شەست ساڵە، توركیا حزب و هەڵبژاردە سیاسییەكانی خۆی قڕ دەكات و، چەند ساڵ جارێكیش دەگەڕێتەوە بۆ خاڵی سفر، حزب پێك دەهێنرێ و دەسەڵات وەردەگرێ، كەچی پاشان دەخرێتە ناو دادگای مێژووەوە.
سەرەتا لەساڵی 1960 دابوو، كاتێ عەدنان مەندریس لە سێدارە درا، ئەو كات سەرۆك وەزیر و سەركردەی یەكەمی پارتی دیموكراتی بوو، كە ژمارەیەكی پێوانەیی لە هەڵبژاردنەكاندا تۆماركرد(55%)، پێگە جەماوەرییەكەی شەفاعەتی بۆ نەهێنا هەروا ئەو پێگەیە لە شەستەكاندا شەفاعەتی بۆ سلێمان دەمیرئالیش نەكرد، بەڵام چانسەكەی لە مەندریس باشتر بوو، كودەتاچییەكانی ساڵی 1971 تەنیا لەسەرۆكایەتی وەزیران لایاندا و كۆدەتاچییەكانی ساڵی 1980ش تەنیا بەندیان كرد، لە ژیاندا مایەوە و عیبرەتی وەگرت و بوو بە بووكە شووشە بەدەست مەڵبەندەكانی هێزەوە.
چانسی نەجمەدین ئەربەكان لە سلێمان دەمیرئال خراپتر بوو، هەمیشە ئامانجی عەسكەرەكان بوو، بەخۆی و حزبەكەی زیاتر لە چوار جار لە كاری سیاسی قەدەغەكران، چانسی چەپەكان و سۆسیالیستەكان و سەندیكا كرێكارییەكان لەوانە باشتر نەبوون ئەوەی بەشمشێری كودەتا كۆتایی پێ نەهاتبا، بە گوللەی تاوان كۆتایی پێ دەهات.
ئێستا نۆبەتی رەجەب تەیب ئەردۆگان و عەبدوڵڵا گولە، حەوت مانگ لەسەر سەركەوتنە مێژووییەكەیان تێنەپەڕی تا تانە چاوەڕوانكراوە كە هات.
ئا ئەمەیە توركیا، لەشەو و رۆژێكدا، بایەخی خەڵكەكەی سەبارەت بەرووداوە گەرمەكان دەگۆڕێ، تەنیا لەیەك شت نەبێ كە ئەویش بە دواداچوونی هەواڵی ململانێی نێوان ئەو لایەنەی كە ئاراستەكەی ئیسلامییەو ئەو دامەزراوە عەلمانییەی كە لەلایەن ژەنەڕالەكانی سوپا و دادوەران و سەرۆك زانكۆكانەوە پشتگیری دەكرێ، كە ناوە ناوە رووبەڕووی چەند پێشهاتێك دەبێتەوە، كە دواترینیان كاتێ ئەو خەڵكە لەسەر سەدمەی قبوڵكردنی دادگای دەستووری داوای داواكاری گشتی كۆماری بە داخستنی پارتی داد و گەشە پێدانی فەرمانڕەوا و قەدەغەكردنی عەبدوڵڵا گول سەرۆك كۆمار و رەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆك وەزیران و( 71) كەسایەتی ناسراوی ئەو پارتە لە كاری سیاسی و بۆ ماوەی(5) ساڵ، بە تۆمەتی ئەوەی گوایە دژایەتی پڕەنسیپەكانی عەلمانیەتیان كردووە بە ئاگا هاتن.
بەهەرحاڵ خەڵكەكە بەپێی ئاراستەی فیكری و ئایدیۆلۆژیان بە دوای ئەم مەسەلەیەدا چوون، بەشێكیان دژی و بەشێكیشیان لەگەڵیدا بوون و میدیاكانیش هەر پاش رۆژێك لە پێشكەشكردنی داواكە بە دادگای دەستووری گوزارشتیان لە مەسەلەكە كرد.
