ڤه‌ژیانا هیڤیێن خه‌لكی و ڤه‌مرینا هیڤیێن تێكده‌ران د گووتارا سه‌روكێ حكومه‌تێ دا
ژیان طاهر زێوه‌ی
گووتارا به‌رێز سه‌روكێ حكومه‌تێ په‌یامه‌كا پڕ رامان و پڕ هیڤی گه‌هانده خه‌لكێ هه‌رێمێ. د په‌یاما سه‌روكێ حكومه‌تێ دا خورت بوون و ئیرادا وی یا ب هێز د هاڤێتنا پێنگاڤێن دانانا بنه‌مایێن كوردستانه‌كا ب هێز دیاره. ده‌وله‌ت داریا سه‌ركه‌فتی ل ده‌مێ قه‌یرانان دیار دبیت. قه‌یران دبنه هۆكارێن سه‌رهلدانا داخوازیێن زێده‌تر و شیانێن سه‌روكێ حكومه‌تێ پرانیا جاران د وان قووناغێن دژوار دا دهێنه دیار كرن. ژاپون ل سالا 1868ێ بێی شكه‌ستنا سیاسی شیا ژ قووناغا جڤاته‌كێ كلتوری به‌ره‌ڤ قووناغا پیشه‌یی وبازرگانی بچیت و كلیلا سه‌ركه‌فتنا وان باوه‌ری بخۆ بوون و شیانێت كونترول كرنا گهورینێن جڤاكی بوویه. پرانی یا شوڕشان ژ به‌ر هندێ بوویه كو ده‌وله‌تێ باوه‌ری ب خۆ نامینیت و زوربه‌یا ده‌وله‌تێن پێشكه‌فتی ل جیهانێ سه‌ربوڕا شكه‌ستنا سیاسی و بهه‌ڤچوونێ ب ئه‌گه‌رێ درست بوونا قه‌یرانان(بتایبه‌ت قه‌یرانا ئابوری)هه‌بوویه.
پێشكه‌فتن و ده‌سته‌به‌ریا سیاسی ده‌مه‌كی دێ درست بیت كو نوینه‌رێن لایه‌نان كه‌نالێن كاریگه‌ر و ئه‌رێنی یێن درست كرنا په‌یوه‌ندیێن دناڤبه‌را داخوازیێن خه‌لكی و وان ڕخنه‌یێن ژ حكومه‌تێ دهێنه كرن دا، به‌رهه‌ڤ كه‌ن، نه‌ك ئامرازێن تێكدانا ئیراده و سه‌قامگیریا ملله‌تی بن. ل پرانی یا ده‌وله‌تێن دیموكرات دا ئاریشێن جڤاكی و ئابوری د بنه بابه‌ت د گوڕه‌پانێن سیاسی دا و ژ به‌ر هندێ حكومه‌ت نه‌چار دبیت په‌نایێ دبه‌ته به‌ر جۆره‌كێ سیاسه‌تێ كو ره‌نگڤه‌دانا هه‌می جۆرێن ته‌وژمان بیت و كاریگه‌ریێ لسه‌ر كێم بوونا زۆربه‌یا داخوازیێن هه‌ڤ دژ دكه‌ت. ب گهوڕین د سیاسه‌تا ئابوری، بازرگانی ، جڤاكی و پێكهاتا حكومه‌تێ دا ده‌رباز بوون ژ ئاسته‌نگان دێ بساناهیتر بن. فرانكلین دی روزڤیلت ب گهوڕینا سیاسه‌تێن ئابوری و جڤاكی، هه‌ر وه‌سا سیاسه‌تا جڤاكی یا پارتێن كرێكارێن بریتانی(New Deal & Social Program) ل 1945ێ بوونه هۆكارێن سه‌ره‌كی یێن ریفورمه‌كا ئابووری و به‌رنامێ ته‌ناهی یا جڤاكی. ل پرانی یا ده‌وله‌تێن جیهانێ ل ده‌مێن درست بوونا قه‌یرانان حكومه‌ت و ئوپۆزسیون ئێكه‌تی یا نیشتمانی رادگه‌هینن و دبنه هاریكار و پشته‌ڤانێت هه‌ڤدوو ژ بۆ ده‌ر باز بوون ژ وێ كریزێ.
