رەفتارەكانی ئەم دواییەی سەرۆك وەزیران، رەجەب تەیب ئەردۆغان، تەمی گومانی خستەسەر میسداقیەتی دیموكراسیەكەی، هەروەها گومانی دروستكرد لەبارەی ئەوەی ئایا دەكرێت وەك هاوپەیمانێكی رۆژئاوا پشت بە توركیا ببەسترێت؟. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت هاوكاری توركیا بكات بۆ ئەوەی راستەڕێ بێتەوە، ئەویش بەوەی -كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی- بیسەلمێنێت پابەندە بە ئاوێتەكردنی ئیرۆ-ئەتلانتیكەوە و گەیشتنی-توركیا- بە یەكێتی ئەوروپا بەكاربهێنێت بۆ هاندانی گرتنەبەری رێگاچارەی بنیاتنەرتر لەلایەن توركیاوە لەبارەی مافەكانی مرۆڤ و كێشەی كورد و پەیوەندیە ئیقلمیەكانەوە.
لەوەتەی پارتی داد و گەشەپێدان لە ساڵی 2002ـەوە دەسەڵاتی گرتۆتە دەست، ئەردۆغان ئابووری توركیا بەرەو سەقامگیری بردووە و دەیەیەك لە گەشەكردنی دەست پێكرد. توركیا بۆتە وڵاتێكی پێشەنگ لە گروپی 20دا، هەروەها بۆتە بازاڕێكی گرنگ كە لە دەركەوتن و دروستبووندایە. ئەردۆغان شایستەی ستایشە لەبەرامبەر سیاسەتە ئابووریەكانی. هەروەها شایستەی پیاهەڵدانە كە دامەزراوەی سەربازی خستەژێر دەستیەوە و دەوڵەتی قووڵی(Deep State) ملكەچ بە دەسەڵاتی مەدەنی كرد.
بوژانەوەی ئابووری توركیا وایكرد تەركیز لەسەر مەیلی خۆسەپێنی ئاك پارتی نەكرێت. بەڵام توركەكان خەڵكانێكی خاوەن شانازین كە قابیلی كڕین و ترساندن یان ناچاركردن نین. بۆ یەكەمجار لە ماوەی 11ی ساڵی حكومڕانی ئەردۆغاندا، توركەكان هەڵوێست وەردرەگرن و داوای زیاتر لە حكومەت دەكەن.
توڕەیی جەماوەری لە كەف و كوڵدا بوو كاتێك ئەردۆغان فەرمانی دەركرد كە رێوشوێنی توند بگیرێتەبەر دژی ئەو خۆپیشاندەرە ئاشتیخوازانەی ناڕەزاییان دژی دروستكردنی مۆڵێك لە جیزی پارك لە ناوەڕاستی ئەستەنبول دەردەبڕی. خۆپیشاندانەكان بۆ 70 شار بڵاوبوونەوە، ئەوەی ئاگرەكەی زیاتر خۆشكرد رەفتاری دڵڕەقانەی پۆلیس و دەستگیركردنی سیستماتیكیانەی خۆپیشاندەران بوو. لە بەشێكدا هۆكاری لەدەستدانی دەرفەتی ئەنجامدانی یارییەكانی ئۆلۆمپیكس لە توركیا بۆ ئەو توندوتیژیە زۆرە دەگەڕێتەوە كە لە جیزیدا بەكارهێنرا. پاڵنەری خۆپیشاندەران بێزاربوونیان بوو لە دەستێوەردانی سیستماتیكی حكومەت لە ژیانی تایبەتیاندا. توركە عەلمانیەكان توڕەن لە خۆسەپاندنە ئیسلامیەكانی ئەردۆغانەوە كە پەیوەستن بە خواردنەوەی ئەلكهول، قەبارەی خێزان و تەنانەت رەنگی قەڵەمی لێو(سوراوی لێو). ئازادی رادەبڕین هێرشی دەكرێتەسەر، چونكە رێوشوێنی قەزائی دژی ركابەرە سیاسییەكان دەگیرێتەبەر. هەر لە ساڵی 2007ـەوە، پتر لە 500 رۆژنامەنووس و ئەفسەری سوپا دەستگیركراون و تۆمەتی پیلانگێڕیان دژ بە حكومەتی ئەردۆغان خراوەتەپاڵ. كەسانێك هەن بۆ كاتێكی نادیار دەستگیركراون، ئەمەش سەروەری یاسا لە ناودەبات.
سەرەڕای ئەوەش، ئەردۆغان دەرفەتێكی مێژوویی بە فیڕۆدا بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، كە بۆتە هۆی لە ناوبردنی گیانی 40.000 كەس لە ماوەی سێ دەیەدا. پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) ئاگربەست و كشاندنەوەی هێزەكانی لە 23ی ئازاری 2013دا راگەیاند. بەڵام ئەردۆغان وەك ئامانجێك لە ئاگربەستەكەی روانی، نەك وەك بەشێك لە پرۆسەیەك بۆ چارەسەركردنی نیگەرانیەكانی كورد. ئەردۆغان نەیتوانیوە زیندانیە سیاسییەكان ئازاد بكات كە بە تۆمەتی هەڵبەستراو دەستگیركراون، گوایە پەیوەندیان بە رێكخراوێكی تیرۆریستیەوە هەیە. هەروەها شكستی هێنا لە هەمواركردنی یاسای سزادان و یاسای دژەتیرۆر كە بۆ سنوردراكردن و كەمكردنەوەی ئازادیە بنەڕەتیەكان بەكاردەهێنرێن. سەرەڕای ئەوەش، شكستی هێنا لە گرتنەبەری زەمانەتی دەستووری بۆ ناسنامەی كوردی و مافە سیاسی و كەلتوریەكانیان، یاخود بۆ شۆڕكردنەوەی دەسەڵات بۆ حكومەتی مەحەلی، كە تێیدا كوردەكان كۆنتڕۆڵێكی زیاتریان هەبێت بەسەر كاروبارە ئیداری و ئابووری و پرسە كەلتوریەكانیانەوە، وەك پەروەردە و بەكارهێنانی زمانی مەحەلی. ئەردۆغان پشتیوانی «دەستوورێكی مەدەنی» دەكات، لەبەر ئەوەی خەونی ئەردۆغان ئەوەیە سیستمەكە بكاتە سەرۆكایەتی.
لەبارەی سیاسەتی دەرەوە، ئەردۆغان یەك بە دوای یەك هەنگاوی هەڵە هەڵدەگرێت. جگە لە كوردستانی عێراق توركیا لە ناكۆكیدایە لەگەڵ سەرجەم دراوسێكانیدا. سیاسەتی «سفركێشە» لەگەڵ دراوسێكانیدا شكستهێنانێكی تەواوە بۆ خۆی. توركیا باڵیۆزی نییە لە میسر و سوریا و ئیسرائیلدا. لە كاتێكدا ئەردۆغان پشتیوانی لە كردەوەیەكی سەربازی كرد لە سوریا، ئەوا توركەكان قەناعەتیان بەم كارە نەبوو. زۆرێك بێزارن لەو تێچوونەی لە پشتیوانیكردنی ئاوارە سوریەكاندا خەرج دەكرێت و ئەو توندوتیژیەی لە سنورەوە دەپەڕێتەوە. ئەردۆغان توركیای خستۆتەڕێزی سعودیە و وڵاتانی كەنداوەوە دژ بە ئەسەد، و پشتیوانی بەرەی ئەل نوسرە و گروپە جیهادیەكانی دیكە دەكات. ئەو باوەش بۆ ئیخوان موسلمینی تونس و میسر دەكاتەوە و پشتیوانی حەمماس دەكات. لوتبەرزی ئەردۆغان، خۆسەپێنی و كەسایەتیە جەمسەرگیریەكەی گرژی لە نێوان توركەكاندا دروست كردووە، هەروەها لە نێوان توركیا و یەكێتی ئەوروپاشدا. ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا هەر تەنها دەستكەوتی ماددی بە دواوە نایەت. بەڵكو دەوڵەتە ئەندامەكان هاوبەشن لە «بەها ئەوروپیەكان»دا، لە چەسپاندنی مافەكانی مرۆڤ، و مافەكانی ئافرەتان و كەمینەكان و گروپەكانی داكۆكیكار لە مافەكان.
لە كانوونی یەكەمی ساڵی 1999دا، توركیا بووە كاندیدی ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا. لە ساڵی 2004دا، راپرسیەكی رای گشتی- كە لەلایەن» German Marshall Fund» كرابو بەو دەرئەنجامە گەیشت كە لە سەدا 75ی توركەكان پشتیوانی ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا دەكەن. بەڵام ئەو ژمارەیە بە بەردەوامی لە دابەزیندایە. لە ئێستادا تەنها لە سەدا 44ی توركەكان پێیان باشە بچنە ناو یەكێتی ئەوروپاوە. وڵاتانی ئەوروپا بەشێكی زۆر ئۆباڵەكەیان بەردەكەوێت. ئەندامە بەهێزەكانی یەكێتی ئەوروپا-ئەڵمانیا، فەڕەنسا و هۆڵەندا- گومانی خۆیان دەربڕی لەبارەی گونجانی توركیا بۆ بوونە ئەندام، لەبری ئەوە چەندین بەدیلی جیاوازیان خستەڕوو. ئەڵمانیا پێشنیاری ئەوەی كرد-توركیا- بكرێتە شەریكێكی خاوەن ئیمتیاز «privileged partnership» ئەردۆغان ئیدانەی ئەمەی كرد و رایگەیاند ئەمە دووپێوانەییە لە مامەڵەكردندا. كاتێك فەڕەنسا پێشنیاری ئەنجامدانی راپرسی كرد لەبارەی كاندیدبوونی توركیاوە، ئەوا-ئەردۆغان سەرۆكی فەڕەنسای-نیكۆلاس ساركۆزی- بە رەگەزپەرستی تۆمەتباركرد. ئەردۆغان لەبارەی تەحەفوزاتەكانی هۆڵەنداوە وتی ئەمە تۆقینە لە ئیسلام « Islam phobia»ئەو یەكێتی ئەوروپایی بە یانەیەكی مەسیحی وەسفكرد. ئەردۆغان كە لە یەكێتی ئەرووپا توڕەبوو، لەبەر ئەوەی ئامانجەكانیان گۆڕی، دەستی كرد بە دروستكردنی شەراكەتێكی ستراتیجی لەگەڵ روسیادا و رووی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سوڕاند، بەرەو ئێران رۆیشت و هەوڵی كێشكردنی شەقامی عەرەبیدا.
ئەو كەوتە شەڕی راگەیاندنەوە- وشەوە- لەگەڵ سەركردەكانی ئەوروپادا، ئەمەش كاریگەری هەبوو لەسەر تێڕوانینی توركەكان لە ئاست یەكێتی ئەوروپادا. هەروەها سەركردەكانی ئەوروپاش هەڵەیان كرد كاتێك كەوتنە وەڵامدانەوەی ئەردۆغان. چونكە ئەوان بە ئاشكرا و لە راگەیاندنەكانەوە مشتومڕیان لەبارەی بابەتگەلێكەوە دەركرد كە دەكرا بە شێوەیەكی شاردراوەتر چارەسەربكرانایە. گومانەكانی ئەوروپا لە ئاست توركیا ئەو كاتە دروست بوو كە ئەوروپا بەهۆی بەرفراوانبوونەوە شەكەت بوو، هەروەها رووبەڕووی قەیرانێكی دارایی گەورە بۆوە. چیتر توركەكان باوەڕیان وانییە كە لەلایەن یەكێتی ئەوروپاوە خوازراو بن. ئەوان هەقی خۆیانە بە گومان بن لە چوونە نێو جەستەیەك كە ئەوانی ناوێت. لە پێناو هەڵكشاندنی گرژیەكاندا بۆ مەبەستی دەستكەوتی سیاسی، ئەردۆغان پشتی بە برینداركردنی هەستەكان بەست، ئەویش كاتێك پەنای بردە بەر وروژاندنی هەستی ناسیۆنالیستی و شكۆی برینداربوو.
دەبێت وڵاتانی كاندیدی ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا مەرجە ئابووری و سیاسییەكان بەدی بهێنن كەپێیان دەوترێت پێوەرەكانی كۆپنهاگن «Copenhagen criteria»دەبێت كاندیدەكە حكومەتێكی دیموكراتی سەقامگیری هەبێت كە رێز لەسەروەری یاسا بگرێت، هەروەها رێز لە ئازادی و دامەزراوەكانیش بگرێت. كۆمیسیۆنی یەكێتی ئەوروپا ساڵانە راپۆرتێك لەبارەی «بەرەوپێشچوونەكانەوە بڵاودەكاتەوە، هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە دەكات ئایا توركیا پابەند بووە بە « the acquis communautaire « كە ئەمەش 35 چاپتەر لە خۆدەگرێت و نزیكەی 800 لاپەڕەیە لەبارەی رێسا و رێنماییەكانی پەیوەست بە كاندیدبوونەوە.–كۆمسیۆنی یەكێتی ئەوروپا-ئەم پێداچوونەوەیە بەكاردەهێنێت بۆ ئەوەی پێشنیاری هەمواركردن بكات لە سیاسەتەكاندا، هەم بەرەوپێشچوونەكان و هەم كێشەكانیش زەقدەكاتەوە. لە كاتێكدا ئەوە سەلمێنراوە كە پرۆسەی گەیشتن بە یەكێتی ئەوروپا ئامرازێكی كارایە بۆ كاریگەربوون لەسەر چاكسازیەكانی نێو وڵاتانی كاندید، بەڵام چوارچێوەی گەیشتن بە یەكێتی ئەوروپا كاریگەریەكی سنورداری دەبێت، ئەگەر توركەكان باوەڕیان وانەبێت دەرفەتێكی راستگۆیانەیان لەبەردەمدایە بۆ چوونە نێو یەكێتی ئەوروپاوە. بنیاتنانەوەی متمانەی توركەكان بە ئەوروپا بەوە دەست پێبكات كە خەسڵەتی ئەوروپی بوونی توركیا تەئكیدی لێبكرێتەوە.
پێویستە ئەنجومەنی ئەوروپی وەزیرەكان بە ئاشكرا خۆی پابەند بكاتەوە بە ئەندامێتی تەواوی توركیاوە. راوێژكاری ئەڵمانیا ئەنگێلا مێركڵ دەتوانێت پەیامی پشتیوانی بنێرێت كە ئاماژە بە مەرج و مەرجكاری لە خۆنەگرێت. یەكێتی ئەوروپا دەتوانێت جەخت لەسەر ئەو سوودانە بكاتەوە كە توركیا لە گەیشتن بە بازاڕی ئەوروپی بەدەستیان دەهێنێت، هەروەها دەتوانێت گوزارشت لە پابەندبونی خۆی بكات بە پێدانی هاوكاری بەردەوامی پێش ئەندامێتی، لەگەڵ ئاسانكاری بۆ پێدانی ڤیزا بۆ ئەو كەسانەی هەڵگری پەساپۆرتی توركین.
بە هەمان شێوە دەبێت یەكێتی ئەوروپا بیر لە كردنەوەی چاپتەری نوێ بكاتەوە لە گفتوگۆكانی پەیوەست بە ئەندامێتی. بە دیاری كراوی دەتوانێت بە چاپتەری 23 دەست پێبكات، كە پەیوەستە بە مامەڵەكردن لەگەڵ مافەكانی مرۆڤدا. چوونە گفتوگۆوە لەگەڵ ئەنقەرە لەبارەی مافەكانی مرۆڤ چوارچێوەیەك بە یەكێتی ئەوروپا دەدات بۆ ئەوەی نیگەرانیەكانی خۆیی بخاتەڕوو. بە شێوەیەكی بەرفراونتر، بنیاتنانەوەی متمانە لە پرۆسەی بەدەستهێنانی ئەندامێتیدا دەستڕۆیشتوویی بۆ رۆژئاوا دەگەڕێنێتەوە لەبارەی چەند پرسێكەوە، هەر لە پرسی مافەكانی مرۆڤەوە بۆ كێشەكانی ژینگە، بۆ هاوكاری لەبارەی هاتوچۆی سنورەكانی نێوان توركیا و دراوسێكانی. توركیا پێویستی بە رێگایەك و بە خشتەیەكی زەمەنی هەیە بۆ بەدەستهێنانی ئەندامێتی كە بە روونی دەستكەوتەكان، هەروەها دەرئەنجامە خراپەكانیش دیاری بكات ئەگەر هاتوو رەفتار و كردەوەكانی لەگەڵ نۆرمە ئەوروپیەكاندا نەگونجێن. سیاسەتی پاداشت و سزا بناغەی رێگاچارەیەكی بنیاتنەرترە كە رۆژئاوا لە ئاست توركیادا بیگرێتەبەر. بەڵام بۆ ئەوەی سیاسەتی پاداشت و سزا سەركەوتوو بێت، ئەوا دەبێت توركەكان قەناعەتیان بەوە هەبێت كە ئەوان پاڵێوراوێكی راستەقینەن بۆ چوونە نێو ئەوروپاوە.

* دیڤید فلیپس بەڕێوەبەری سەنتەری بونیادنانی ئاشتی و پرۆگرامەكانی مافی مرۆڤ لەزانكۆی كۆلۆمبیا، ئەم وتارەی بۆ رۆژنامەی هەفینگتۆن پۆست () نووسیوە، بە تایبەتیش نووسەر بۆ گوڵانی ناردووەو حەزیكرد لە گوڵانیش بەكوردی بڵاو بكرێتەوە. ئێمەش لەسەر داوای خۆی بە كوردی بڵاومان كردەوە.