ئەو میدیانەی كە لە رەوتە ئیسلامییەكەوە نزیكن، هەر وەك رۆژنامەكانی(زەمان) و (یەنی شەفەق) ئەم داوایەیان وەك سەدمەیەك و شەق لێدانێك لە رێرەوی دیموكراسییەت و سوكایەتی كردن بە بڕیاری گەل لە قەڵەم دا، كە لە دوا هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا دا و بەپێی ئەو بڕیارە پارتی داد و گەشەپێدان 47%ی دەنگەكانی وەدەست هێنا و گەیشتە سەری دەسەڵات.
میدیاكانی سەر بە رەوتی عەلمانیەتیش كە لەگەڵ داواكەی داواكاری گشتی كۆماریی بوون، وەك(حورییەت) ئەو مەسەلەیان بە گەرمترین شەو وەسفكرد لە كەشی ساردی ئەنقەرەدا،
چاودێرە سیاسییەكان ئەو هەنگاوە بە ئەڵقەیەكی نوێ دادەنێن لە هەڵگیرساندنەوەی بارگرژییەكی تر لە نێوان حكومەت بە ئاراستە ئیسلامییەكەی و دامەزراوە عەلمانییەكە كە پێی وایە پارتی دادو گەشەپێدان هەوڵی تێكەڵكردنی ئایین و دەوڵەت دەدات، بەمەیش لە بە ئیسلامیكردنی كۆمەڵگەی توركیای عەلمانی دەترسێ كە رێژەی موسڵمانان تیایدا دەگاتە99% ، پارتی ناو براویش رەتی ئەوە دەكاتەوە كە كارنامەیەكی ئیسلامی پەیڕەو كردبێ و زۆر بە توندیش بەرگری لەخۆی دەكات و خۆیشی بە پارتێكی دیموكراسی دادەنێ و بەناوی ئازادی ئایینەوەش بەرگری لە چاكسازییەكانی دەكات.
ئەوەی ئێستا لە هەموو شتێك گرنگتربێ، زانینی سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانە، ئەم بارەش وایكردووە پرسیارێك لە شەقامی توركیا دروست ببێ، كە ئایا چارەنووسی ئەردۆگان هەر وەك چارەنووسی ئەربەكانی مامۆستای دەبێ، كاتێ پارتی (رەفاه) لە كۆتایی سەدەی رابردوودا داخرا؟
هەر وەك عادەتی تورك، ئەم داخوازییە بووەتە هۆی دابەشبوونی دیمەنی سیاسی لە نێوان ئەوانەی لاگیری ئەو دادخوازییە دەكەن و ئەوانەی لە دژینە بەهەڵستكارەكان پێیان وایە زۆر ئەستەمە جارێكی تر میلی كاتژمێرەكە بۆ دواوە بگەڕێ، لەمەشدا پشتیان بەو هێزە جەماوەرییە بەستووە كە ئەو پارتە هەیەتی و پێشیان وایە داخستنی ئەو پارتە، ئەزموونە دیموكراسییەكەی توركیا دەخاتە مەترسییەوە، لەوانەیە هەر لە باریشی ببات كە بەپێی قسەیەكی ئەردۆگان ئەمە دەستدرێژییە بۆ سەر ئیرادەی میللەت و بەپێی قسەیەكی محەمەد میر فوراتی جێگری سەرۆك حزبیش: مەبەست لەم دادخوازییە پارتی داد و گەشەپێدان نییە، بەڵكو لە باربردنی دیموكراسییەتی توركیایە.
هەروا ئەو بەرهەڵەستكارانە پشت بەو كۆتانەش دەبەستن، كە لەلایەن یەكێتی ئەوروپاوە سەپێنراوە و توركیا دانووستانی لەگەڵدا دەكات بۆ ئەوەی ببێتە ئەندامێكی تەواوی ئەو یەكێتییە، وەك دەست تێوەرنەدانی سوپا لەژیانی سیاسی وڵاتدا و دادگاكان لەرێڕەوی ئەو ئەزموونە دیموكراسییەی كە ئێستا لە توركیا لەئارادایە.
ئەم هەڵوێستە لە كاتێكدا، كە ئەو گرووپەی لاگیری داواكەی داواكاری گشتی كۆماریی دەكات پێی وایە كە ئەمەی دەكرێ نە لە نزیك و نەلە دوور كار ناكاتە سەر رێڕەوی دیموكراسییەت.