ل هه‌رێما كوردستانێ ژی ب حكمێ هه‌بوونا سیستمێ دیموكراسی، كه‌فتیه به‌ر ململانێ یا حزبی و سیاسی، و به‌روڤاژی هه‌می ملله‌تان ل جهێ پشتگیری كرنا حكومه‌تێ ل ده‌مێ درست بوونا پرسگرێكا ئابوری، كاودان بۆ سه‌پاندنا ئارمانجێن خۆ(تێكدانا ئێك رێزیا ملله‌تی و ئه‌زمونا دیموكراسی) بكار ئینایه و ب درویشمێن جۆراوجۆر لسه‌ر حسابا حكومه‌تێ و لسه‌ر حسابا باوه‌را ملله‌تی، خۆ بۆ خه‌لكی دكه‌نه شاما شه‌ریف. هندی كو دژاتی كرن و نه یه‌ك رێزی هه‌بیت حكومه‌ت نه‌شێـت به‌رهنگاری ئاسته‌نگان بیت و سه‌ركه‌فتنێ بده‌ستڤه بینیت. پێنگاڤ هاڤێتن ژ بۆ جێ به‌جێ كرنا حه‌زا ملله‌تی دێ یا ب زه‌حمه‌ت بیت و سه‌ركه‌فتنا حكومه‌تێ پێویستی یا ب ده‌می هه‌ی و ژ بۆ ڤێ چه‌ندێ پێتڤی یه هه‌می به‌ربه‌ستێن سه‌ره‌كی(گه‌نده‌لی، حزبێن توندڕه‌و، مافیا،...) ژ سه‌ر رێكا خۆ راكه‌ت. ژ بۆ هه‌بوونا حكومه‌ته‌كا پایه‌دار، پێتڤی یه حكومه‌ت وان فاكته‌رێن كو دێ زورترین كاریگاری یا ئه‌رێنی لسه‌ر خه‌لكی هه‌بیت، دانیته ل پێشیا به‌رنامێ كارێ خۆ. ئێك ژ هۆكارێن هه‌ره سه‌ره‌كی یێن نه‌رازی بوونا خه‌لكێ هه‌رێمێ ژ حكومه‌تێ، هه‌بوونا گه‌نده‌لیێ و نه‌دادپه‌روه‌ریێ د سیستمێ ئیداری و ئابوری یا حكومه‌تێ دایه. ژبه‌رڤێ چه‌ندێ جێبه‌جێ كرنا پروژه یاسایا چاكسازیێ ژ پێشه‌نگێن به‌رنامێن كاری یێن سه‌روكێ حكومه‌تێ یه كو د گووتارا خۆ دا ته‌كه‌ز ل جێبه‌جێ كرن و سه‌پاندنا وی كریه وبڤی ئاوایی ئێكه‌م پێنگاڤ بۆ درست بوونا ئارامی یه‌كا ده‌رونی د ناڤ ملله‌تی دا دهێته هاڤێتن.
هه‌بوونا ئاسایشا جڤاكی، سه‌روه‌ریا یاسایێ، چاره‌كرنا پێتڤی یێن سه‌ره‌كی یێن مروڤان و حكومه‌ته‌كا خودان ئابوره‌كا ب هێز، هه‌می وه‌كی كنفه‌كێ پێكڤه د گرێداینه. ژ بنه‌ما و تایبه‌تمه‌ندێن حاكمیه‌ته‌كا باش: به‌شداری(Participation)، رۆلێ یاسایێ(Rule of law)، شه‌فافیه‌ت(Transparency، به‌رسڤدان(Responsiveness)، پێكهاتنه‌كا گشتگیر (Consensus Oriented)، یه‌كسانی و گشتگیری (Equity & Inclusiveness)، كاریگه‌ری و كارایی (Effectiveness & Efficiency و به‌رپرسیاره‌تی(Accountability)نه .
