ئێستا مشتومڕە سیاسییەكەی عێراق لەسەر تەنگژەی حكومەت نییە، بەڵكو لەسەر تەنگژەی حوكم و بێ توانایی دەسەڵاتی ناوەندییە لە هێنانەدی دیدێكی نیشتمانی روون و گشتگیر سەبارەت بە شێوەی عێراق لەمەودای دووردا.
لە كاتێكدا نەخشەی سیاسی عێراق، بەهۆی نەبوونی ئاڵتەرناتیڤێكی سیاسی لەلای لایەنە سیاسییەكانیدا، توانای شیكردنەوە و پێشهاتی نەماوە، بەڵام سەرەڕای ناكۆكی لەسەر جەوهەری تەنگژەكەدا، هەست بە تەوافوقێك لەسەر پرەنسیپی ئەنجامدانی گۆڕانكارییەكی پێویست دەكرێ.
سیناریۆی نموونەیی لە عێراقدا تا ئێستا ئەویش بوونێكی ئەو تۆی نییە، هەتا لە نێوەندە سیاسییەكانی ئەمەریكا كە بەردەوامە لە گواستنەوەی هەڤدژییەكانی خۆی و پێشوازیكردن لە هەڤدژییەكانی عێراق.
ئاستی پەرۆشی بۆ راپۆرتەكەی(كرۆكەر- پترایۆس)یش بەو شێوەیە نەبوو و كە خەڵك چاوەڕوانی دەكرد، بەتایبەتی پاش لێدوانەكانی سەرۆكایەتی ئەمەریكا و كاریگەری پێشوەختیان لەسەر راپۆرتەكە كە بەمەبەستی سوككردنەوەی سەراسووێی پێشبینەكان درابوو.
ئەم وێنەیە دەقاو دەق لەگەڵ بارودۆخی پێشكەشكردنی راپۆرتەكەی(بیكەر- هامڵتون) یەكە و ئیدارەی ئەمەریكا لە ململانێ نێوخۆییەكانیدا سوود لە هۆكاری كات وەردەگرێ و چاوەڕوانی ئەوەشە گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە عێراقدا رووبدات، وەك گریمانەی وەسفكردنی ئەنبار بە هێمنترین شوێن لە جیهاندا، وەك ئەوەی كە جۆرج بوش وەسفی كردبوو، یانیش دەرچوون بە ئەنجامێكی دیار سەبارەت بە ململانێی نێوان ئەوانەی بەرگری لە حكومەتی ئێستای مالیكی دەكەن و ئەوانەی دژن.
ئەوەی تێبینی دەكرێ، لە وەتەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا عێراقی رزگاركردووە ئەمە یەكەم جارە تووشی مشتومڕێكی نێوخۆیی وا ببێتەوە، بەتایبەتی سەبارەت بەو هەوڵانەی كە ئێستا كراون، هەر لە بڕیاری شەڕەوە تا دەگاتە بڕیارەكانی پۆل بریمەر كە ئەنجامێكی خراپیان لێ كەوتەوە.
هەر چەند راپۆرتەكەی (كرۆكەر- پترایۆس) لە بنەڕەتدا و هەر وەكو گوتمان هیچ جیاوازییەكی لەگەڵ لێدوانە پێش وەختەكەی سەرۆك بوش نەبوو، بەتایبەتی دەربارەی هێنانە دی پێشكەوتنێك لە ئەنبار و بەغدا و ئەگەری دەستپێكردن بە كەمكردنەوەی هێزەكان، بەڵام ئەو ئاوازەی كە راپۆرتەكەی لەسەر خوێندرا ئاماژە بە چەند نیشانەیەك دەكات.
