لە وتارێكمدا ئاماژەم بەوەكردبوو كە مالیكی بۆ چەسپاندنی حكومەتێكی مەركەزی لە عێراق وەك دوا هەنگاو داوای هەمواركردنی دەستوور دەكات.
ئەوەی لێی دەترسام بە فیعلی روویدا، ئەمەش كاتێ مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەفتەی رابردوو لە كۆڕێكی رێكخراوی دەستەبژێر و توانا عێراقییەكاندا، سەبارەت بە دەسەڵاتداران بە هەرێم و پارێزگاكان گوتی: ساڵی 2005 دەستوور بە پەلە نووسراوەتەوە و بەبێ بوونی حكومەتێكی مەركەزی بەهێز لە عێراقدا، هەرێم و پارێزگای فیدراڵی بوونی نابێت، چونكە سەروەری وئاسایش لەلایەن حكومەتی ناوەندییەوە سەرپەرشتی و دابین دەكرێن، ئەگەر حكومەتی مەركەزی نەتوانێت ئەو ئەركانە بەباشی بەجێ بگەیەنێت، ئەوا هەڕەشە بۆ سەر یەكتری دروست دەكەن.
هەر لەو كۆڕەدا مالیكی داوایكرد پێداچوونەوە بە دەستووردا بكرێت و دەسەڵاتەكان بەشێوەیەكی روونتر دابەش بكرێن، بەتایبەتی دەسەڵاتەكانی حكومەتی مەركەزی، هەروەها جەختی كردەوە لەسەر پێویستی گەڕاندنەوەی هەندێك لە دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكان بۆ حكومەتی مەركەزی، تا حكومەتێكی مەركەزی بەهێز دروست بێت.
مالیكی باسی لەبارەی پەیوەندییەكانی هەرێم و ناوەند كرد و داوایكرد مەركەز دەسەڵاتێكی تەواوی بەدەستەوە بێت و بتوانێت مامەڵەی توند بەكار بهێنێت، چونكە لە هەندێ كێشەدا كە لە نێوان مەركەز و هەرێمدا هەیە، هاوكێشەی دوو حكومەتی هاوتا لە ئارادایە نەك حكومەتێكی مەركەزی و حكومەتێكی فیدراڵی كە دەسەڵاتەكانی كەمتر و بچووكترە.
مالیكی بەم قسانە نەك هەر هێڵی سەوز و شینی بەزاند، بەڵكو هێڵی سووریش، من عیلاقەم بە قسەكانی سامی ئەلعەسكەری نییە كە دەڵێ ئەم قسانەی مالیكی بۆ گشت عێراقە نەك هەرێمی كوردستان و هەق نییە كورد وا لێكی بداتەوە كە ئەم قسانەی مالیكی بۆ ئەوە.
مالیكی بە روونی دەڵێ: لە هەندێ كێشەدا كە لە نێوان مەركەز و هەرێمدا هەیە، كەواتە مەبەست لەو هەرێمە هەرێمی كوردستانە، چونكە جگە لەو هەرێمە تا ئێستا هەرێمی تر دروست نەكراون.
وا پێدەچێ مالیكی لە دەستوور و سیستەمی فیدراڵی پاشگەز بووبێتەوە، هەموو ئاماژەكان دان بەو راستییە دەنێن. لەوەشدا زۆربەی لایەنە سیاسییەكان پشتگیری لەمالیكی دەكەن، بەتایبەتی سوننەكان و هەندێ لایەنی شیعی.
ئێستا سەرجەم لایەنە عێراقییەكان جگە لە كورد و بەشێكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی، لە دژی فیدراڵین و دەیانەوێت ئەو سیستەمە لە عێراق هەڵبوەشێننەوە.