ده‌وله‌تداریا باش پێتڤی ب چوارچوڤێ یاسایه‌كا دادپه‌روه‌رانه‌یه كو بێ لایه‌نی د سه‌پاندنا وێ دا یا دیار بیت. ئه‌ڤ تایبه‌تمه‌ندیه ب روونی د گووتارا سه‌روكێ حكومه‌تێ دا دیار و به‌رچاڤ دبیت ده‌مێ دبێژیت كو: سه‌ره‌رای هه‌بوونا ئاسته‌نگ و بزاڤێن په‌ك خستنا جێبه‌جێ كرنا یاسایا چاكسازیێ، بێی پاشگه‌ز بوون دێ چاكسازیه‌كا گشتگیر و سه‌رتاسه‌ری هێته ئه‌نجام دان و چ كه‌س و لایه‌ن نه‌شێن ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خۆ یێن تاكه‌كسی و حزبی رێگریێ لێ بكه‌ن.
شه‌فاف بوون و راستگوو بوونا حكومه‌تێ به‌رامبه‌ر هاووڵاتیان ژی ژ پره‌نسیپێن حاكمیه‌ته‌كا سه‌ركه‌فتی نه. بڕیارێن حكومه‌تـی پێتڤی یه ل دویف یاسایێ بن و زانیاری ئازادانه بكه‌ڤنه دده‌ستێن وان كه‌سان دا یێن كو دێ كه‌ڤنه ژێر كاریگه‌ریا وان بڕیاران. هه‌ر وه‌سا ئاگه‌هـ بوونا جڤاكی ژ چاوانی یا بكار ئینانا داهاتێ گشتی یا گرنگه. سه‌روكێ حكومه‌تا هه‌رێمێ زۆر راشكاوانه گه‌له‌ك خالێن لاواز د شێوازێ ده‌وله‌تداریا هه‌رێمێ دا ئاشكرا كرن. ژ وانا: أ) حكومه‌تا هه‌رێمێ گوژمێ 27 ملیون دولاران یا ده‌ینداره وهه‌رێمێ چ یه‌ده‌ك و پاشكه‌وتێن دارایی نینن و بتنێ پشت به‌ستنێ ب وان ژێده‌رێن دارایی دكه‌ت یێ كو هه‌یڤانه دگه‌هیته به‌ر ده‌ستێ وان. ب) د مه‌زاختنا داهاتێ هه‌رێمێ دا نادادپه‌روه‌ری هه‌بوو و سێ چارێكا وی ل مووچێ فه‌رمانبه‌ران دهاته مه‌زاختن و هزر ل پاشه‌رۆژا به‌ره‌بابێن نوی نه‌هاتیه كرن. ج) نوینه‌رێن هه‌رێمێ ل به‌غدا ئێك هه‌لویست نینن و به‌رژه‌وه‌ندیێن وان یێن ته‌سكێن حزبایه‌تی ڤسه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن نیشتمانی كه‌فتیه. بڤێ چه‌ندێ سه‌روكێ حكومه‌تێ رون و ئاشكرا به‌رامبه‌ر هه‌می هاووڵاتیان به‌رسڤا وان گروپ و لایه‌نان دا یێن كو ب درویشمێن بریقه‌دار(كا موچه، كا پاشكه‌وت،...) هه‌وڵێن ئازراندن و توڕه كرنا جادده‌یان دده‌ن ژ بۆ ژناڤ برنا حكومه‌تێ.
