هەموو ئەو هۆنراوانەی ئاراگۆن لەو ماوە ناسكەی مێژووی فەرەنساو جیهان نووسیونی، وێنەو هێمای زیندوو و گوزارشتێكی ڕاستەقینەن لە قێزەونی و ماڵوێرانیی جەنگ و بەرگریی فەرەنسا دژ بە نازیی داگیركار.
لویس ئاراگۆن بە یەكێك لە دیارترین و گرنگترین نووسەری فەرەنسا لە سەدەی بیستەم دەژمێردرێت، ئەو ڕۆماننووس و شاعیرو ڕەخنەگرێكی هونەری بوو، هاوكات ئەندامێكی دیاری حزبی شیوعی و بەرگریی فەرەنسی بوو، بە درێژایی تەمەنی وەك كەسایەتییەكی سەرەكی لە گۆڕەپانی ڕۆشنبیریی فەرەنسیدا مایەوە، ئاراگۆن لەپاڵ شاعیری بەرگریدا بە بەرهەم و شاكاری سوریالی ناسرا بوو.
لویس ئاراگۆن لە ساڵی 1897 لە شارۆچكەی (نییللی)ی نزیك پاریس وەك منداڵێكی ناشەرعی لە دایك بووە، دایكی ئاراگۆن وەك برای خۆی بە كۆمەڵگای فەرەنسیی ناساندووە! باوكیشی رەتی كردەوە كە بە فەرمی وەك باوكێك دانی پێدا بنێت!.
ئاراگۆن كە مەینەتی و ئازارێكی زۆری چەشت بە دەست هەژاری و سەختیی ژیانەوە، تا تەمەنی گەیشتە بیست ساڵان، ئینجا بەم ڕاستییەی زانی، ئەم ستایلەی ژیانی هۆكارێك بوو كە ڕقی لە ژیانی ئاسایی و مۆراڵی بەرجوازی ببێتەوە.
پەرەسەندنی ڕووداوە كۆمەڵایەتییەكان لە فەرەنسا و پەیوەندیی تایبەتی بە سەرۆكی جووڵانەوەی سوریالی( ئەندرێه بریتۆن) و چوونە ڕێز حزبی شیوعییەوە، فاكتەری سەرەكی بوون كە ئاراگۆن بە تەواوی هەموو چالاكییەكانی بخاتە خزمەت جەماوەرەوە، تەنانەت ئەم چالاكی و جموجۆڵانەی كاریگەریی زۆریان بەسەر دەروونی هاووڵاتییانەوە هەبوو، لەو ڕۆژەدا كە كۆچی دوایی كرد، بە شاعیری مرۆڤدۆست و وڵاتپارێزو قوربانیدەرو چەوساوان ناوزەدیان كرد.
لە ساڵی 1933دا، ئاراگۆن وەك نووسەری ڕۆشنبیری لە ڕۆژنامەی L’Humanité” كە ڕۆژنامەی زمانحاڵی حزبی شیوعیی فەرەنسایی بوو، كاری كرد. هەروەها لە هەمان ساڵدا وەك ئەندامی كۆمەڵەی نووسەران و هونەرمەندانی شۆڕشگێر هەڵبژێردرا، بەڵام كاتێك هۆنراوەی( بەرەی سوور)ی بڵاوكردەوە، لەلایەن دەسەڵاتدارانی فەرەنساوە دەستگیركراو بە پێنج ساڵ زیندانی ، بە بیانووی سووكایەتی كردن بە ئاڵای وڵاتەكەی حوكم درا، بەڵام حوكمەكە جێبەجێ نەكرا.
