17ی كانوونی یەكەم، ئەو رۆژەی توركیا دووچای تاسان هات بەهۆی ئاشكرابوونی ئابڕووچوونی گەندەڵییەوە كە لەلایەن حكومەتەوە وەك هەوڵێكی كودەتا لێكدرایەوە و تەفسیری بۆ كرا، لە مێژووی توركیادا دەبێتە قۆناغێكی گرنگ. لەو رێككەوتەوە چەندەها مەسەلە مشتومڕیان لەبارەوە دەكرێت، لە نێویاندا سروشتی رژێمەكە و پرسی ئەوەی تا چەند نزیكین (یان دوورین) لەو بەڵێنەی حكومەتەوە كە توركیا بكاتە وڵاتێكی گەشەكردووی فرەیی و دیموكراسی و رێزگرتوو لە سەروەری یاسا.
ئەگەرچی ئاستێك لە رەشبینی هەیە و ناكۆكیەكی ئاست بڵندتر هەیە كە لە وڵاتەكەدا دەگوزەرێت، ئەوا من شەخسی خۆم باوەڕم وایە ئەم ناكۆكییە درەنگ یان زوو چارەسەر دەبێت و ئەو كورتهێنانە سیستماتیكیەش هەموار دەكرێتەوە. تیۆرەكەی من پشت بە لۆجیكێكی سادە دەبەستێت: هیچ كەسێك نایەوێت بگەڕێتەوە بۆ دواوە، لەبەر ئەوەی «سەردەمێكی زێڕین» نییە كە بمانەوێت بۆی بگەڕێینەوە و بیژیەنینەوە. دەرئەنجامەكانی راپرسیەكانی راوبۆچوونیش ئەوە ئاشكرا دەكەن كە لەبری ئەوەی گوێ بۆ خیتابی پارتەكان بگرن كە لە ناكۆكیە بەردەوامەكەوە تێوەگلاون، ئەوا خەڵكی پشت بە هەستی هاوبەشی خۆیان دەبەستن. لەگەڵ ئەوەشدا، پێناچێت هیچیان مایەی قەناعەت پێهێنانێكی زۆری دەنگدەر بن.
ئەو مشتومڕەی لەم وتارەدا خراوەتەڕوو سەرچاوەی ئیلهامەكەی ئەو دەرئەنجامانەیە كە لە رووماڵكردنە گشتگیرەكانی رای گشتیەوە بەدەست هاتوون، كەلەلایەن Metropoll Research Agency ئەنجامدران دوای ئابڕووچوونە گەندەڵیەكەی 17ی كانوونی یەكەم كە حكومەتی توركیا باوەڕی وایە دژی ئەو جووڵێنراوە. یەكەم شت پرسیاری لەبارەوە كرا بریتی بوو لەو تێڕوانینە گشتیەی كە كاروبارەكان چۆن لە وڵاتەكەدا بەڕێوەدەچن. لەبەر ئەوەی ئەم پرسیارە لە هەموو راپرسیەكەدا كراوە، ئەوا دەكرێت بە تێپەڕبوونی كات بەداوداچوون بۆ وەڵامەكەی بكرێت. رێژەی ئەوانەی بیركردنەوەیەكی ئیجابیان هەیە لە ئاست ئەوەی كاروبارەكان بە باشی لە توركیادا بەڕێوەدەچن بە رێژەیەكی بەردەوام لە دابەزیندایە لە تەمموزی ساڵی 2013وە. لە تەمموزی ساڵی 2013وە رێژەی ئەوانەی باوەڕیان وایە لە توركیا كاروبارەكان بە باشی بەڕێوەدەچن لە سەدا 49 بوو. لە كانوونی دووەمی ساڵی 2014دا ئەم رێژەیە بۆ لەسەدا 33 دابەزی. ئەمە كەمترین رێژەیە كە Metropoll پێوانەی كردبێت لە ساڵانی پێش دەسەڵاتی حكومەتەكەی ئاك پارتی.