پێتڤی یه حكومه‌ت و به‌رنامێ حكومه‌تێ ره‌نگڤه‌دان و به‌رسڤدانا راسته‌قینه‌یا حه‌ز و ویستێن خه‌لكی بن. ئه‌ڤ بارودوخێ دژوارێ خه‌لكێ هه‌رێمێ تووش بوویێ، بێ گومان دوودلی و نه‌رازیبوونا خه‌لكی زێده‌تر لێ كریه و هاووڵاتیێن هه‌رێمێ ڤی كاودانی وه‌ك گه‌فه‌ك لسه‌ر كه‌ساتیا جڤاكی یا خۆ دبینن و باوه‌رنه‌بوون ب پاشه‌روژێ ل ده‌ف وان نه‌مایه و مخابن هنده‌ك لایه‌ن و گروپێن سیاسی رۆلێ سه‌ره‌كی هه‌بوویه د درست كرنا ڤێ ترسێ دناڤ هاووڵاتیان دا. سه‌روكێ حكومه‌تێ د گووتارا خۆ دا چه‌ند خالێن گرنگ به‌رچاڤ كرن كو ره‌نگڤه‌دانه‌كا ئه‌رێنی هه‌بوویه د ناڤ كۆمه‌لگه‌ها كوردی دا. خالا هه‌ره سه‌ره‌كی ئه‌وه كو سه‌روكێ حكومه‌تێ بوێرانه و ب باوه‌ریه‌كا تمام خه‌لكێ هه‌رێمێ پشت راست دكه‌ت كو كاودانێن نها وان پاشگه‌ز ناكه‌ن ژ هه‌وڵێن رزگار كرنا هه‌رێمێ و ئاماژه ب به‌رده‌وامی دانا بزاڤ و دانوستاندنێن خۆ د گه‌ل به‌غدا دكه‌ت حه‌تا كو دگه‌هیته ئه‌نجامه‌كێ دادپه‌روه‌رانه. وێ چه‌ندێ ژی دیار دكه‌ت كو دێ ستراتژیه‌ته‌كا فره‌چه‌شن كرنا ژێده‌رێن داهاتێ هه‌رێمێ بكار ئینیت و رژد بوونا خۆ لسه‌ر چاره كرنا هه‌می وان كێماسیان یێن كو د بوارێن كارگێڕی و ئابووری دا ل هه‌رێمێ هه‌بوون دیار دكه‌ت. هه‌ر وه‌سا ئاماژه ب وێ چه‌ندێ دا كو ب رێكخستنا بودجه‌ی و مه‌زاختنا دام و ده‌زگه‌هێن هه‌رێمێ و مووچه خوران ب رێیا یاسایا چاكسازیێ دێ هه‌می هه‌وڵێن خۆ ده‌ن هه‌رێمێ ژ ڤی بارودوخی رزگار كه‌ن.
د هه‌می جڤاكان دا بیر و بۆچوونێن جیاواز یێت هه‌ین. حكومه‌تا سه‌ركه‌فتی دێ د به‌رژه‌وه‌ندیا پرانی یا خه‌لكی دا كار كه‌ت. بكار ئینانا سیستمێ نه ناڤه‌ندی ژ لایێ حكومه‌تێ ڤه داخوازا به‌شه‌كێ خه‌لكێ هه‌رێمێ یه، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ حكومه‌تا هه‌رێمێ چه‌سپاندنا نه ناڤه‌ندیا ئیداری یا پارێزگه‌هان ب مه‌رجێ تێك نه‌چوونا قه‌وارێ سیاسی یێ هه‌رێمێ، د به‌رنامێ كارێ خۆ دا دیار كریه. هه‌ر وه‌سا حكومه‌تا سه‌ركه‌فتی پێتڤیه وێ باوه‌رێ بۆ خه‌لكی چێ كه‌ت كو ئاسایشا كۆمه‌ڵایه‌تی ژ هه‌ر تاكه‌كێ جڤاكی دگریت و خزمه‌تكاری و ئاسانكاریێن ژیانێ بێی جیاوازی بۆ هه‌می هاووڵاتیان دهێنه پێشكێش كرن. ئه‌ڤ بارودوخێ دژوارێ كو ل ڤان دوماهیكا ب ئه‌گه‌رێ به‌ڵاڤبوونا په‌تایا كورونایێ و داكه‌تنا بهایێ نه‌فتێ، جیهان ب گشتی و هه‌رێم بتایبه‌تی تووش بوویێ كاریگریه‌كا نه‌رێنی یا لسه‌ر ژیانا خه‌لكێ هه‌رێمێ ب گشتی كری. ده‌ركرنا بڕیارا قه‌ده‌غه‌یا هاتن و چوونێ تا راده‌كێ زۆر كارتێكرن یا ل ژیانا رۆژانه‌یا خه‌لكێ ده‌ست كورت و بێ داهات كری، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ حكومه‌تا هه‌رێمێ ژ بۆ كێم كرنا ڤێ بارگرانیێ هه‌می هه‌وڵێت خۆ ته‌رخان كرن و ژ وانا ژی لێبورینا كریێن دوكانا و خانیان، دابه‌ش كرنا ئه‌رزاقی لسه‌ر خه‌لكێ ده‌ست كورت و هه‌ر وه‌ك سه‌روكێ حكومه‌تێ د گووتارا خۆ دا ئاماژه پێ دای ئه‌زمونا هه‌رێمێ د به‌رهنگار بوونا په‌تایا كرونایێ ژی دا یا سه‌ركه‌فتی بوو و حكومه‌ت ب سیاسه‌تا خۆ یا ژیرانه وبوێرانه ژ بۆ رزگار كرنا هاووڵاتیان شیا سه‌رنجا رێكخراوێن ته‌ندروستی و مافێن مروڤی بۆ خۆ راكێشیت.
