دادپەروەریی كۆمەڵایەتی چەندین چەمك و ڕەهەندی هەیە، ناتوانرێت بخرێتە نێو ڕەوتێكی دیاریكراوەوە، بەڵكو هەموو كایەكانی ژیان دەگرێتەوە، مەینەتی و نایەكسانی و پەراوێزخستن و بێبەشبوون و ستەم و چەوساندنەوە، ئەمانە هەموویان ئەو دیاردانەن كە دەرئەنجامی ڕەفتارو ئەزموونی مرۆڤایەتین، دیارە سرووشتیش نەیتوانیوە سنوورێك بۆ ئەم دیاردەیە دابنێت، یان بنبڕیان بكات، بەڵكوو بە درێژایی مێژوو لەگەڵیدا بەردەوام بووە، لە سەرەتاشدا مرۆڤ بۆ گەڕان بەدوای دادپەروەریدا پەنای بۆ سرووشت یان ئەفسانەو جادوو بردووە، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی هۆشیاریدا چەمكی دادپەروەری ئاراستەیەكی ماتریالییانەی بەخۆیەوە دی.
ڕێچكەی كلاسیكی
ڕێچكەی كلاسیكی پشتی بە جیهانی دەرەوە دەبەست و بە فریادڕەس و پەناگەی دادەنا كە دەتوانێت ڕەوشت بپارێزێت و پشتیوانی لە دادپەروەری بكات، ئەم ڕێچكەیە زۆر بەردەوام نەبوو، چونكە پرسیاری یەكەم نەبووە لە ستەم و چەوساندنەوە و بە ئاراستەی واقیع ڕێی نەكردووە، بەڵكو بە هیواخوازی و ڕوحبینی ڕەفتاری كردووە، هاوكات بە دوای چارەسەردا گەڕاوە، تەنیا ئەوە نەبێ لە جوغزی چەمكی ڕەوشتدا پەنگی خواردۆتەوە، لەگەڵ هاتنی سەدەی هەژدەیەمی زاییندا چەمكی دادپەروەری پێشكەوتنێكی دیكەی بەخۆیەوە دی، ئەم جارەیان دەبینین بایەخ بە واقیعی مرۆڤ دەدات و هەوڵ دەدات بۆ باشتركردنی گوزەرانی دەدات و لە پەیوەندیی ئادەمیزاد بە كۆمەڵگەوە دەپرسێتەوە و بیر لە ئازادی و مافەكانی دەكاتەوە. ئا لێرەدا لە قۆناغی دادەوە گواستمانەوە بۆ دادپەروەریی كۆمەڵایەتی وەكو وێناكردنێكی گشتگیر بۆ ژیانی مرۆڤ و ڕەوشی ڕەفتارو گوزەرانی لە هەموو ئاستێكدا.
دادپەروەریی كۆمەڵایەتی مشتومڕێكی توندو فراوانی هێنایەكایەوە چ لە ڕابردوو یان لەئێستادا و هەمیشە بۆ ئاییندەش وەكو پرسیارێكی بەردەوام دەمێنێتەوە.دیارە ئەم مشتومڕەش تا مرۆڤ بەردەوام بێ و بەدوای دادپەروەریی كۆمەڵایەتیدا وێڵ بێت هەرگیز بە كۆتا نایەت. لێرەدا كاریگەریی گرفت و كێشە كۆمەڵایەتییەكان و سەرمایەداریی سەردەم و واڵاكردنی بازاڕەكان، هاندەرن بۆ بەهێزتركردنی پێگەی كۆمەڵایەتی و ئابووریی خاوەن هێزو دەسەڵاتداران و زیانگەیاندن بە لاوازو بێدەسەڵاتان.
جا بۆ زیاتر چوونە ناو بنج و بناوانی چەمكی تازەی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی. پێویستە بە قوتابخانەو ڕێچكەكانی ئاشنابین تاكو وێنایەكی تازە هەڵێنجین و یارمەتیمان بدات لە داڕشتنی پرۆژەیەكی نوێخوازی و پێشكەوتوو كە دەبێت لەسەر بنەمای دادپەرورەیی كۆمەڵایەتی دابمەزرێت و ئامانجەكانی بپێكێت.
ڕێچكەی سوودخوازی
ئەمەیان ڕێچكەیەكی بەدواداچوونە. زیاتر سەیری دەرئەنجامەكان دەكات و گوێ بە هۆكارەكان نادات، دەكرێت لە ڕیزی تیۆری ئابووریی كلاسیك یان لیبرالییەتی كلاسیكدا پۆلێن بكرێت، كە دیارترین داكۆكیكارانی بریتی بوون لە جێرمی بنتهام Jeremy Bentham و جۆن ستیوارت میل John Stuart Mill ئەم ڕێچكەیە دادپەروەریی بە بەختەوەری لە قەڵەم دەدات. لە ڕێی شێوازەكانی بیركارییەوە هەوڵدەدات ئاستی سوودخوازیی بەرزبكاتەوە، ئەمەش هۆكارێكە بۆ زیاتر سەقامگیركردنی دادپەروەری، ئەم ڕێچكەیەش جەخت لەسەر سوودخوازیی بەكۆمەڵ دەكاتەوەو بە تەنیا بەختەوەریی تاكەكانی ڕەچاوناكات. لێرەدا ڕەخنەی توند ئاراستەی ئەم ڕێچكەیە دەكرێت، چونكە بەرژەوەندیی زۆرینەی تاكەكانی كۆمەڵگە ڕەت دەكاتەوەو ئازادی و یەكسانی بۆ كەمینەیەك دابین دەكات، چونكە پشت بە ئامارو ژمارەو ڕووماڵكردن دەبەستێت، بۆیە دەرئەنجامی ڕێك و پێك بەدەستەوە نادات، ئەم جۆرە ڕێچكەیە لە شیكردنەوەو لێكدانەوەی مانای دادپەروەریدا زیاتر لە چەمكی ئابوورییەوە سەرچاوەدەگرێت و بە چارەسەری دەزانێت، لەگەڵ ئەوەی كە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی فرەڕەهەندە، بۆیە ئابووریی دەكات بە بنەماو دادپەروەرییەكەی لەسەر بنیاد دەنێت.
ڕێچكەی لیبرالیی نوێ
ئەم ڕێچكەیە ئازادیی تاكەكەسی لەسەر هەموو شتێكەوە دادەنێت، پشت بە هۆكارەكانی دەبەستێت و دەچێتەوە سەر تێۆری تازەی ئابووری، هەروەها پەیوەستە بە كرانەوەی بازاڕو كۆتایی دەوڵەت و ڕێزگرتن لە موڵكداریی تایبەت و ئازادیی وەبەرهێنان و كەمكردنەوەی باج و بازرگانیی ئازادو ڕەتكردنەوەی دەستتێوەردانی دەوڵەت، ئەمانە هەموویان پرەنسیپی ئەم ڕێچكەیەن كە بە لیبرالییەتی ئازاد لە قەڵەم دەدرێت، دادپەروەرییش بە هاوشانی گەشەی ئابووری و بەدەستهێنانی سامان دادەنێت، گەورەترین داكۆكیكاریش لەم تیۆرە فریدرێك هایكە. دیارە ئەم ڕێچكەیەش لەسەر حیسابی ئازادییەكان و مافی تاكەكان خۆی دەچەسپێنێت و گوێ بە دەرئەنجامەكان نادات و تواناو وزەی مرۆڤ لەبەر چاو ناگرێت، تاكە ئامانجیشی بریتییە لە بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنان. كەواتە دادپەروەری لێرەدا بە پلەی یەكەم قازانجە و موڵكداری و چاككردنی هۆیەكانی بەرهەمهێنانە.
