگی یەكەمی (معجم العراق) (عبدالرزاق الهلالی).
جا بۆ ئەوەی ئێمەش ئاوامان بەسەر نەیەت ئەگەر رۆژێك لە رۆژان دەزگایەكی بیانی یان رێكخراوێكی دەرەوە داوای سروودی نیشتمانیی كوردستانی لێكردین، واچاكە لە خەمی زانینی دانەری هۆنراوەو ئاوازی سروودی نیشتمانیی كوردستاندا بین.
ئامانج لەبوونی سروودی نیشتمانیی كوردستان چییە؟
(سروودی نیشتمانیی كوردستان) رۆڵی بەرچاوی هەیە لەم رووانەی لای خوارەوەدا:
یەكەم: لێك نزیككردنەوەی رووكارە حزبییە جیاجیاكان، چونكە سروودی نیشتمانیی بازنەی فراوانی كۆكردنەوەی مارشی حزبەكانە، هەر وەكو ئاڵای كوردستان خاڵی هاوبەش و كۆكەرەوەی ئاڵاو رەنگی حزبەكانە.
دووەم: هەنگاوێكە بۆ دروست كردنی هۆشیاریی راستەقینەی نەتەوەیی لە لای تاك و كۆی ناوەندو توێژەكانی كۆمەڵی كوردستانییدا، چونكە شتێكی بەڵگە نەویستە كە سروودی نیشتمانیی كوردستان لە زۆر كات و بۆنەدا بە گوێی جەماوەردا دەدرێت.
(كەی) و لە(كوێ)دا سروودی نیشتمانیی بەكار دەهێنرێت؟
یەكەم: لە ئاهەنگ و مەراسیمی بۆنە تایبەتەكانی دەزگا باڵاكانی حكومەتی هەرێمدا.
دووەم: لە رێزبوونی سەرەتای دەوامی رۆژانەی قوتابیان و خوێندكارانی قوتابخانەكاندا.
سێیەم: لە سەرەتاو كۆتایی بەرنامەكانی رادیۆ و تەلەفزیۆنەكانی هەرێمدا، بە تایبەت رادیۆ و تەلەفزیۆنی رەسمی هەرێم.
چوارەم: لە سەرەتای یارییەكانی تیپە وەرزشییەكانی هەرێم لەگەڵ تیپەكانی دەرەوەی هەرێمدا، بە تایبەت یارییەكانی هەڵبژاردەی هەرێمی كوردستان.
پێنجەم: هەندێك جار لە پێش دەستپێكردنی شانۆگەرییەك یان فیلمێكی نیشتمانیی.
سروودی ئەی ڕەقیب
یەكەم: سروودی ئەی ڕەقیب هۆنراوەی دڵداری شاعیرە كە ناوی (یونس مەلا رەئوف مەحموودی مەلا سەعدی)یە، واتە شاعیر لەبنەماڵەیەكی مەلازادەیە، ئاوازەكەیشی هی (شێخ حوسێن بەرزنجی)یە كە لەبنەماڵەی شێخانی قەرەچێوارە.
ئەم سروودە لەو سەردەمەدا دەیان مەلاو شێخ و قازی و حاكم گوێیان لێبووەو زانیویانە شاعیر چی دەڵێت و چی دەوێت، بۆیە كە دەستەواژەی (ئەی رەقیب)یان بینیوە، زانیویانە شاعیر ئەم هۆنراوەیەی لە ساڵی (1938)دا لەبەندیخانەیەكی ئێراندا نووسیوەو رووی كردۆتە پاسەوانانی بەندیخانەو پێیان دەڵێت: ئەی ڕەقیب واتە ئەی ناحەز ئەی ركابەر، نەك رەقیب بەمانای ناوی (الرقیب)پیرۆزی خودا، چونكە (رقیب) جیایە لە (الرقیب)، هەر وەك (رحیم) جیایە لە (الرحیم)، ناوە جوانەكانی خودا (معرفە)ن بە ئەلف و لامی تەعریف.
بۆیە بەردەوام لەئەدەبیاتی كوردیدا شاعیرانی كوردی موسڵمان كە زۆربەیان شێخ و مەلاو حاجی بوون وشەی رەقیبیان بەو مانایە بەكار هێناوە، ئەوەتا (ئەحمەد موختار بەگی جاف)دەڵێت:
رەقیبی سەگ هەتا چاوم كەلا كرد
منی دووچاری سەد دەردو بەڵا كرد
(نالی) دەڵێت:
رەقیب و موددەعیی فیتنەو عیلاقی چاوی جادووتن
لەگۆشی گۆشەوارەت نائیبی هارووت و مارووتن.
دووەم: دەستەواژەی دانەیی تۆپی زەمان مەبەست لێی تۆپی ئەو سەردەمە بووە كە دژی كورد بۆ كوردقڕان بەكار دەهێنرا، وەك لەدواتردا كرا بەچەكی كیمیاوی، ئەگەر شاعیر لەم سەردەمەدا بووایە دەیگووت: كورد قڕ ناكرێت بەچەكی كیمیاوی.
