(ئەركی فەلسەفە گەڕانە بەدوای ئەوەی كە هێشتا نەبووە).. ئەم دەستەواژەیە ناكۆكە لەگەڵ دەستەواژەكەی فەیلەسووفی ئەڵمانی هیگل(1770-1831) لە پێشەكی كتێبەكەیدا(فەلسەفەی ماف) كە دەڵێت: (ئەركی فەلسەفە بریتییە لە تێگەیشتن لەوەی كە هەیە، عەقڵە، دیدی عاقڵیش كە لەگەڵ واقیع ئاشتمان دەكاتەوە و لەوەدا دەسووڕێتەوە كە بڕیاردەدات، عەقڵ وەكو گوڵێكە لە سەردەمی ئێستادا، دواتر هەر ئەویشە وامان لێدەكات چێژ لە ئێستا وەربگرین). واتای ئەم دەستەواژەیە ئەوەیە كە هیگل عەقڵ لەگەڵ واقیعدا لە ئاستێكی ئاسۆییدا دادەنێت(1).
رێككەوتن لەسەر ئەوەی كە عەقڵ هەمیشە بەرەو دەرككردنی واقیع دەچێت، جیاوازییش لەوەدایە كە ئەم دەرك پێكردنە لە واقیعی ئێستادا دەست پێ ناكات، بەڵكو لە واقیعی ئایندە، واتا دەست پێ ناكات لەوەی كە هەیە، بەڵكو لەوەی لە داهاتوودا دەبێت، ئەم سەرەتایەش بۆ جیاوازیی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵ دەگەڕێتەوە لە پەیوەندیی هەر یەكێكیانبە واقیعەوە، ئەم جیاوازییەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە مرۆڤ بەتەنیا جیا لە ئاژەڵەكانی دیكە لە كرداریدا حوكمدراوە بە وێناكردنی مەبەستێك كە دەیەوێت بەدەستی بهێنێت، ئەم مەبەستەش تێدەپەڕێت لەوەی كە هەیەو بووە بۆ ئەوەی كە دەكرێت و دەبێت لەپێناو بەدەستهێنانی ئەوەی(كە دەكرێت ببێت)، ئەمەش لەپێناو گۆڕینی ئەوەی كە هەیە، ئەمەیە ناوەرۆكی دەستەواژەكەی دەستپێكی ئەم وتارە، یان بە واتایەكی دیكە، دەكرێت بگوترێت كە هەڕەشەكەری راستەقینە بۆ ئەوەی دەكرێت ببێت، یان واقیعی ئێستا(ئەوەی كە هەیە) یان وردتر واقیعی ئێستایە، بۆیە لەسەر عەقڵ پێویستە واقیعی ئێستا بە واقیعی ئایندە بپێوێت، ئەگەر پێوەرەكە بە رێكی هات،ئەوا واقیعی ئایندە دەبێتە ئەلتەرناتیڤی واقیعی ئێستا، مانای ئەوەیە كە عەقڵ لە واقیعی ئایندەوە بۆ واقیعی ئێستا لە جووڵەدایە،ئەم جووڵەیەش دەتوانێت گۆڕانكاری لە واقیعدا بكات لەمیانی پراكتیكدا، بۆیە عەقڵ توندو دژوارە،بە هۆی ئەو توانایەی لە گۆڕینی رێڕەوی واقیعدا هەیەتی، دواتریش ئەوەیە كە عەقڵ كارێكی عەقڵانییە، بەڵام ئەم دەستەواژەیە ناكۆكە بەرامبەر بۆچوونی فەیلەسووفی بەرەگەز ئینگلیز كارل پۆپەر(1902-1994) لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (یۆتۆبیاو توندوتیژی)كە تێیدا بڕیاردەدات كە توندوتیژی دژی عەقڵە، عەقڵانییەتیش ئەلتەرناتیڤی توندوتیژییە، لەم گۆشەنیگایەوەپۆپەر دژی یۆتۆبیا دەوەستێتەوە بەوەی كە یۆتۆبیا بەرجەستەكردنی ئەوەی كە دەكرێت،گریمانەدەكات، واتا ئەوەی كە دێت، بەڵام ئەم بەرجەستەكردنە لەژێر باری رەخنەی عەقڵی یان سەلماندنی عەقڵیدا نییە(2)، دوایە شێواوی یۆتۆبی كە بژاردەی كۆمەڵگەی نموونەییە، رێگادەدات بە بەدەستهێنانی شیانە مرۆییەكان، ئەمەش دروستكەری توندوتیژییە نەك دروستكەری بەختەوەریی مرۆڤایەتی، لێرەدا پۆپەر بیرۆكەی چاكسازی لەجیاتی یۆتۆبیا دەخاتەڕوو و دەڵێت: كارێكە بۆ نەهێشتنی شەڕ نەك بۆ بەدەستهێنانی شیانە مرۆییەكان، بەدیهێنانی بەختەوەری بە هۆكاری سیاسی مەخوازە، بەڵكو بە نەهێشتنی نائومێدیی ئێستا بخوازە، ریزەبەها دروست مەكە بۆ ئازادكردنی مرۆڤ، بەڵكو پابەندبە بە ئەندازەی بچووكی كۆمەڵایەتی لەجیاتی دەستنیشانكردنی بەهای باڵای كۆمەڵایەتی و سیاسی، مەزنترین خراپە دابهێنەو هەوڵبدە جەماوەر قایل بكەیت بەوەی كە دەتوانیت لێی رزگار بیت.