چونكە لە چوارچێوەی دەستوور و یاسا ئەنجام دەدرێ و مافی داواكاری گشتیشە ئەو دادخوازییە لەسەر پارتی داد و گەشەپێدان تۆمار بكات، بەتایبەتی پاش ئەوەی تێبینی كرد كە ئازادكردنی سەرپۆشی لە زانكۆكان و دانانی مەرجی توند لەسەر خواردنەوە، سەرەتایەكە بۆ دژایەتیكرنی پرەنسیپەكانی عەلمانییەت.
توركیا خەریكە رووبەڕووی رووداوێكی ترسناك ببێتەوە و شارەزایانی یاساش لە توركیا دەربارەی پاشەڕۆژی ئەو پارتە دەدوێن و چەند سیناریۆیەك لەبەردەم ئەم كێشەیەدا دادەنێن:
سیناریۆی یەكەم: داخستنی ئەو پارتەیە لەلایەن دادگای دەستوورییەوە.
سیناریۆی دووەم: قەدەغەكردنی هەندێ كەسایەتی ئەو پارتە لە ئەنجامدانی كاری سیاسی و دەستگرتنی بەسەر داراییەكەیدا، نەوەكو دواخستنی.
زۆربەی هەرە زۆری ئەوشارەزایانە پێیانوایە دەركردنی دوابڕیار بۆAkp پێویست بە5-6 مانگ دەكات، داخستنیشی پێویست بە هەڵبژادرنێكی پێشوەخت دەكات، كە لەوانەیە ئەندامانی بیر لە دامەزراندنی پارتێكی دیكە بكەنەوە، بەڵام لە بارێكدا ئەگەر هەندێ كەسایەتی ئەوپارتە لە كاری سیاسی قەدەغە كران و دەست بەسەر داراییەكەی پارتەكەش گیرا، ئەوە (71) ئەندامی لە پەرلەمان دەردەچن، لەوانە سەرۆك وەزیران و سەرۆك پەرلەمان، بەڵام لەو بارەشدا ئەمە كار ناكاتە سەر زۆرینەی ئەو پارتە كە (340)كورسی لە پەرلەماندا هەیە، واتە بە جیاوازییەكی زۆر لەگەڵ پارتی دووەمدا (پارتی گەلی كۆماری) كە خاوەن (98)كورسییە، كە ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ كە ئەو حزبە دەتوانێ بەو زۆرینەیە حكومەتێكی نوێ پێك بهێنێ.
بەڵام شارەزایانی یاسا پێیان وایە كە لە و بارەشدا حزبە بەرهەڵستكارەكان دەتوانن لە رووی ئەو پێكهاتە حكومییە رابوەستن، بەتایبەتی ئەگەر (12) پەرلەمانتاری ئەو پارتە لێی دەربچن. لەم بارەدا و بەپێی دەستوور دەبێ هەڵبژاردنێكی پێشوەخت ئەنجام بدرێ.
هەر بەپێی ئەو شارەزایانە، لەباری قەدەغەكردنی سەرۆك وەزیران لە هەر چالاكییەكی سیاسی و دەستگرتن بەسەر دارایی پارتەكەی، ئەندامەكانی تری ناتوانن بەشداری لەو هەڵبژاردنە پێشوەختە بكەن، چونكە ئەوكات ئەو پارەیەیان نابێ تا لە هەڵبژاردنەكەدا سەرفی بكەن، ئەڵڵاهومە روو لە جەماوەر بكەن و داوای پیتاكیان لێ بكەن.
سەبارەت بە هەڵوێستی سەرۆك كۆمار عەبدوڵڵا گولیش كە ئەویش لەلایەن داواكاری گشتی كۆمارییەوە تاوانبارە بە بەشداریكردن لە چالاكییەكانی دژ بە عەلمانییەت، شارەزایان پێیان وایە كە ئەمە یەكەم جارە لە مێژووی كۆماری توركیادا داوایەكی وا ئاراستەی سەرۆك كۆمار بكرێ و هەر بڕیارێكیش بە قەدەغەكردنی سەرۆك كۆمار لە ئەنجامدانی كاری سیاسی كار ناكاتە سەر مانەوە لەسەرۆكایەتیدا، بەڵام لە بارێكدا ئەگەر ماوەی حوكمی سەرۆك كۆمار بەر لە (5)ساڵەكە كۆتایی هات، ئەوە سەرۆك كۆمار ناتوانێ بەر لە تەواوبوونی ئەو(5)ساڵە سیاسەت بكات. جا لەبەر ئەوەی ماوەی سەرۆكایەتی (7)ساڵە و لە هاوینی رابردووەوە دەستی پێكردووە، بۆیە هەر حوكمێكی قەزائی كە ماوەكەی (5)ساڵ بێت كار ناكاتە سەر سەرۆكایەتی گول ئەڵڵاهومە ئیلا پاش تەواوبوونی، لێرەدا دوو ئەگەر هەن.