بۆیە سەیرە هەندێك دەڵێن مەبەستی شاعیر رووبەڕووبوونەوەی خودایەو، دانەری تۆپی زەمان خودایە!!
سێیەم: دەستەواژەی (دینمانە ئاینمانە نیشتمان) گوزارشت كردنە لە(گشت)ێك بە(بەش)ێك لێی، وەك دەستەواژەی (الحج عرفە)، دیارە كە (عەرەفە)بەشێكە لەحەج نەك هەموو حەج عەرەفە بێت، بەڵام لەبەر گرنگیی (عەرەفە) بۆیە هەموو حەجی پێ پێناسە دەكرێت، هەروەها وەك (الدین النصیحە) یان (الدین المعاملە)، بۆیە شاعیر دەیەوێت بڵێت نیشتمان و خۆشەویستیی نیشتمان بەشێكی گرنگ و سەرەكییە لەدین و ئایین، نەك نیشتمان بەتەنها یەكسان بێت بە دین و ئایین!!
بۆیە دەتوانین بڵێین (لەدینمان و ئاینمانە هەر نیشتمان)، بەمەش ماناكەی راست دەبێتەوە.
بۆ زیاتر دڵنیابوونی ئەوانەی پێویستییان بەدڵنیاییە، بڕواننە سروودی نیشتمانیی كۆماری ئیسلامیی ئێران كە دەڵێت:
(سر زد از افق، مهر خاوران
فروغ دیدەی حق باوران
بهمن فر ایمان ماست)
واتە:
(بەهمەن هێمای ئیمانی ئێمەیە).
شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە(22)ی مانگی (بەهمەن)ی ساڵی (1357)ی ئێرانییدا سەركەوت.
لەبەر ئەمەیە ناوی (بەهمەن)یان خستە نێو سروودی نیشتمانیی ئێرانەوەو، لە سروودەكەدا هاتووە كە:
(بهمن فر ایمانی ماست) واتە: بەهمەن هێمای ئیمانی ئێمەیە!!
كەچی هەموو موسڵمانانی ئێران و جیهانیش لەبەردەم ئەم سروودەدا هەڵدەستنەوەو، كەسیش ناڵێت (بهمن فر ایمانی ماست) كوفرە، چونكە دەزانن ئەمە شیعرەو بەمانای ئەوە دێت كە سەركەوتن لەم مانگەدا ئیمانی بۆ گێڕاینەوە، نەك بەمانای ئەوە بێت كە بەهمەن ئیمانی ئێمەیە.
بەراوردكرنی (ئەی ڕەقیب) لەگەڵ دەقی هەندێك سروودی نیشتمانی وڵاتانی دیكەدا:
وەك وەڵامێك بۆ ئەوانەی دەڵێن: ئەی رەقیب زاراوەی توندی تێدایەو باسی تۆپ و خوێن و ڕەنگی سوورو رووبەڕووبوونەو شانازی نەتەوەیی لەڕادەبەدەری تێدایە، بابڕوانینە سروودی نیشتمانیی ئەم چەند وڵاتە:
یەكەم: سروودی نیشتمانیی فەڕەنسا
(چەك هەڵگرن، ریزەكانتان رێكخەن،
بەنێو خوێنی نەیاراندا بڕۆن، ئەوانە دوژمنی ئێوەن
ئەوانە دڕندەن، كۆیلەن، سپڵەو خائینن
ئێمە كەس شەریكمان نییە لەفەخرو شكۆداریداو، كەسی دیكەش شایانی نییە
ببینن جەماوەر هەموو بوونە چەكدارو، هەمووشیان بەرەو جەنگ رۆیشتن
بەرەو خۆبەختكردن بڕۆن، گوێ مەدەنە مەترسییەكان
ئەگەر شێر ئاسا یەكێكتان لەجەنگدا كوژرا).
دووەم: سروودی نیشتمانیی ئەمریكا
(بڵێسەی سووری رۆكێتەكان و تەقینەوەی بۆمبەكان لەئاسماندا
نیشانەی ئەوەن لەشەودا كە هێشتا ئاڵاكەمان لەوێدان).
سێیەم: سروودی نیشتمانیی روسیا
(روسیا تۆ دەوڵەتی پیرۆزی ئێمەی
تۆ لە بوونەوەردا تاكی، بێ وێنەی
باوەڕمان بەنیشتمان هێزمان پێدەبەخشێت).
چوارەم: سروودی نیشتمانیی چین:
(هەستن ئەی ئەوانەی ناتانەوێت ببنە كۆیلە
لەخوێنی خۆمان و لەگۆشتی خۆمان، شوورەیەكی مەزنی نوێ بنیات دەنێین
نەتەوەی چین رووبەڕووی مەترسییەكی گەورە بۆتەوە
لەهەر سنگێك، نەڕەی شێرێك بەرز دەبێتەوە
هەستن هەستن هەستن ملیۆنەها بەڵام بەیەك دڵ
لەتۆپی دوژمن ناترسین. پێشكەون
لەتۆپی دوژمن ناترسین. پێشكەون
پێشكەون. پێشكەون. پێشكەون).