رێژەی ئەو هاووڵاتیانەی باوەڕیان وایە كاروبارەكان لە وڵاتەكەدا بە باشی بەڕێوەناچن بریتییە لە 54،6% تەنانەت لە هەر چوار ئەندامێك/پشتیوانێكی (25%)ی پارتی حكومڕانی- ئاك پارتی- ئەندامێكیان هەمان بۆچوونیان هەیە. لە كاتێكدا لە سەدا 62ی پشتیوانەكانی ئاك پارتی باوەڕیان وایە كاروبارەكان لە وڵاتەكەدا بە باشی بەڕێوەدەچێت، لە كاتێكدا تەنها لە سەدا 5-12ی پشتیوانەكانی پارتەكانی دیكە- كە نوێنەریان لەپەرلەماندا هەیە- ئەم باوەڕەیان هەیە. لە سەدا 70-87ی ئەو كەسانە باوەڕیان وایە وڵاتەكە بە دۆخێكی باشدا ناڕوات.
كاتێك پرسیارێكی پتر شەخسی كرا لەبارەی ئایندەەوە(ئایا تۆ ئومێدت هەیە بەوەی چاوەڕوانی تۆ و خێزانەكەت دەكات لە ئایندەدا؟) لە سەدا 40ی خەڵك وەڵامیاندایەوە كە ئەوان « ئومێدەوارن»، وەڵامی لە سەدا 42یان ئەوەبوو «ئومێدیان نییە»، لە سەدا 15،6یان نە «ئومێدیان هەیە و نە «نائومێدن». لە راپرسی تشرینی دووەمی ساڵی 2013دا كە ئەنجامیدا، رێژەی ئەو كەسانەی «ئومێد» یان هەبوو بریتی بوو لە سەدا 46،7 رێژەی ئەو كەسانەی ئومێدیان هەبوو لە 17ی كانوونی یەكەمدا دابەزی بۆ لە سەدا 44 كە نزمترین ئاستە كە Metropoll ئەنجامی دابێت لەم ساڵانەی دواییدا.
هێشتا هاووڵاتیان وحكومەتی توركیا دەتوانن خۆشحاڵبن كە بێئومێدی تێڕوانینی باو و بڵاو نییە لە نێو خەڵكدا، گرنگترن فاكتەریش بریتی بووە لە متمانەی بەردەوامی پشتیوانەكانی ئاك پارتی بە پارتەكەیان/ حكومەتەكەیان. هەرچۆنێك بێت، بە گشتی خەڵكی توركیا ئاماژە و نیشانەیەكی بەهێز دەنێرن بۆ حكومەتەكەیان بۆ ئەوەی ئەو هەڵانە راست بكاتەوە كە تا ئێستا كردوویانە، و خۆی لە تۆمەتەكانی بەرتیل وەرگرتن پاك بكاتەوە و دەستێوەردان لە دامەزراوە رەسمیەكاندا نەكات. ئەگەر بێت و بەراوردی وەڵامی ئەو گروپانە بكەین كە پرسیاری ئەوەیان لێكراوە ئومێدیان بەو ئایندەیە هەیە كە چاوەڕوانی خۆیان و خێزانەكانیان دەكات، ئەوا دەركەوت پیاوان كەمێكی زیاتر لە ئافرەتان ئومێدەوارترن، لەكاتێكدا خەڵكە خوێندەوارەكان و خاوەن بڕوانامەكان لەوانی دیكە ئومێدەوارترن. ئەوانەی دامەزراون و ئەوانەی لە حكومەتدان و ئەوانەی مووچەیان لە سەرووی 3،500 لیرەوەیە پتر ئومێدەوارترن لە چینە كۆمەڵایەتیەكانی دیكە.