بۆیە رۆژ لە دوای رۆژ تەگەرە دەخەنە بەردەم هەرێمی كوردستان و ئەو تەگەرانەش دروست پێچەوانەی ئەو دەستوورەن كە مالیكی دەیەوێ هەمواری بكات، لە راستیدا هەوڵەكانی سەرۆك وەزیران لە تەگەرە خستنی لەبەردەم هەرێمی كوردستاندا تا دێت زیاد دەكات، وەك:
1- قەدەغەكردنی زمانی كوردی لە زانكۆكانی عێراق، جگە لە هەرێمی كوردستان، مەبەستیش لەو قەدەغەكردنە زانكۆی كەركووكە، ئەمەش پێچەوانەی ماددەی چواری بڕگەیەكی دەستوورە كە تیایدا هاتووە هەردوو زمانی عەرەبی و كوردی دوو زمانی فەرمین.
2- حكومەتی عێراق بە نیازی دروستكردنی فەوجی ئیسنادە لە كەركووك و بەرپرسانی كوردیش پێیان وایە، ئەم نیازەی مالیكی مەبەستی سیاسی لە پشتەوەیە دەبێتە هۆی تەگەرە خستنی لەبەردەم جێبەجێكردنی ماددەی 140 و كێشەكەش لە ململانێی سیاسییەوە دەگوازێتەوە بۆ ململانێیەكی ئایینی و نەتەوەیی.
3- لە چەند رۆژی رابردوودا سوپای عێراق سریەیەكی تایبەتی ناردۆتە ناوچەی نەفتخانەی قەزای خانەقین، لەكاتێكدا گشت بەرپرسانی ئەو ناوچەیە تەئكید لەوە دەكەنەوە كە ئەو ناوچەیە ئارامە و پێویستی بە هێزی نوێ نییە، ناوچەی نەفتخانە ناوچەیەكی ستراتیژییە و چەندین بیرە نەوتی تێدایە كە بەرای ئەو بەرپرسانە جێگیركردنی ئەو سریەیە مەبەستی سیاسی لە پشتەوەیە، نەك ئەمنی.
4- رەشكردنی وێنەی كورد جارێك بەبیانووی ئەوەی كە دژی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانە و جارێكیش گوایە دەستی لەكۆچپێكردنی مەسیحییەكان هەیە، كەچی هەر بەخۆیان دژی هەڵبژاردنەكە بوون هەربەخۆشیان دەستیان لە كۆچپێكردنی مەسیحییەكان هەبوو، ئەویش بەمەبەستی ئەوەی كوردی پێ لاواز بكەن لە پارێزگای موسڵدا.
5- وەزارەتی گواستنەوەی عێراق بە فەرمانێكی ئیداری كە لە رۆژی 9/11 دەرچووە 378 فەرمانبەری لقی كەركووكی كۆمپانیای گشتی گواستنەوەی وشكانی دەركرد كە گشتیان كوردن.
6- رۆژنامەی (البیئە الجدیدە) كە هی شیعەكانە بڵاویكردەوە كە مالیكی لە كۆبوونەوەیەكیدا لەگەڵ ژمارەیەك پارێزگاردا رایگەیاندبوو كە نابێت هیچ هەرێمێك پۆستی بریكاری وەزیر و بەڕێوەبەری گشتی لە حكومەتی فیدراڵدا هەبێت و نابێت لەو دەسەڵاتانە لابدات كە بۆی دیاریكراوە، ئاماژەی بەوەش داوە كە هەرێمەكان تەنیا دەتوانن لە پێكهاتەی حكومەتی فیدراڵدا وەزیریان هەبێت نەك پۆستەكانی خوارووتر.
7- لە كۆبوونەوەیەكی لێپرسراوانی سوپای عێراقیدا لەگەڵ لێپرسراوانی ئیدارەی ناحیەی جەبارە و پۆلیسی گەرمیان كە بە ئامادەبوونی نوێنەری هێزەكانی ئەمەریكا لە سەعدیە بەڕێوە چوو، نوێنەرانی حكومەتی عێراق سووربوونی خۆیان لەسەر هێنانی هێز بۆ ناوچەكە دووپاتكردەوە.