پێنجەم: سروودی نیشتمانیی جەزائیر:
(لە لایەن شاعیر (موفدی زەكریا)وە، لە بەندیخانەی (بەربەروس) لەجەزائیر نووسراوە)
(كەهاتینە گۆ، كەس گوێی لێ نەدەگرتین
بۆیە پەنامان بردە بەر بارووت
دەنگی فیشەكی چەكمان كرد بەئاواز
بڕیارماندا بۆ ئەوەی جەزائیر بژی
ئێمە پاڵەوانەكانمان دەنێرین وەك سەرباز
لەسەر لاشەو جەستەمان شكۆمان بنیات دەنێین
لەسەر رۆحمان بەرەو نەمریی بڵند دەبینەوە ..
بینووسن بەخوێنی شەهیدان
بیخوێننەوە بۆ نەوەكان لەدواڕۆژو سبەیدا
شەشەم: سروودی نیشتمانیی توركیا
(ئەی هاوڕێم نەهێڵیت دوژمنان نزیك ببنەوە، ئاگاداربە
جەستەت بكە بەقەڵغان، پەلاماریان تێكبشكێنە
ئەم نیشتمانە بەهەشتە، مەگەر خوێنی ناوێت ئاوی بدات؟
ئەگەر دەست لە زەوی بدەی شەهید هەڵدەقوڵێت
گوێی نادەمێ ئەگەر رۆح و سامانم لەدەست بدەم، لەمردن ناترسێم).
حەوتەم: سروودی نیشتمانیی ئێران
(سر زد از افق، مهر خاوران
فروغ دیدەی حق باوران
بهمن فر ایمان ماست
پیامت ای امام، استقلال آزادی نقش جان ماست
شهیدان پیچیدە در گوش زمان فریادتان
پایندە مانی و جاودان
جمهوری اسلامی ایران).
واتە:
(لەئاسۆوە هەڵهات خۆری رۆژهەڵات
ئەو خۆرەی كەچاوی باوەڕداران بەحەق رووناك دەكاتەوە
بەهمەن هێمای ئیمانی ئێمەیە
پەیامی تۆ ئەی ئیمام
سەربەخۆیی و ئازادیی
لەرۆحمانا نەقش كراوە
ئەی شەهیدان
هێشتا هاوارتان گوێی زەمان پڕ دەكات
هەر بمێنیت بەشكۆو نەمریی
جمهوریی ئیسلامیی ئێران).
(بەهمەن) لە رۆژژمێری ئێراندا مانگی (11)یەو، ژمارەی رۆژەكانی (30) رۆژە، لە(21)ی كانوونی دووەمەوە هەتا (19)ی شوبات، بەمەش بەهمەن دووەم مانگی زستانەو، فارسەكان لەكۆندا ئاهەنگیان لە(10)ی بەهمەندا گێڕاوەو، بەهمەنیان بەمانگی بەفرو سەهۆڵ ناساندووە.
(بەهمەن)لەزمانی پەهلەویدا بەمانای خاوەن رەسەنی چاك دێت، ناوی فریشتەیەكیشە لە ئاینی زەردەشتیدا.
شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە(22)ی مانگی (بەهمەن)ی ساڵی (1357)ی ئێرانی بەرامبەر (11)ی شوباتی ساڵی (1979)ی زاینیدا سەركەوت و، كۆتایی بەفەرمانڕەوایی پەهلەویی هێنا كە لەنێوان ساڵانی (1925) تا (1979)ی زاینیی حوكمی ئێرانیان كرد.
چی بكەین بۆ سروودی نیشتمانیی كوردستان؟
لێرەوە پێم باشە لەپێناوی پاراستنی سروودی نەتەوەیی و نیشتمانیی ئەی ڕەقیبدا هەوڵەكانمان یەك بخەین هەر لایەنە لەلای خۆیەوەو بەم شێوەیە:
یەكەم: پەرلەمانی كوردستان بەیاسا ئەم سروودە بەسروودی نەتەوەیی و نیشتمانیی بناسێنێت.
دووەم: وەزارەتی رۆشنبیریی و پەروەردەو خوێندنی باڵا باشتر بەنەوەی نوێی بناسێنن.
سێیەم: ئەكادیمیای كوردی و یەكێتیی نووسەرانی كورد ڕاڤەی وردی وشەكانی ئەم سروودە بكەن.
چوارەم: وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینیی گشتاندنێك بۆ مامۆستایانی ئایینیی بكات سەبارەت بەو فەتوایەی لیژنەی باڵای فەتوای یەكێتی زانایانی ئاینی ئیسلامیی كوردستان لەبارەی ڕەوایەتی هەستانەوە لەبەر سروودی نیشتمانیی كوردستاندا.