كاتێك ئومێدەواری بەپێی وەلائی حزبی دەپێوەرێت، ئەوا دەبینین كە لە سەدا 69ی پشتیوانەكانی ئاك پارتی ئومێدەوارن، لە كاتێكدا لە سەدا 16یان نائومێدن. لە سەدا 12،4ی پشتیوانەكانی جەهەپە، و لە سەدا 20ی پشتیوانەكانی مەهەپە و لە سەدا 22ی پشتیوانەكانی بەدەپە ئومێدەوارن. لەلایەكی دیكەوە، لە سەدا 70،5ی پشتیوانەكانی جەهەپە، لە سەدا 65ی پشتیوانەكانی مەهەپە، و لە سەدا 54ی پشتیوانەكانی بەدەپە نائومێدن. ئەوەی لەم رێژانەدا مایەی هەڵوەستەیە ئەوەیە رێژەی ئەوانەی نائومێدن لە هەڵكشاندایە و زیاتربووە لە رێژەی ئەو كەسانەی نائومێدن، ئەمەش بۆ یەكەم جارە لە سەردەمی حكومڕانی ئاك پارتیدا رووبدات. داكشانی ئومێد بە ئایندە و هەستكردن بە سەلامەتی شەخسی راستیەكی دانەبڕاو نییە. بەڵكو ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە كەمبوونەوەیەك هەیە لە متمانەی خەڵك لە پەیوەندیدا بە بۆچوونەكان و سەركردە سیاسیەكانەوە (بە گشتی، لە پەیوەندیدا بە نمونەی باڵاوە). رەنگە ئەمە هۆكارێك بێت بەشداربووبێت لە بەرفراوانكردنی بازنەی رەشبینی لە بواری گشتیدا.
لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەدا كە بۆ ئەوە كرا راددەی متمانە بە سەركردەكان بپێورێت، بۆ ئەوەی دەربكەوێت ئایا هێشتا متمانەیەكی بەهێز بە سەركردەكان هەیە یان نا، Metropoll ئەو راستیەی بەدی كرد كە سەرۆك عەبدوڵا گول هێشتا لە پێش كەسایەتیەكانی دیكەوەیە بە رێژەی لە سەدا 57، هەرچۆنێك بێت ئەم رێژە بە راددەی لە سەدا 8 دابەزی لە كانوونی یەكەمی 2013وە. پێدەچێت بەڕێز گول رۆڵێكی تەواوكاری نەبینیبێت بۆ راگرتنی داكشانی ئومێد و گەڕاندنەوەی متمانە. دەكرا ئەمە بە خۆدوورخستنەوەی بووایە لە رەفتارەكانی حكومەت و بە بینینی رۆڵێكی بێلایەنانە بووایە. لەگەڵ ئەوەشدا قوربانیەكی دیكە هەیە لەو ناكۆكیە هەڵكشاوەی كۆمەڵگەی دابەشكردووە. سەرۆك وەزیران، ئەردۆغان، دووەم سەركردەیە كە مایەی ئیعجابی خەڵك بێت، بە رێژەی لە سەدا 47، كە ئەمە بۆ یەكەمجار ئەو رێژەیە بۆ كەمتر لە سەدا 50 دابەزێت لەم ساڵانەی دواییدا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم ناكۆكیە بەردەوامە، كە كۆمەڵگەی دابەش كردووە، كەسێكی دیكەشی كردۆتە قوربانی، بەڕێز فەتحوڵا گولەن كە لەلایەن حكومەتەوە تۆمەتبارە بەوەی سەركردەی «دەوڵەتێكی هاوتەریب»ـە، و نیازی رووخاندنی حكومەتە، ئەویش جەماوەری لە دەستداوە. لە كاتێكدا راددەی جەماوەرێتیەكەی لە سەدا 33،5 و 29،5 بوو لە كانوونی یەكەمی هەمان ساڵدا، ئەوا لە كانوونی دووەمی ساڵی 2014دا بووە لە سەدا 14، واتە 15 خاڵی لەدەستدا و داكشا بۆ ریزبەندی حەوتەم لە رێژەی جەماوەرێتی پەیوەست بە بۆچوون و سەركردە سیاسیەكانەوە.