8- لە كۆبوونەوەیەكدا كە بۆ بڕیاردان لەسەر بودجەی حكومەتی فیدراڵی بۆ ساڵی 2009 لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بەڕێوە دەچوو، مالیكی و هەندێ لە وەزیران بەتوندی داوای پێداچوونەوەیان لەبەركەوتی هەرێمی كوردستان كرد كە لە 17% یە و هۆكارەكەشیان بۆ بوونی گەندەڵی و بە قاچاغ فرۆشتنی نەوت و پابەند نەبوون بە دەستوور كردبوو لە هەرێمی كوردستان. راستە بەهۆی داكۆكیكردنی ستافی كوردی لەئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بە هێشتنەوەی ئەو لە 17%یە و بڕیاردان لەسەری، بەڵام ئەم مەسەلەیە خۆی لەخۆیدا ئاماژەیەكە بۆ نیازی مالیكی و ئەو گرووپەی كە پشتگیری لێدەكەن.
من پێشتریش گوتوومە: كورد با چاوەڕوانی شتێك لە مالیكی نەكات، خۆ رۆژانە بە چاوی خۆمان دەبینین كە چۆن تاكڕەوانە و بێ لەبەرچاوگرتنی پرەنسیپی بەشداری هەمە لایەنە و تەوافوق هەنگاو دەنێت و دژایەتی خۆشی بۆ هەرێمی كوردستان ناشارێتەوە.
هەمواركردنی دەستوور تەنیا داوای شیعەكان نییە، بەڵكو هێزە سوننییەكانیش پشتگیری لێ دەكەن، ئەمە سەرەڕای ئێران هەتا هەندێ لە نێوەندە سیاسییەكان پێیان وایە مالیكی لەو هەنگاوەیدا ئەجیندای ئێران جێبەجێ دەكات و بە تێڕوانینی خۆیەوە حكومەتی ناوەندی عێراق هەر بەدەستی شیعە دەمێنێتەوە.
پێشتر ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بە پێچەوانەی حزبی دەعوە لەگەڵ سیستەمی فیدراڵی بوو، بەڵام ئێستا بەشێك لەسەركردەكانی ئەو سیاسەتەی ئەنجوومەنیان گۆڕیوە، كەوا دیارە ئەویش هەر بەهۆی فشاری ئێرانەوە بێ.
بەراستی شەراكەت بەو شێوەیە ناكرێت و ئەوەی مالیكیش دەیكات بناغەی ئەو شتانە هەڵدەتەكێنێتەوە كە كورد لەگەڵ حكومەتی ناوەندی لەسەری رێك كەوتوون بۆ پێكهێنانی حكومەت، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان مالیكی كاتێ ئەو قسانە دەكات پێنج لیژنە بۆ چارەسەری كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا پێكهێنراوە. پرسیار ئەوەیە: ئایا مالیكی باوەڕی بە كاری ئەو لیژنانە هەیە یان نە؟ بەڕای من ئەگەر باوەڕی پێیان هەبوایە ئەو قسانەی نەدەكرد و داوای كەمكردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمیشی نەدەكردەوە.
هەڵەی ئێمەو ئەنجوومەنی باڵا لەوەدایە بەر لە دوو ساڵ كە مالیكی بە تەنیا مابووەوەو تەنیا كورد و ئەنجومەن پشتگیریان لێدەكرد، ئەو شتانەمان لەگەڵدا ساغ نەدەكردەوە، مەسەلەكە ئەوەندە دواخرا تا وای لێهات ئەو كابرایە بە تەنیا بڕیار بدات و رای خۆشی بەسەر لایەنەكانی دیكەدا بسەپێنێت.
ئەوەی جێی داخە هەندێ لەسەركردەكانی ئەنجومەنی باڵا پشتگیری لەو هەڵوێستەی مالیكی دەكەن و هەندێكی تریش دژن.
ئەوانەی دژن د.عادل عەبدولمەهدی سەركردایەتیان دەكات، بەڵام دژایەتییەكی بێ سوود.
لەبیرمە لە كۆبوونەوەیەكی چوارقۆڵیدا كە لە بەغدا بەڕێوەچوو وتیایدا سەرۆك كۆمار و سەرۆك بارزانی و مالیكی و د.عادل عەبدولمەهدی ئامادەی بوون، د.عادل عەبدولمەهدی زۆر بەتوندی لەگەڵ مالیكی قسەی كرد و بەرگری لە هەڵوێستی هەرێمی كوردستان كرد و بەمالیكی گوت:
1- چۆن بەیەك چاو سەیری خانەقین و بەسرە دەكەیت و دەڵێی ئەمانە لە یاسا لایانداوە، ئایا كورد لە خانەقین لە یاسا لایداوە؟
2- تا ساڵی 2003 هەرێمی كوردستان دەوڵەت بوو، خەڵكەكەی بە ئیرادەی خۆیان رازی بوون لە چوارچێوەی عێراقی فیدراڵ بمێننەوە، ئایا دەكرێ ئێستا ئەو مامەڵە توندەیان لەگەڵ بكەیت؟
3- ئەگەر تێبینی لەسەر كورد هەبێ گوایە هەڵە دەكەن و دیاردەی گەندەڵیی تەشەنەی كردووە، ئەوا كورد 17% ی هەڵەی عێراقیان بەبەردەكەوێ، باشە ئەی 83% دیكەی هەڵەكە كێ لێی بەرپرسیارە. ئەگەر وەڵامت دەوێ ئەوا ئێمە بەرگەی ئەو هەڵانە دەگرین و دەبێ ئێمەش چاو بە باری خۆمان بخشێنینەوە و چارەسەری ئەو هەڵانەی خۆمان بكەین.
4- من نازانم تۆ ئەو پۆستەت بە ویراسە وەرگرتووە یان نە؟ ئێمە دەنگمان بەتۆدا كەچی ئێستا دژ بە ئێمە رەفتار دەكەیت، كە قسەش دەكەین دەڵێی وەڵڵا پیلان دەگێڕن.
5- تۆ دەڵێی فەریق بابەكر سەرۆكی ئەركانە و پلەی رۆكنی نییە، ئەی تۆ كە فەرماندەی هێزە چەكدارەكانی عێراقی ئایا پلەی روكنت هەیە؟ ئەگەر دەتەوێ بابەكر بگۆڕی فەرموو بیگۆڕە و ئێمە مانع نابین، بەڵام دەبێ لەجیاتی ئەو كابرایەكی نیشتمانپەروەر بهێنی نەك بەعسییەك كە ئێستا سوپاكەت لێیان پڕە.
6- تۆ كە داوای حكومەتێكی مەركەزی بەهێز دەكەی، ئایا بۆ دامەزراندنی حكومەتێكی وا پشت بە كێ دەبەستی، بەو سوپایەی كە بەبێ ئەمەریكییەكان ناتوانێ هیچ بكات. ئەگەر پشت بەو سوپایە بەهێز بێ ئەوا دەبێ هەر لە ئێستاوە فاتیحە لەسەرخۆمان بخوێنین.
7- ئەوەی تۆ دەتەوێ مەركەزییەت نییە، بەڵكو دیكتاتۆرییەتە و دەتەوێ بە تاكڕەوی عێراق بەڕێوە ببەیت، ئێمەش لەگەڵ بەهێزكردنی عێراقین، بەڵام جیاوازی ئێمە و تۆ لەوە دایە كە بۆ ئەوەی عێراق بەهێز بكەین دەبێت لە بەهێزكردنی هەرێمەكانەوە دەست پێبكەین.
بە كورتی مالیكی بە پێچەوانەی پرەنسیپە نوێیەكانی عێراقەوە دەیەوێت زیاد لەوەی لە دەستووردا بۆی دانراوە دەسەڵاتی هەبێت و زۆرینەی دەسەڵاتەكانیش لە خۆی و حزبەكەی حزبی دەعوە كۆ بكاتەوە.
ئەدی ئەوە نییە سەرجەم ئەندامانی وەفدی دانوستكاری رێككەوتنی ستراتیژی عێراق- ئەمەریكا لە حزبەكەی خۆی پێكهێناوە و بە ویستی خۆی و حزبەكەی گۆڕانكاری تیا دەكات بە بێ ئەوەی هیچ حسابێك بۆ لایەنەكانی دیكە بكات.
لەراستیدا دەبێ كورد هەڵوێستێكی روون و ئاشكرای هەبێت لە ئاست ئەم قسانەی مالیكیدا و پێویستە بە هاوپەیمانییەتەكانی خۆی بچێتەوە و چیتر مەسەلە هەڵواسراوەكانی نێوان بەغدا و هەولێر دوانەخات، چونكە هەرچەند ئەو مەسەلانە بەبێ چارەسەر بمێننەوە زیاتر زیان بە كورد دەگەیەنن و چارەسەریشیان زەحمەت دەبێ.
سێ ساڵە كورد وتووێژ لەگەڵ بەغدا دەكات، بەڵام هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆی لێ نەكەوتۆتەتەوە، بۆیە پێویستە چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ ئەو مەسەلانە بدۆزرێتەوە و بۆ لایەنەكەی تریش روون بكرێتەوە كە ئەمەی دەیكات نەك هەر پێچەوانەی سیستەمی فیدراڵییە، بەڵكو پێچەوانەی دەستووریشە كە زیاتر لە 80%ی خەڵكی عێراق دەنگیان بۆ داوە.
ئایا مالیكی ئەوە نازانێت كە هەمواركردنی دەستوور پێویستی بە راپرسییەكی دیكە هەیە و ئەگەر تەوافقی لەسەر نەكرێ ئەوا لە توانای سێ پارێزگا هەیە رەزامەندی لەسەر ئەو هەمواركردنە نەدەن؟ بەمەش مەسەلەكە هەمدیسان دەگەڕێتەوە بۆ خاڵی سفر..!
ئایا هەقی كورد نییە لە هەموو نیازەكانی حكومەتی فیدراڵی بترسێ، لە كاتێكدا تا ئێستا یەك لەدەی ئەو دەستوورە جێبەجێ نەكراوە، كەچی داوای هەمواركردنی دەكرێ و لەوانەشە لەو هەمواركردنە هەر بەتەواوی ماددەی 140 بسرێتەوە. ئایا هەقی كورد نەبوو كاتێ كە مالیكی ویستی فڕۆكەی جەنگی F16 لە ئەمەریكا بكرێ داوای گرەنتی بكات، كە ئەو فرۆكانە دژ بە گەلی كوردستان بەكار نەیەت؟ ئایا كێ زامنی ئەوە دەكات كە ئەو فرۆكانە دژ بە گەلی كوردستان بەكار نەیەت، بەتایبەتی لەكاتی تەنگژەی خانەقیندا و هەروەكو دیتمان سوپای عێراق دەستی لەسەر پەلەپیتكی چەكەكانی نابوو؟ كە ئەگەر حیكمەتی سەركردایەتی كورد نەبوایە ئەوا روودانی شەڕ شتێكی حەتمی بوو. ئێستا چوار سیناریۆ لەبەردەم هەردوولادایە:
1- مالیكی لەبەرامبەر فشارەكانی هاوپەیمانانی كوردستان و ئەنجومەنی باڵا واز لە بیرۆكەی هەمواركردنی دەستوور و ئەنجوومەنەكانی ئیسناد بێنێ.
2- مالیكی سوور بێ لەسەر هەڵوێستی خۆی كە ئەمەش وا لە هاوپەیمانی كوردستان و ئەنجومەنی باڵا دەكات هەوڵی لابردنی مالیكی بدەن.
3- سەرۆكایەتی كۆمار ناوبژیوانی لە نێوان هەردوولا بكات بۆ هێشتنەوەی بارەكە وەكو خۆی تا ئەو كاتەی هەڵبژاردنی گشتی ئەنجام دەدرێ و پاش ئەو هەڵبژاردنانەش مالیكی بێتە گۆڕین.
4- كورد چاوەڕوانی ئەنجامی كاری پێنج لیژنەكە بكات، كە ئەگەر نەگەیشتنە ئەنجام، ئەوا لەیەك لایەنە لە ئەنجوومەنی نوێنەران و حكومەت بكشێتەوە.