وا دیارە خۆ دزینەوەی سەرۆك بووش و پۆل بریمەر لە بەرپرسیارێتی هەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق و تۆمەتبار كردنی یەكتر و تۆمەت خستنە پاڵ یەك لەلایەن پنتاگۆن و ئاژانسی هەواڵگری و كۆشكی سپی و كۆمەڵە سیاسەتكارێكی عێراقی كە زانیاری هەڵەیان سەبارەت بە چەكی كۆمەڵكوژی دابووە ئەمەریكا، هەر هەموویان پێچەوانەی باوەڕی ئەمەریكامان بۆ دەردەخات، ئەویش بە حەتمیەتی ئەنجامدانی گۆڕانكاری، كە لەوانەیە راپۆرتەكەی(كرۆكەر-پترایۆس)یش ئەو دەرفەتەی پێ نەدرابێ ئاماژەی پێ بكات.
نیشانەیەكی دیكەی ئەمەریكا لە ئەنجامدانی گۆرانكاری، ئەو هەنگاوانەیە كە ئیدارەی ئەمەریكا بەبێ حكومەتی مالیكی گروتیەتیەبەر كە ئێستا بووەتە جێی مشتومڕێكی زۆر، لەوانە:
1- نزیكردنەوەی سیاسەتكارە سوننەكان و گوێگرتن لە بیروبۆچوونیان و پێشكەشكردنی گرەنتی پێویست بۆ بەردەوامیان لە وێنەی سیاسییدا.
لێرەدا سیاسەتكاری بەرهەڵستكار ساڵح موتڵەگ دەربارەی ئەو تێل نیشان و هێمایانە دەدوێ كە سیاسەتكارە ئەمەریكییەكان بە مەبەستی فشار خستن بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری پێویست لە حكومەتدا بۆ ئەو سیاسەتكارانە دەینێرن.
2- هەڵوێستی سەرۆك وەزیرانی پێشوو ئەیاد عەلاوی كە سەركردایەتی ئاراستەیەكی سیاسی دەكات، لەو هەڵوێستەی پێشوو دوور نییە و ئێستا دەستی كردووە بە شاڵاوێكی سیاسی فراوان بۆ گۆڕینی حكومەت، ئەویشی بەلاگیری ئەمەریكا.
لەوانەیە هەندێ كەس ئەم قسەیەی ئێمەیان پێ سەیر بێ و بڵێن هەمیشە سەرۆك بوش پشتگیری بۆ مالیكی دووپاتكردۆتەوە، ئیتر چۆن هەوڵی ئەنجامدانی گۆڕانكاری دەدا؟ بە ڕووكەش بەڵێ ئەمە راستە، بەڵام لە ناخەوە سەرۆك بوشیش بە ئەدای مالیكی رازی نییە و پێی وایە ئەگەر بە مانەوەی مالیكیش بێ دەبێ ئەو گۆڕانكارییە ئەنجام بدرێ.
ئێستا ئەیاد عەلاوی لە هەوڵی ئەوەدایە قەوارەیەكی سیاسی فراوان لە ناو پەرلەمان و دەرەوەیدا پێك بهێنێ، بەڵام هێشتا ئەو هەوڵەی بە ئەنجام نەگەیشتووە و بۆ یەكەم جاریشە ئەوە روون دەكاتەوە كە چۆن نێوبژیوان بووە لە مشتومڕی نێوان ئەمەریكییەكان لەلایەك و سەركردەكانی بەعسی و كۆمەڵە چەكدارەكان لەلایەكی دیكەوە كە بەرای خۆی چەند مانگێكی پێ چوو.
3- پەیوەندی تاكانەی ئەمەریكا بەعەشایەرە سوننیەكان و كۆمەڵە چەكدارەكان لە ژێر دروشمی( شەڕی قاعیدە بكەن و پابەندی حكومەتێك نەبن كە سەر بە ئێران بێ).
لێرەدا دەتوانین لایەنێكی دیكەی ئەو سەفقەیە كەشف بكەین كە ئەویش پشتگیری كردنی حكومەتێكی غەیرە تایفییە لە چوارچێوەی پرۆسە سیاسییەكەی ئێستادا، هەتا ئەگەر بەمانەوەی مالیكیش بێت، بە مەرجێ ئەو سیستەمە سیاسی و دەستوورییەی ئێستا گۆرانكاری تیا بكرێ، بەشێوەیەك كە رێ بە هاتنەكایەی حزبی تایفی نەدات.
4- باڵیۆزخانەی ئەمەریكا لە بەغدا چەند دیدارێكی تاك یان بە كۆمەڵ لەگەڵ سەركردە و ئەندامانی ئەو حزبانەی كە لە حكومەتدا بەشدارن و ئەوانەی كە بەشداریش نین و هاندانیان لەسەر تەوافوقێك بە ئەنجامدانی گۆرانكاری پێویست بە شێوەیەك كە لە قۆناغی داهاتوودا ئەو حكومەتەی كە دێ هەڵسوكەوت لەگەڵ كۆمەڵە چەكدارەكان و بەعسییەكاندا بكات.
5- پێكهێنانی میلیشیا ناوچەییەكان و پاڵپشتی كردنیان لە رووی سەربازی و ماددی و لۆژستییەوە، وەك نامەیەكی راستەوخۆ بۆ حزبەكانی دەسەڵاتدار كە ئەگەر بێتو دژی ئەنجامدانی گۆرانكاری بوەستن ئەوا دەتوانێ بەهێز و دەستی عێراقییەوە ئەو گۆڕانكارییە ئەنجام بدات.
6- زانیاری وا لە ئارادایە كە هێزەكانی ئەمەریكا سوپایەكیان لە ناو سوپای عێراقیدا دروستكردووە، بەتایبەتی لە ئەفسەرە كۆنەكان كە لە رووكەشدا لە ناو هێزەكانی ئێستادان، بەڵام لە رووی عەمەلییەوە سەر بە سوپای ئەمەریكان.
لێرەدا دەكرێ ئاماژە بە گەڕانەوەی تیۆری(كودەتای سەربازیی)و( بوونی پیلانێك لەسەر پرۆسەی سیاسی) بكەین كە ئێستا نەك هەر لە نێوەندە ئیعلامییەكانی نزیك لە حزبە دەسەڵاتدارەكان قسە و باسی لێوە دەكرێ، بەڵكو لەلایەن سەرۆك وەزیران و ژمارەیەك لە راوێژكار و سیاسەتكارە نزیكەكانی.
فەلسەفەی حزبە دەسەڵاتدارەكان ئێستا خۆی لەوە دەبینێتەوە كە عێراق لەسەر سێ پێ راوەستاوە، سوننە و شیعە و كورد، دەرهاویشتەكانی حوكمیشی ئەوەیان سەلماند كە پێویستە ئەو حزبە دەسەڵاتدارانە لەگەڵ ئەم گریمانەیەدا خۆیان بگونجێنن و ئەوە بكەنە تەقلیدێكی سیاسی.
بەڵام ئەو گۆڕانكارییانەی كە لە ماوەی چەند مانگێكی رابردوودا روویاندا دیدێكی وای دروستكردووە كە ئەو تیۆرە ناتوانێ بۆ ماوەیەكی درێژ خۆی رابگرێ، ئەویش لەبەر چەند هۆیەك:
1- ئەو حكومەتەی كە لەسەر بنچینەی تەوافوقێكی تایفی دروستبوو نەیتوانی لە رووی ئەمنی و سیاسییەوە جیاوازییەك دروست بكات كە لە بەرژەوەندی ئەودا بێت.
2- حزبەكانی دەسەڵات كە پێیان وایە قەنجی هێنانە عێراقێكی نوێ بۆ ئەوان دەگەڕێتەوە، نەیانتوانییوە نوێنەرایەتی جەماوەری خۆیان بكەن لەناو یەك تایفەدا.
3- دژ بە بیرۆكەی سێ پێیەكە ئەیاد عەلاوی ئێستا خەریكی راكێشانی خەڵكی سوننەی عەرەبە( بەرەی تەوافوق و بەرەی حیوار و عەشایەر و كۆمەڵە چەكدارەكان و بەعسییەكان) و خەڵكی شیعەیە( حزبی فەزیلە و سەربەخۆكان لە قەوارەی ئیئتیلافی یەكگرتوو و هەندێ لە عەشایەری باشووری عێراق).
4- مەزاجی سیاسی دەووروبەری عێراق( بێجگە لە ئێران) پشتگیری لەو تیۆرە ناكات و دژی دەرچوونی هاوكێشەی دەسەڵاتی ئێستایە كە ببێ بە تەقلیدێكی سیاسی.
5- هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەمەریكا و ئەگەری كشانەوەی هێزەكان كاردەكاتە سەر یەك هەڵوێستی لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا.
ئەمانە گشتیان وایان لە حزبە دەسەڵاتدارەكان كرد كە لەیەكتر نزیك ببنەوە، رێككەوتنە سێ قۆڵییەكەی پارتی و یەكێتی و حزبی ئیسلامی و نزیك بوونەوەی حزبی ئیسلامی لە حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵا و ئەگەری ئیمزاكردنی رێككەوتنێك لە نێوان ئەو سێ حزبەدا هەر بۆ ئەوەیە حزبی ئیسلامی بێننە ناو هاوكێشە نوێیەكە، ئەمە سەرەڕای هەوڵدان لەگەڵ حزبی فەزیلە و لیستی عێراقییە بۆ پێكهێنانی بەرەیەكی شەش یان حەوت قۆڵی.
راستییەكی تر هەیە كە گۆڕانكارییەكی یەكلاكەرەوە پێك دەهێنێت لە نەخشەی سیاسی عێراقدا كە ئەویش تووشی بوونی قەوارەی ئیئتیلافی شیعەیە، كە گەورەترین قەوارەی پەرلەمانییە و دەستێكی باڵای لەناو حكومەتدا هەیە، بە پەتای كشانەوە، كە ئەمەیش حیساباتی زۆر كەسی تێك داوە، هەتا حیساباتی ناوخۆیش.
سەرهەڵدانی ململانێی شیعە- شیعە زۆر زوو و لە كاتێكی نەگونجاودا روویدا، بەتایبەتی بۆ ئەو لایەنانەی كە لە ململانێیەكی چارەنووسسازدان لە پێناو وەدەستهێنانی فیدراڵیەتی ناوەڕاست و باشوور.
كوتلەی فەزیلە(15 كورسی) هەرزوو لە ئیئتیلاف كشایەوە و رەوتی سەدر(30 كورسی) بەدوایدا هات و كوتلەی(تضامن)یش خەریكە ئەویش لێی دەربچێ، جێی وەبیر هێنانەوەیە بیرۆكەی بوونی سەربەخۆكان لەناو لیستی ئیئتیلافدا بیرۆكەی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بوو كە دەیویست بەو هۆیەوە لە ناو ئیئتیلافدا باڵادەست بێ.
رووداوەكەی بەسرە تەوافوقی شیعە- شیعەی خستە ناو مەترسییەكی گەورە كە ناكرێ بەسادەیی سەیری ئەنجامەكەی بكرێ و بە هۆی ئەو رووداوەش سیاسەتی ئێران كەوتە لێژییەوە، راستە ئەو سیاسەتە تارادەیەك ئەنجامی هەبووە لە شارەكانی باشوور، بەڵام پاش ئەو رووداوە بزوتنەوەیەكی فراوان دژ بەو سیاسەتە لە ناوەڕاست و باشووری شیعیدا دروست بوو كە گریمانەی یەك مەزهەبی لاوازكرد.
هەتا رۆڵی پیاوانی ئایینی ئێستا لە پاشەكشەدایە و خەڵك زۆر بەروونی رەخنە لە حزبە تایفییەكان دەگرێ و سەر بە عەمامەكانیش بە هۆكاری ئەو رووداوە دادەنێن.
هەڵوێست لەلای سوننەدا بەرامبەر بە هاوكێشەی سێ پێیەكە باشتر نییە، كەمبوونەوەی دەسەڵاتی قاعیدە لەشارە سوننیەكاندا، بەتایبەتی لە ئەنبار، دەرگەی واڵاكرد بۆ سەرهەڵدانی ململانێیەكی نوێ، بەتایبەتی لە نێوان ئەنجوومەنی رزگاركردنی ئەنبار و كۆنگرەی رابوونی عێراق و هەروا حزبی ئیسلامی عێراقی، هەتا ئەو ململانێیە ئێستا لەناو خودی بەرەی تەوافوقدا بەڕێوە دەچێ لە نێوان تاریق ئەلهاشمی و خەلەف ئەلعەلەیان و ململانێیەكەش بە ململانێی نێوان بیری نەتەوەیی و بیری ئایینی ناوزەد دەكرێ.