1- داداگا فایلی عەبدوڵڵا گول تاكۆتایی هاتنی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی دوا بخات.
2- دادگا قەدەغەی بكات لە هەركارێكی سیاسی، كە ئەم ئەگەرەش وا پێشبینی دەكرێ جەدەلێكی زۆری لێ بكەوێتەوە، چونكە سەرۆك (حصانە)ی سەرۆكایەتی هەیە و ناكرێ دادگایی بكرێ.
رۆژنامەی (حورییەت) بە پشتبەستن بە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو دەڵێ: پارتی دەسەڵاتدار ئێستا خەریكی ئەوەیە قەناعەت بە پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە)بێنێ هاریكاری بكات لە هەمواركردنی دەستووردا، كە رێ بە قەدەغەكردنی حزبەكان نەدات.
لە هەموو بارێكدا ئەم جۆرە دادخوازییە بەر لەوەی یەكلا بكرێتەوە چەند مانگێكی پێویستە كە ئەمەیش وا لە وڵات دەكات لە بۆشاییەكی گەورەدا بژی، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە هەموو جیهان (ئەمەریكا و ئەوروپا) لە دژی ئەو دادخوازییەن و پێیان وایە دەست تێوەردانە لە دیموكراسییەتی توركیا.
بەپێی رۆژنامەی(میللیەت) سێ هەڵبژاردە لەبەردەم پارتی داد و گەشەپێدانە:
1- ئەنجامدانی هەموارێكی دەستووری سنووردار لە پەرلەمان بە پاڵپشتی ئەو حزبانەی كە لە پەرلەماندان، ئەو هەمواركردنە پێویستی بە زیاتر لە ی دەنگی ئەندامان هەیە، واتە (367) دەنگ. ئەو دوو حزبەی كە دەتوانن ئەو ژمارەیە دابین بكەن دژی هەموارەكەن، هەردووكیشیان لەسەر سزادانی كەسایەتییەكانی پارتی داد كۆكن، بەتایبەتی لەسەر سڕینەوەی ناوی ئەردۆگان لە سیاسەتدا.
راستە پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی (دەتەپە) كە خاوەن (20) كورسییە لە پەرلەماندا پشتگیری لە ئەردۆگان دەكات، بەڵام ئەو ژمارە كورسییە دادی ئەردۆگان و پارتەكەی ناداتەوە.
2- ئەر هەمواركردنە بە راپرسییەكی جەماوەری ئەنجام بدرێ، ئەو راپرسییەش پێویست بە دەنگی (330) پەرلەمانتاری هەیە تا بڕیاری لەسەر بدرێ، بەڵام هەندێ لە یاساناسان هۆشداری ئەوە دەدەن كە هەر هەمواركردنێك یاسایی نابێت گەڕ كێشەكە لە دادگابێت و حوكمیش دەرنەچووبێ.
3- پابەندبوون بە رێڕەوی یاسایی كێشەكە و قبوڵكردن بە بڕیاری دادگای دەستووری و پێكهێنانی حزبێكی نوێ و بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی پێشووەختدا، وەك ئەوەی كە نەجمەدین ئەربەكان كردی، كە لە ماوەی (35) ساڵدا (5) حزبی دامەزراند.
بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەش، كە ئایا چارەنووسی ئەردۆگان هەر وەك چارەنووسی ئەربەكانی مامۆستای دەبێ؟ ئەمە لەسەر دەنگدانی (7) لە كۆی (11) ئەندامی دادگای دەستووری رادەوەستێ.