هەروەك بەڵگەكە ئەوە دەخاتە روو(تكایە چاوەڕوانی وتاری داهاتوو بكە) كە خەڵكی بە شێوەیەك سەیری هیچ لایەكیان ناكەن كە متمانەیەكی زۆریان هەبێت لەم ناكۆكیە بەردەوامەدا. كەواتە ئەمە بە كوێ دەگات؟ پێدەچێت هەموومان دۆڕاو بین.
لە نێو گرنگترین دەرئەنجامەكاندا كە بەدەست هاتوون بریتییە لە چۆنیەی روانینی رای گشتی بۆ «رووداوەكە». لە سەدا 42ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە باوەڕیانوایە رووداوی 17ی كانوونی یەكەم پەردە لادانە لەسەر گەندەڵیەكی بەربڵاو و بەرتیل خواردنێكی گەورە كە وەزیرەكانی كابینەكەی و خزمەكانیانی تێیدا تێوەگلاون. تەنها لە سەدا 24ی خەڵك باوەڕیانوایە كە ئەمە هەوڵی كودەتا بوو بۆ رووخاندنی حكومەتەكە. لە سەدا 25یان باوەڕیان وایە كە هەردوو كەیسەكە پەیوەندیان بەیەكەوە هەیە و بەیەكداچوون. كەواتە پێدەچێت ئەو تێڕوانینە زۆر بەربڵاو بێت كە بەرتیل خواردن لە ئارادایە بە بەراورد بە بوونی هەوڵێكی شەڕانگێزی كودەتا لەلایەن ئەكتەرە ناسیاسییەكانەوە.
بەم دواییە رای گشتی جێگۆڕكێ و دەركردنی ژمارەیەكی زۆری كارمەندی بینی لە دەزگای پۆلیس و دەسەڵاتی قەزائیدا(بە تایبەتی داواكارە گشتییەكان) كە پەیوەندیدار بوون بە لێكۆڵینەوە و دادگاییكردنی ئەو كەیسانەی بانگەشەی ئەوە دەكرا كە بەرتیل خواردنیان تێدا روویداوە. حكومەتەكە ئەم كەسانەی بەوە تۆمەتبار كرد كە هەڵساون بە بەزاندنی سنووری كاری پیشەییان. كەواتە گرنگ بوو بزانین كە ئایا ئەم كاردانەوەیەی حكومەت بەرامبەر پۆلیس و دەسەڵاتی دادوەری هەوڵێك بوو بۆ پەرەدەپۆشكردن- ئەم تۆمەتانە- یان هەوڵێك بوو بۆ رێگرتن لە ئەنجامدانی كودەتایەك لە دژی حكومەتەكە. دەرئەنجامەكە دەریخست كە لە سەدا 70ی خەڵكی باوەڕیان وایە كە تۆمەتەكان دژ بە وەزیر و خزمەكانیان راستن. لەوەش زیاتر، لە سەدا 62ی خەڵك باوەڕیانوایە كە حكومەت فشاری خستۆتەسەر پۆلیس و داواكارانی گشتی و دادەوەران. شتێكی سەیرە ببینین كە بە لەبەرچاوگرتنی ئەدای خراپی دەسەڵاتی دادوەری لە رابردوودا، ئەوا لە سەدا 64ی خەڵك باوەڕیان بە كارایی و بێلایەنی ئەم دەسەڵاتە نییە. ئەوانەی متمانەیان بە دەسەڵاتی دادوەری هەیە تەنها لە سەدا 26ی دەنگدەران پێكدەهێنن.