لە راستیدا دەستێوەردانی ئەمەریكا لە راكێشانی چەكدار و عەشیرەتە سوننیەكان زەوینەیەكی گونجاوی خوڵقاندووە بۆ ململانێیەكی نوێی نێوان ئەوانەی پشتگیری لە ئەمەریكا دەكەن و ئەوانەی دژن.
حزبە سوننیە تەقلیدییەكان توانای ئەوەیان نەماوە یەك هەڵوێستی سوننەكان بپارێزن كە ئەمەیش وایكردووە ناكۆكییەكانی نێوانیان فراوانتر ببێتەوە.
ئەزموونی كوردستان سەقامگیرتر و جێگیرترە لە وێنەی عێراقیدا، بەڵام ئەویش مەحكومە بە یاساكانی ململانێ و ناشتوانێ خۆی لێ دەرباز بكات:
1- هەڕەشەكانی توركیا و ئێران و بۆردوومانكردنی دێیەكانی سەر سنوور سەلماندیان كە كاتەكە هێشتا لەبار نییە بۆ ئەوەی پرۆژەی دەوڵەتی كوردی بێتە جێبەجێكردن، بۆیە ئێستا لە هەوڵی ئەوەدایە لە پاڵ دەوڵەتێكی مەركەزی كە دەسەڵاتێكی سنوورداری هەبێ، هەرێمە نیمچە سەربەخۆیەكەی بپارێزێ.
2- هاوكێشەی ئێستای عێراق گرەنتیەك نییە بۆ مانەوەی كورد وەك یاریزانێكی سەرەكی.
3- ململانێ لەسەر كەركووك و بیرۆكەی دواخستنی كێشەكە.
گۆڕانكاری لە عێراقدا تەنیا دەروازەیە بەرەوكشانەوەیەكی ئەمەریكی كە لەوانەیە لە ماوەی سێ ساڵدا تەواو بێت، هەڵبژاردەكانی ئەمەریكا بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری و بە پێی مەڵبەندەكانی تۆژینەوە و نووسینی رۆژنامە ئەمەریكییەكان و خوێندنەوەی شیكارە سیاسییەكان خۆی لەوسێ هەڵبژاردەدا دەبینێتەوە.
1- بەردەوام بوون لە پرۆسەی سیاسی بە پێی تیۆری سێ پێیەكە، لەگەڵ گۆڕینی حكومەتی ئێستا و رازیكردنی بەرهەڵستكارانی، یان قبوڵكردنی حكومەتێكی تەكنۆكرات.
2- ئەنجامدانی گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە پرۆسەی سیاسی بە مەبەستی پشتگیریكردن لە عێراقێكی یەكگرتوو.
3- دابەشكردنێكی هەمەكی یان بەشەكی عێراق.
ئەم سێ هەڵبژاردەیە ئەمەریكییە، هەمان هەڵبژاردەی هەندێ لە سیاسەتكارە عێراقییەكانە و لەوانەیە هەر لە رۆژی یەكەمی رزگاركردنی عێراقدا خرابێتە روو، هەندێك بەرگری لێ دەكەن و هەندێكیش هۆشداری دەدەن، بەڵام لە كۆتاییدا چارەسەرێكی تەواوی تەنگژەكە ناكەن.
سیاسەتكارە عێراقییەكانی ناو دەسەڵات پێیان وایە بوونی تەوافوقێك لە نێوان سێ پێكهاتەكەدا تەنیا چارەسەر بۆ تەنگژەی ئێستا، بەڵام بەرهەڵستكارانیان تەئكید لەوە دەكەنەوە كە پاڵنەری كەسەكی و حزبی و هەواڵگری بەدوای ئەم بۆچوونەیە، ئەگینا تەوافوق وەك تێگەیشتنێكی سیاسی لە عێراقدا بوونی نییە.