كێمی یا خزمه‌تگوزاریێن گشتی وه‌ك چێكرنا رێك و پرا، قووتابخانا، نه‌خۆشخانا، ئاریشێن ئاڤێ و كه‌هره‌بێ و زێده‌بوونا بێ كاریێ، گله و گازندێن هاووڵاتیان زێده كرینه، له‌وما ئێك ژ وان خالێن گرنگێن كو سه‌روكێ حكومه‌تێ به‌رچاڤ كری، ڤپێش خستنا ژێرخانا ئابوری و په‌ره‌پێدانا ڤه‌به‌رهێنانێ بوویه و بڤێ چه‌ندێ رێژا بێ كاریێ دێ كێم بیت و خزمه‌تگوزاریێن پتر دێ هێنه پێش كێش كرن، كو ئه‌ڤه ژی ئاماژه‌یه‌كه بۆ كاریگه‌ربوون و كارا بوونا سه‌روكێ حكومه‌تێ و ژ تایبه‌تمه‌ندیێن حاكمیه‌ته‌كا سه‌ركه‌فتی یه.
ژپره‌نسیپێن ده‌وله‌تداریه‌كا سه‌ركه‌فتی، هه‌ست كرنه ب به‌رپرسایه‌تیێ و ڤه‌دیتنا رێگه چاره‌یان بۆ وان پرسگرێكێن دكه‌ڤنه د رێكێ دا. سه‌روكێ حكومه‌تێ داخواز ژ هه‌می لایه‌نێن به‌شدار د حكومه‌تێ دا دكه‌ت( یێن كو وه‌ك باڵندێن كه‌له‌خان خۆ لبه‌ر دژواری و كاودانێن هه‌ستیارێن حكومه‌تێ ڤه‌نای ل ده‌مێن ته‌نگاڤیێ ب ئازراندن و پالدانا جادده‌یان هه‌ولێن ژ ناڤ برنا حكومه‌تێ دده‌ن)كو ڤێ قه‌یرانا ئابوری نه‌كه‌نه ئامرازه‌ك بۆ چه‌سپاندنا مه‌رامێن خۆ یێن حزبی و پێتڤی یه هه‌می پێكڤه هاریكار بن ژ بۆ رێكخستنا سیستمێ كارگێڕی و ئابوریێ هه‌رێمێ و خوشتر كرنا ژیارا خه‌لكی.
سه‌روكێ حكومه‌تێ بۆ رایا گشتی دیار كر كو باوه‌ریه‌كا تمام یا ب شیانێت خۆ ژ بۆ گهوڕینێن ئیداری و ئابوری یا هه‌رێمێ هه‌ی و بڤێ چه‌ندێ جاره‌كا دی هیڤی و ئومێدا خه‌لكی ڤه‌ژیاند و هیڤیێن تێكده‌ران ب گووتارا خۆ یا حه‌كیمانه ڤه‌مراندن.