ڕاونان و تەنگەتاوكردنی ئاراگۆن لەلایەن پۆلیسی فەرەنساوە، هاندەر بوون بۆ ئەوەی زیاتر لە پێگەو كاری ئەدەبیی خۆیەوە بێتە نێو مەیدانی سیاسییەوە، بە تایبەتیش داكۆكیكردن لە هێزە چەوساوەكان، لە ساڵی 1937دا لە ڕۆژنامەی (ئەم ئێوارەیە) كە لایەنگری ئاراستەی چەپ بوو، دەست بەكاربوو، ئەم ڕۆژنامەیە ڕۆژانە نیو ملیۆن دانەی لێ دابەش دەكرا، دوای ئەوەی كە لە ساڵی 1939 ئەم ڕۆژنامەیە قەدەغەكرا، ئاراگۆن فەرەنسای بەرەو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەجێ هێشت، ئەویش لە ڕێگەی باڵیۆزخانەی چیلییەوە كە وەك پەنابەرێك خۆی ڕادەست كرد.
لویس ئاراگۆن، بێ ڕكابەر، ناودارترین شاعیرانی بەرگریی فەرەنسییە دژی ئەڵمانیای نازیی داگیركاری وڵاتەكەی لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهاندا، هەرچەندە شاعیرانی دیكەی فەرەنسی وەك پۆل ئیلوارو جان كاسۆو پییەر جان و هینری میشۆ و لویس ماسۆو زۆرانی دیكە هاوشانی ئاراگۆن بوون، بەڵام ئەوانە لە جەنگ و ئاشتیدا هەڵوێستیان هەبوو، هەرچی ئاراگۆن بوو لەو ململانێیەدا خۆی لەبیركردبوو و خەم و مەینەتیی نیشتمانەكەی لە كۆڵ نابوو، تاكە شاعیریشە كە تۆمارێك هەڵچوون و هەڵوێستی قوربانیدانی لە سەردەمی جەنگدا بەجێ هێشت.
دوای گەڕانەوەی بۆ فەرەنسا لە ئەمریكاوە لە ساڵی 1939، دەزگای هەواڵگریی سەربازیی فەرەنسا خستییە ژێر چاودێرییەكی توندەوە، بەڵام ئاراگۆن بەپیر بانگەوازە نیشتمانییەكەیەوە هات و لە سەروبەندی جەنگدا وەك یاریدەدەری پزیشك خزمەتی كرد، چونكە پێشتر خوێندكاری كۆلیجی پزیشكی بوو، بەڵام تەواوی نەكردبوو. لە ساڵی 1940ئاراگۆن لەلایەن هێزەكانی ئەڵمانیاوە بەدیل گیرا، بەڵام دواتر توانی ڕابكات و بەم شێوەیە میدالیای سەربازیی پێ بەخشرا، كە بەرزترین میدالیایە، بەو هۆیەشەوە لە كۆتایی مانگی تەمموزی هەمان ساڵدا لە خزمەتی سەربازی بەخشرا.
هەموو ئەو هۆنراوانەی ئاراگۆن لەم ماوە ناسكەدا نووسیونی، وێنەو هێمای زیندوو و گوزارشتێكی ڕاستەقینەن لە قێزەونی و ماڵوێرانیی جەنگ و بەرگریی فەرەنسا دژ بە نازیی داگیركار، لەوانەش هۆنراوەی ( گۆرانییەكانی فەرەنسای شكستخواردوو) ،( ریچارد دڵی شێر).. هۆنراوەكانی ئاراگۆن كاریگەریی زۆریان كردبووە سەر دڵ و دەروونی هاووڵاتیان، بە ئاراستەی هەستی نیشتمانی و بڕوابەخۆبوون لە ڕزگاركردنی نیشتماندا، تەنانەت زۆر لە هۆنراوەكانی بووبوون بە سروودو گۆرانیی سەر زمانی گەورەو بچووك، هاوكات لەنێو سوپاشدا بە سروود دەگوترانەوە، لە ئەنجامی ئەمەشدا، حكومەتی بەكرێگیراوی فاشی لە ناوچە داگیركراوەكاندا داوای لە ڕۆژنامەو گۆڤارە فەرەنسییەكان كرد ، كە هیچ هۆنراوەو ڕۆمانێكی ئاراگۆن بڵاونەكەنەوە.
دوای ڕزگاریی فەرەنسا هەموو هۆنراوەكانی كۆكرانەوە و لە پاریس بە ناوی( ڕاپەڕینی فەرەنسا) بڵاوكرانەوە، سەبارەت هۆنراوە درێژەكانییشی، یانیس ریتسۆس كە شاعیری ناوداری یۆنانی بوو، دەنووسێت: ( ئەو هۆنراوانە گوزارشت لە خەم و كۆستی گەل دەكەن، هەر كەسێك پێیان ئاشنا بێت و لێیان ورد بێتەوە، ئامادە دەبێت خۆی بكاتە قوربانی و لەپێناو گەلەكەی دا گیان لە دەست بدات).
ئاراگۆن لە ساڵی 1928و لە كافێتریای مۆنبارس، بە دیداری ئیلزا تریۆلێه ئاشنابوو، لە ساڵی 1939 هاوسەرگیرییان كردو (42) ساڵ بەیەكەوە مانەوە، ئیلزا نووسەر بوو، بە ڕەچەڵەك ڕووسی بوو، لە بنەماڵەی شاعیری شۆڕشی ڕووسی مایكۆڤسكی بوو، یەكەم ئافرەتیش بوو لە ساڵی 1945 خەڵاتی گرانبەهای(گۆنكۆر)ی ئەدەبی لە فەرەنسا وەرگرت. چیرۆكی ئاراگۆن و ئیلزا چیرۆكێكی ئاسایی نییە، بەڵكو جۆرێكە لە ئەفسانە كە تێیدا خۆشەویستیی بێ سنوور بوو بە ڕاستییەك، بەڵێ ئەفسانەیەكە كە دەمێكە سەردەمی ئەفسانەو سەربردەو چیرۆكی ئەفسانەیی باویان نەماوە، كەجاران لە شەوانی درێژی زستان وەك چیرۆكی گوێ ئاگردان دەگێڕدرانەوە.
سەبارەت بە خۆسەویستیی گەورەی خۆی، ئاراگۆن دەڵێت: ( ئیڵزا بەشداریی ژیان و ئاییندەی كردم، بەشداریی كردم لە تاڵی و سوێریی ژیان، لە خۆشییەكانم، ئەو وشەكانی هۆنراوەكانمە، ئەو ئاییندەو ترپەی دڵمە، هەموو پیتەكان لە خۆشەویستیی ئیلزاوە هەڵقووڵاون)، ئاشكرایە كە ئیلزا ئەو ئافرەتە بوو كە ئاراگۆن شێتانە شەیدای بووبوو، بۆیە كۆمەڵە هۆنراوەیەكی بە ناوی (سروودێك بۆ ئیلزا) لە ساڵی 1941 و كۆمەڵێكی دیكەش بە ناوی(چاوەكانی ئیلزا) لە ساڵی 1942 بڵاوكردەوە.
ئاراگۆن لە تەمەنی 85 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد، دوای ئەوەی بۆ جیهانی سەلماند، كە چۆن داهێنانی هونەری و ئەدەبی ژیان دەبووژێننەوە، هاوكات كاریگەریی ڕاستەقینە دەكاتە سەر سەرجەم كێشەو تەنگوچەڵەمەكانی مرۆڤایەتی.. لویس ئاراگۆن بە گوتەی (بییەر مۆروا)ی فەیلەسووفی فەرەنسی دەنگێكی زوڵاڵ بوو، گۆرانیی بۆ ژیان دەگوت بە زمانێكی ساكارو پاراو.
لە 23ی كانونی یەكەمی ساڵی 1982 لویس ئاراگۆن كۆچی دوایی كرد، لە ڕێوڕەسمی بەخاك سپاردنی تەرمەكەیدا، سەرجەم ئەندامانی مەكتەبی سیاسیی حزبی شیوعی فەرەنسی و قەشەكانی كەنیسەی كاسۆلیك بەشدارییان كرد.