ڕێچكەی كۆمۆنیزم
ئەم ڕێچكەیە پشت بە پرەنسیبی یەكسانی لە دابەشكردنی سامان دەبەستێت، لێرەدا دادپەروەری بریتییە لە دابەشكردنی سامان بە شێوەیەكی یەكسان، واتە دەبێ هەموو تاكەكان بەپێی پرەنسیپەكانی كۆمۆنیزم وەكو یەك سامانیان بەسەردا دابەش بكرێت، بەڵام ئەم ڕەخنەیەی لەم ڕێچكەیە دەگیرێت، بریتییە لەوەی كە ئازادیی تاكەكەسی خەفەدەكات كە چۆن هەوڵی بەدەستهێنانی سامان دەدات و سنوور بۆ كاركردن دادەنێت. هەندێ كەس ئەم ڕێچكەیە دەبەنەوە سەر ماركسییەت كە گوایە كارل ماركس دەوڵەتی بەوە لێكداوەتەوە كە لەلای بۆرژوازییەت قۆرخكراوە،كەواتە چارەسەرەكە دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاری و بەجێهێنانی یەكسانیی رەهایە، ئەمەش تۆمەتباركردنێكی هەڵەیە، چونكە ماركسییەت بە تەنیا فەلسەفە نییە، بەڵكو زانستەو پشتی بەستووە بە كاركردن لە شرۆڤەكردنی ناكۆكییە كۆمەڵایەتییەكان، بۆیە زیاتر بە چارەسەری گرفتەكانی نێو كۆمەڵگاو دابینكردنی یەكسانی لە قەڵەم دەدرێت.
ڕێچكەی جۆن ڕاوڵز
جۆن ڕاوڵز پێی وایە كە مرۆڤەكان وەكو یەك لەدایك نابن، ئەمەش لەبەر جیاوازیی ڕەگەزو ئایین و سەرجەلەو جوگرافیاو ڕەنگ و پێگەی كۆمەڵایەتییە، بەم پێیەش چانسەكان بە حوكمی سرووشت نایەكسانن، پرسیارێك سەرهەڵدەدات چۆن لە ڕوانگەی ئەم ڕێچكەیەوە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی دێتەدی؟ ئەم بیرمەندە داكۆكی لە نایەكسانی دەكات، نەك بە چەمكە باوەكەی بەڵكو بە شێوازێكی دیكە، ئەو دەڵێت: دادپەروەریی كۆمەڵایەتی نایەتەدی، تەنیا بە بوونی یەكسانی كە خزمەتی لاوازو هەژاران دەكات، جەختیش دەكاتەوە لەسەر پرەنسیپەكانی دابینكردنی پێداویستییەكانی تاك و گەڵاڵەكردنی ڕێكەوتنامەیەكی دیاریكراوی نیشتمانی كە هەموو مافەكان لەخۆبگرێت، مافی ڕادەربڕین و دەنگدان و گردبوونەوەو خۆكاندیدكردن و مانگرتن..تاد، لای ئەو ئەو مافانە هاوشانی ئازادین كە بە پلەی یەكەمی دادەنێت و دواتر باسی یەكسانی دەكات لە كارو داهات، ئەم ڕێچكەیە كەوتە بەر ڕەخنەیەكی زۆرەوە، چونكە وا لێكدرایەوە كە زیاتر سیاسییە نەك ئابووری.
ڕێچكەی ئامارتیا سین
ئامارتیا سین لە ساڵی 1998دا خەڵاتی نۆبلی لە ئابووری بەدەستهێنا، ئەو بیرمەندە چەمكی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بەوە لە قەڵەم دەدات كە لەسەر بناغەی قەڵاچۆكردنی هەژاری دامەزراوە، هەژارییش لای ئەو پەراوێزخستنی بەهرەوە كارامەیی و توانای مرۆڤە، واتا هەژاری هاوتای كپكردنی ئازادییەكانە، ئامارتیا سین دوو ئەرك بۆ ئازادی لێكدەداتەوە، یەكەمیان ئازادی هۆكارێكە بۆ بەرهەڵستیكردنی هەژاری و تێكۆشان بۆ دابینكردنی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، دووەمیشیان ئازادی بریتییە لە ئامانجی ئەم بەربەرەكانییە، لای ئەو هەم هۆكارەو هەمیش ئامانج، مرۆڤ لە ڕێی ئازادییەوە دەتوانێت وزەكانی بخاتەگەڕو ژیانێكی سەربەرز بگوزەرێنێت.