بە هەمان شێوە راگەیاندنیش میسداقیەتێكی نزمی هەیە. لە سەدا 64ی خەڵك باوەڕیان وایە كە راگەیاندن بە شێوەیەكی گونجاو رای گشتی ئاگادار نەكردۆتەوە. حكومەتیش پشكی بەردەكەوێت لە پەردە پۆشكردنی لێكۆڵینەوە و دادوەریەكانی پەیوەست بە كەیسی بەرتیلەوە. لە كاتێكدا لە سەدا 32ی خەڵك باوەڕیانوایە كە حكومەت هەوڵی شاردنەوەی كەیسەكە نادات، ئەوا لە سەدا 58ی خەڵك باوەڕیانوایە كە هەوڵی رەسمی هەیە بۆ پەردە پۆشكردنی. كاتێك پرسیاری ئەوەیان لێكرا ئایا رووداوەكەی 17ی كانوونی یەكەم متمانەی ئەوانی بە حكومەت لەقكردووە، لە سەدا 48ی خەڵكەكە وتوویانە كە ئەوان متمانەیان بە حكومەت كەم بۆتەوە، ئەمە لەكاتێكدا لەسەدا 34 یان تێڕوانینیان نەگۆڕاوە. پێدەچێت تەنها متمانەی لە سەدا 13ی وەڵامدەرەوەكان لە ئاست حكومەتدا زیادی كردبێت.
ئەوەی پەیوەندی بە «لایەنەكەی دیكە»ی ناكۆكییەوە هەبێت، كە لەلایەن حكومەتەوە بە «دەوڵەتی هاوتەریب» ئاماژەی بۆ دەكرێت، یان بە «چەتە»، بەڵام بە زۆری پێی دەوترێت «كۆمەڵەكە»ی نێو خەڵك، ئەوا پێدەچێت لەدەستدانێكی زۆری متمانە هەبێت بەرامبەر بەم گروپە. لە كاتێكدا لە سەدا 20ی وەڵامدەرەوەكان بە ئیجابی باسی ئەم كۆمەڵەیە دەكەن، ئەوا لە سەدا 60یان بۆچوونێكی سلبیان هەیە لە ئاستیدا. لە سەدا 57ی خەڵك باوەڕیان وایە كە ئەم كۆمەڵەیە دەوڵەتی هاوتەریب پێكدەهێنێت (لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵی حكومەت).
متمانە یان نەبوونی متمانە پەیوەندیەكی نزیكی بەوەوە هەیە كێ بەراست دەزانرێت. كاتێك پرسیاری ئەوە كرا «كێ بە راست دەزانیت لەم ناكۆكیەكدا، حكومەت یان كۆمەڵەكە؟ لە سەدا 29ی خەڵك بە گشتی، لە سەدا 54ی پشتیوانەكانی ئاك پارتی، لە سەدا 6ی پشتیوانەكانی جەهەپە، لە سەدا 11ی پشتیوانەكانی مەهەپە و لە سەدا 13ی پشتیوانەكانی بەدەپە وتیان :»حكومەت راستە». بە پێچەوانەوە، لە سەدا 6ی خەڵك بە گشتی، لە سەدا 5ی پشتیوانەكانی ئاك پارتی، و لەسەدا 7ی پشتیوانەكانی جەهەپە، و لە سەدا 10ی پشتیوانەكانی مەهەپە و لە سەدا 3ی پشتیوانەكانی بەدەپە وتیان: «كۆمەڵەكە لەسەر هەقە». لە سەدا 45ی خەڵك باوەڕیان وایە « هیچیان لەسەر هەق نین».
دووبارە ئەوە روونە كە هیچ براوەیەك نییە لە ناكۆكییەكەدا. رای گشتی كارتی زەردی بەرزكردۆتەوە بۆ هەموو ئەكتەرە سیاسییەكان و ئاماژە بەوە دەكات لە ناوخۆدا دادپەروەری و سەقامگیری و گەشەگردنی دەوێت.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا