كه‌لتوور و گۆڕانكاری
تەرزە حسێن
كه‌لتوور وه‌ك ئاوێنه‌یه‌ك یان وه‌ك ڕۆشنایی یه‌ك وایه بۆ بینینی ئه‌وانی تر واته ده‌توانێت نه‌ته‌وه‌یه‌ك ببینێت له‌ڕێگه كه‌لتووره‌كه‌یانه‌وه .... واته هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك كه‌لتووری تایبه‌تی خۆیان هه‌یه له نه‌ته‌وه‌یه‌كه‌وه بۆ نه‌ته‌ویه‌كی تر ده‌گۆڕیت،،،ماك ئه‌یفر) پێناسه‌ی كه‌لتور ده‌به‌ستێته‌وه به گۆڕانكاری له شێوازه‌كانی ژیان و پێیوایه" كه‌لتور په‌یوه‌سته‌به گۆڕانكاری له شیوازه‌كانی ژیان (expression de lavie) له‌ڕووی بیروباوه‌ڕ (ئایدۆلۆژیا)، دین، ئه‌ده‌ب.. هتد". كاتیك كه‌لتور ده‌بیت به به‌رهه‌می بیركردنه‌وه چه‌مكی گۆڕانكاری دیته‌كایه‌وه، قۆناغ دوای قۆناغ به‌ره‌وباڵابوون هه‌نگاوده‌نیت. لێره‌دا كه‌لتور ناوزه‌ندده‌كریت به"به‌رهه‌می بیركردنه‌وه و تیكۆشانی مادی و مه‌عنه‌وی مرۆڤه، ئه‌و به‌رهه‌م و بابه‌ته‌یه كه له‌گه‌ڵ گۆڕانی مرۆڤ و پێداویسیتییه‌كانیدا ده‌گۆڕێت و نوێده‌بیته‌وه و گه‌شه‌ده‌كات، قۆناغ دوای قۆناغ ده‌بڕێت و له باڵابوونێكی به‌رده‌وامدا".به‌كارهێنانی ووشه‌ی كلتور ئه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ چه‌مكی شارستانیه‌ت وئه‌میش به مه‌ده‌نیه‌ت و مه‌ده‌نیه‌تیش یه شارنشینی و تێكه‌ڵاوی ئه‌میش به چه‌مكی به شاربوونه‌وه‌یه ،به تایبه‌تی له زمانی كوردیدا هێشتا ئه‌م چه‌مكانه باكگراوندێكی مێژوویان نیه.
پرسی كۆمه‌ڵگه‌و پرسی گۆرانكاری وه‌ك پرسێكی گشتی سۆسیۆلۆژیاو پێشینه‌كانی پێش سوسیۆلۆژیاش وه‌ك زانست، بابه‌تێكی گرنگ بووه، هه‌رچه نده ئه‌م پرسه پێشینه‌كانی پێش سۆسیۆلۆژیان به‌تایبه‌ت ماكیاڤیلی و هۆبزو جۆن لۆك و ڕۆسۆ و سان سیمۆن پرسی كۆمه‌ڵگه‌و مافه‌سروشتی یه‌كان و ئازادی بیرو باوه‌ڕو گونجاندنی هاوبه‌ش و ئازادی تاك و گشت…هتد، وه‌ك پرسێكی گشتی بۆ گومه‌ڵگه‌و گۆڕانكاری دانابوو، به‌ڵام دیدگای ئۆگست كۆنت بۆ كۆمه‌ڵگه‌و پرسی گۆڕانكاری دیدگایه‌كی جیاوازتره كه خۆی ده‌بینێته‌وه له‌گۆڕانكاری له به‌ره‌و پێش چونی هزرو زه‌ینی مرۆڤ دا بۆ گۆڕانكاری له‌كۆمه‌ڵگه‌دا.
هه‌ندێ گۆڕانكاری هه‌یه له ژیانی مرۆڤایه‌تیدا ، له كرده‌ی تاكه مرۆڤێكه‌وه ده‌ستی پێكردووه، به‌ڵام هه‌موو مرۆڤایه‌تی گۆڕیوه.
گۆڕانكاری فیكره‌یه. فیكره‌یه‌كی سه‌رچڵانه‌یه له دۆخێكی قه‌تیسدا ده‌توانێت ده‌رگای گه‌وره بۆ مرۆڤایه‌تی بكاته‌وه . گۆڕانكاری پرۆسه‌یه‌ك نیه به مفاوه‌زاتی سیاسی و دروشمسازی بێته دی ، تاكه كه‌سێكه یان كۆمه‌ڵگه ، له‌مێژوودا گۆڕانكاری ده‌كات و جیهان ده‌گۆڕێت.
