چەند وێستگەیەكی داهێنان و پێشەنگیی خۆرخی بۆرخیس
بەهادین جەلال
نەهامەتیی ژیان وای بۆ هێنا كە لە كتێبخانەی شارەوانیی بۆینس ئایرسی پایتەختی ئەرجەنتین كاربكات، بەڵام هەندێ لە فەرمانبەرانی ئەو كتێبخانەیە ركابەرییەكی توندیان دەكردن بەشێوەیەك كە رێگەیان پێ نەدەدا لە كاری رۆژانەی خۆیدا سەركەوتوو بێت، بەڵام ئەو لەسەر ئارەزوو و بەهرەی ئەدەبیی خۆی هەر بەردەوام بوو، پشووی رۆژانەی خۆی لە كتێبخانە بەهەل دەزانی كە لە گۆشەیەكدا هەردەم وتارو چیرۆكی كورت و هۆنراوەی دەنووسین دەردەسەریی زۆری لە ژیاندا بینیوە، كاتێ برایانی بایرون لە ساڵی 1946دا جڵەوی دەسەڵاتیان گرتەدەست ، بۆرخیس لە كارەكەی دوورخرایەوەن بەڵام كرا بە پشكنەر لە بازاڕی پەلەوەری شارەكە، لەو سەردەمەدا خۆی خزاندە نێو بزاڤێكی كۆمەڵایەتی كە ئامانجی سەرەكی پیادەكردنی دیموكراسی بوو، ناوبەناو وتاری لەناو بازاڕو لەبەردەم خەڵكەكە دەخوێندەوە، لەو وتارانەیدا ئاماژەی بەوە دەكرد كە پێویستە ئەو وڵاتە بەرەوە دیموكراسی هەنگاوبنێت، و دەیگوت: ( دیكتاتۆرەكان تەنیا ستەم و چەوسانەوە بۆ میللەت دێنن، ئەوان دەیانەوێت گكۆیلە بین و تامی ئازادی نەچێژین).
كاتێ باوكی كۆژی دوایی كرد، بۆرخیس تووشی شۆك هات، لەوەش كارەسلتتر لە شەوی جەژنی لەدایكبوونیدا ساڵی 1938 لە روداوێكدا بە سەختی برینداربوو، دوای چەند مانگێك جارێكی دیكە تەندروستیی بەرەوە باشی چوو،بۆیە لە ساڵی 1944 كۆمەڵە چیرۆكی (باخچەكانی داڵانە ئاڵۆزەكان) یە چاپ گەیاند، كە لە چیرۆكێكیاندا باسی رووداوی برینداربوونەكەی دەكات.
دیارە بۆرخیس كارەساتێكی دیكەی بەسەردا هات، ئەویش تووشبوونی بە كەمبینایی، وردەوردە رادەی بینینی كزبوو، بەڵام سەرباری ئەوەش هەروەك نووسەرو وانەبێژی زمانی ئینگلیزی و ئەدەبی ئەمریكی 1950-1955 لە كۆمەڵەی ئەرجەنتینی بۆ رۆشنبلیری و ئینگلیزی بەردەوام بوو، دواتر لە ساڵی 1956 یەكەم دكتۆرای فەخری لە زانكۆی (كۆبۆ) بەدەستهێنا، لەو كاتەوە تا ساڵی 1970 بۆرخیس لە پلەی مامۆستای ئەدەبی لە زانكۆی بۆینس ئایرس دەست بەكاربوو، هەرچەندە كەمبیناش بوو، بەڵام لە كاركردندا پشتی بە دایكی دەبەست، چونكە توانای خوێندنەوەو نووسینی نەمابوو.