ئه‌وه‌تان له‌یاد بێت كه ئێوه ده‌توانن گۆڕانكارییه‌كان وه‌ربگرن و له‌هه‌مانكاتدا هه‌وڵ بده‌ن بۆ گۆڕاكاریی باشتر! قه‌بووڵكردنی ئه‌م راستییه كه ئه‌زموونه ده‌روونی و ده‌ره‌كییه‌كانی ئێمه به‌رده‌وام له گۆڕاندان به‌و واتایه نییه كه ئێمه نابێ بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی ئامانجه‌كانمان هه‌وڵ بده‌ین. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌تان له‌به‌رچاو بێت كه ئه‌وه‌ی وا له سه‌ره‌تادا لاتان شتێكی ناخۆش بوو، له‌وانه‌یه هه‌ندێك لایه‌نی ئه‌رێنیش تێدا بێت. ئه‌وه به واتای چاوپۆشی له ناخۆشییه‌كان نییه، به‌ڵكوو به واتای گه‌ڕان به‌شوێن ده‌رفه‌ته نوێیه‌كانه.
ئه‌وانه‌ی گۆڕانكاری سلبی ده‌كه‌ن و بۆ خۆیان ژیاون و هه‌ر له‌بیری خۆیاندا بوون و، كۆمه‌ڵگا به‌ره‌و هه‌ڵدێرو هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌و سته‌م و سته‌مكاری ده‌به‌ن و، كار له‌سه‌ر به‌ها نزمه‌كان‌و دژ به به‌ها باڵاكان و مافه‌كانی مرۆڤـ ده‌وه‌ستێن، ئه‌وانه خۆیان ده‌كه‌نه نموونه‌ی ئه‌نجامده‌رانی به‌ها نزمه‌كان.
ئیتر كه‌سه‌كان ده‌چنه ڕیزشی دكتاتۆرو زاڵم‌و كه‌سه بێزراو و نه‌فره‌ت لێكراوه‌كانی مێژووه‌وه.
ئه‌وانه‌ش كه گۆڕانكاری ئیجابی ده‌كه‌ن و هه‌موو ژیانیان ته‌رخان كردووه‌له پێناوی پرسه زیندوه‌كاندا،كۆمه‌ڵگا به‌ره‌و به‌خته‌وه‌ری‌و كامه‌رانی‌و ئاسووده‌یی ده‌به‌ن‌و، كارله‌سه‌ر به‌ها باڵاكان ده‌كه‌ن و، دژ به به‌ها نزمه‌كان ده‌وه‌ستن‌و وته‌و كرداریان، هه‌ڵسوكه‌وت‌و مامه‌ڵه‌یان، ده‌كرێته نموونه‌ی جوان و، سه‌رمه‌شق‌و چاولێكه‌وتن و، كاتێ ده‌مرن گه‌رچی له‌به‌ر چاو نامێنن به‌ڵام له ناو دڵه به ئینصافه‌كاندا هه‌ر زیندون و نه‌مرن، مێژوو ناویان به زێڕو زیو تۆمار ده‌كات و، ده‌بنه نموونه‌ی سه‌ركرده‌ی شیاو و شانازی بۆ كۆمه‌ڵ و نه‌ته‌وه‌و، هه‌ندێ جاریش ده‌بنه نموونه‌ی مرۆڤایه‌تی.
خوێندنه‌وه‌ی مرۆڤ به شێوه‌یه‌كی بابه‌تییانه، به هیچ شێوه‌یه‌ك ئاسان نایه‌ته به‌رچاو. خودی مرۆڤ به گۆرانێكی نادیاردا هه‌نگاو ده‌نیت له رووداوه‌كانی ده‌ورووبه‌ری خۆیدا، كه ره‌نگه نه‌توانرێ په‌نجه له سه‌ر خاڵه دیاره‌كانی هه‌ڵسوكه‌وتكردنی مرۆڤ به شێوه‌یه‌كی ره‌ها دابنرێت. مرۆڤ ئه‌و بوونه‌وه‌ره‌یه كه له سه‌ره‌تای هاتنه ناو كایه‌كانی ژیانه‌وه، توانی به‌سه‌ر گشت زینده‌وه‌رێكی دیكه دا زاڵ بیت
زۆرێك تا ئێستا له نیوه‌ی پێناسه‌ی هۆشیاری تێگه‌یشتوون ، واتا هۆشیاری ته‌نیا گوزارشته له زانین ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی كه له ده‌وروبه‌ردا ڕووده‌دات، به‌ڵام له‌وه نه‌گه‌یشتوون كه هۆشیاری له‌وێشه‌وه به‌رده‌وام ده‌بێت و له‌دوای زانینمان ده‌رباره‌ی كارو كرده‌وه‌كانی ده‌وروبه‌ر ئه‌ركی ڕه‌وشت و جۆری كرداردێته ئه‌ستۆ ئه‌گه‌ر قه‌رار بێت ئێمه تاكێكی هۆشیاربین.
زۆرێك تا ئێستا له نیوه‌ی پێناسه‌ی هۆشیاری تێگه‌یشتوون ، واتا هۆشیاری ته‌نیا گوزارشته له زانین ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی كه له ده‌وروبه‌ردا ڕووده‌دات، به‌ڵام له‌وه نه‌گه‌یشتوون كه هۆشیاری له‌وێشه‌وه به‌رده‌وام ده‌بێت و له‌دوای زانینمان ده‌رباره‌ی كارو كرده‌وه‌كانی ده‌وروبه‌ر ئه‌ركی ته‌عامول كردن و جۆری ته‌عامول كردنیشمان دێته ئه‌ستۆ ئه‌گه‌ر قه‌رار بێت ئێمه تاكێكی هۆشیاربین.