نەهامەتی و داهێنان
بۆرخیس لە بواری ناوبانگیی نێودەوڵەتیشدا چانسێكی گەورەی هەبوو، ئەوە بوو لە دەستپێكی ساڵی 1961دا خەڵاتی فۆرمنتەری بە هاوبەشیلەگەڵ سامۆئیل پیكت وەرگرت، هەر ئەو كاتە حكومەتی ئیتاڵیاش نازناوی سەركردەی پێبەخشی، هەروەها زانكۆی تەكساس بە بەرپسی كارگێڕی دایمەزراند، یەكەم جار شاكارەكانی بە زمانی ئینگلیزیلە 1962دا بڵاوكردەوە، دواتر چەند گەشتێكی بە وڵاتانی ئەوروپاو ئەمریكای باشووردا كرد، لە ساڵی 1965 شاژنە ئەلیزابیسی دووەمی شانشینی یەكگرتوو میدالیای ئیمپراتۆریەتی بەریتانیای پێبەخشی،لە ساڵی 1967دا بۆرخیس لەگەڵ نۆرمان تۆماسی گەورە وەرگێڕی ناوداری ئەمریكا رێككەوت بۆ پێكەوە كاركردن لە بواری زمانی ئینگلیزیدا،بەو هۆیەوە كتێبی (سەرەتاكانی خەیاڵ)ی بڵاوكردەوە.
بۆرخیس لە ژیانیدا دوو ژنی هێناوە، لە ساڵی 1967دا دایكی كە تەمەنی 90 ساڵان بوو، حەزی دەكرد ئافرەتێكی بۆ بدۆزێتەوە و ببێتە هاوسەری تاكو دوای مردنی ئاكای لە بۆرخیس بێت ، ئەوە بوو بێوەژنێكی بەناوی (ئەلیسا میلان)ی بۆ دەست نیشان كرد، بەڵام هاوسەرگیرییەكی سەركەوتوو نەبوو، دوای سێ ساڵ لە یەكدی جودابوونەوەو تا كۆچی دوایی دایكی بە تەنیاو لەگەڵ دایكیدا ژیانی بەسەربرد، دواتر لەگەڵ(فانی) هاوسەرگیریی پێكهێنا.
لە راستیدا ناوبانگی بۆرخیس تەنیا لە نووسینی شیعرو شانۆگەری و رەخنەی ئەدەبیدا نەبووە، بەڵكو لە بواری نووسینی كورتە چیرۆكیشدا رۆڵی بەرچاوی هەبوون وێڕای ئەوەی وەرگێڕێكی سەركەوتووی ئەدەب بووە لە ئینگلیزی و فەرەنسی و ئەڵمانییەوە بۆ زمانی ئیسپانی لە پاڵ ئەوەشدا خولیای خوێندنەوەی ئەفسانە و بیركاری و زانستی لاهۆت و فەلسەفە بووە، جا لەبەر ئەوەی زۆربەی ساڵانی تەمەنی لە سەدەی بیستەمدا بەسەربردووە، بۆرخیس لە سەردەمی نوێخوازی و تازەگەری لە رۆشنبیری و ئەدەبدا ژیاوە، ئەم كەڵە نووسەرە چەندین نووسینی ریالیزمی پێشكەشكردووە، لەوانە خوێندنەوەی و چەندین كتێب و دەستنووسی نووسەرانی سەردەمی خۆی و بڵاوكردنەوەی دەیان وتارو نووسینی چیرۆكی خەیاڵئامێز و سەر زمانی ئاژەڵان، دیارترین شاكاری بۆرخیس وەك وەرگەڕ برتی بوو لە وەرگێڕانی چیرۆكی(شازادەی بەختەوەر)ی ئۆسكار وایڵد بۆ زمانی ئیسپانی، وێڕای وەرگێڕانی شاكارەكانی (ئەدجار ئالا بۆ، فرانك كافكا، هیرمان هیسی). لە كۆتاییدا ئەوەندە ماوە بڵێین خۆرخی لویس بۆرخیس لە ساڵی 1899 لەدایكبووەوە لە ساڵی 1986 كۆچی دوایی كردووەو لە بنەماڵەیەكی دوو ڕەگەزی ئیسپانی و ئەرجەنتینی بووە.