واتای ئەو دەستەواژانەی پۆپەر ئەوەیە كە خەبات پێویستە لەپێناو لەناوبردنی برسیێتی و نەخۆشی و رەگەزپەرستی بە شێوەی راستەوخۆ ئەمەش بە چاككردنی رێگەی خێرای چاكسازی، بەڵام ناتوانرێت رێك لەسەر دیاریكردنی بەهای باڵای یۆتۆبیا بۆ گۆڕینی ریشەیی كۆمەڵگە. ناوەرۆكی ئەمەش هەمووی ئەوەیە كە عەقڵ لای پۆپەر بەحوكمی سروشتیی خۆی دەستەوەسانە لەئاست دەربازبوون لە واقیعی ئێستا لەپێناو گۆڕینی ریشەیی لەسەر بنەمای زانستی و عەقڵانییەت، لەسەر ئەم بنەمایە ئەركی عەقڵ دیاریكراوە، كە تەنیا نەرێیە، نەك لە رەتكردنەوەی نەرێ، دوایە عەقڵی دیالیكتی نییە، پۆپەر لە كۆتاییدا گەیشتە ئەو ئەنجامە لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی دیالیكتیك چییە؟ كە تێیدا بەرنامەی هەوڵ و هەڵە لەجیاتی بەرنامەی دیالیكتیك دەخاتەڕوو، ئەو دەڵێت: بەرنامەی هەوڵ و هەڵە بریتییە لە خستنەڕووی بیرۆكەیەك و رەخنەلێگرتنی، یان بریتییە لە ململانێی نێوان كێشەیەك و دژەكەی بەبێ هیچ پێشنیارێك كە بەسەریاندا بازبدات، بەبێ ئەوەی مانای ئەوە بدات كە ناكۆكیی نێوان دوو كێشە، كێشەی سێیەمی لێ دەبێتەوە كە لە هەردووكیان پێكدێت، ئەوەی دەیبینین كە ململانێی نێوان بیرۆكەكەو دژەكەی یان لەنێوان كێشەكەو دژەكەی دەبێتە هۆی نەهێشتنی كێشەكە و رەنگە ببێتە هۆی نەهێشتنی دژەكەی، ئەگەر نەهێشتنی یەكەم بەس نەبێت.
هەندێ دەڵێن كە بەرنامەی هەوڵ و هەڵە بەرنامەی ئاژەڵە لەبەر ئەوەی كە ئاژەڵ بێ توانایە لە پێكهێنانی دیدی ئایندە، ئەو تەنیا لە ئێستا دەژی، بەڵام مرۆڤ تاكە بوونەوەرە كە كردارەكانی دەكەونە سەر مەبەستێكی خراوەڕوو لە ئایندە كە داواكراوە لەئێستادا بەجێی بهێنێت. بەڵام بەرهەڵستی لای پۆپەر مانای وا نییە كە پاكانە بۆ هەر توندوتیژییەك دەكات، چونكە هەموو ئەو توندوتیژیانە عەقڵانی نین،توندوتیژی عەقڵانی كە ئاواتی گۆڕانكاریی ریشەیی واقیعییە لە رەگەوەیە، ئەمەش توندوتیژیی شۆڕشگێڕییە نەك توندوتیژی هەر لەبەر توندوتیژی. لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی نۆزدەیەم فەیلەسووفی رووسی جۆرجی بلیخانۆڤ(1856-1918) وتارێكی بە ناونیشانی دەسەڵات و توندوتیژی بڵاوكردەوە كە بۆ ئاژاوەگێڕان ئاراستەكرابوو، بۆ ئەوانەی چەمكی توندوتیژی تا رادەی بیروباوەڕی رەها بەرزدەكەنەوە(3).
بلیخانۆڤدەڵێت: ئەگەر شۆڕشێك لە شۆڕشەكانی سەدەی نۆزدەیەم وەكو شۆڕشی 1830 یان 1848 بخەینە بەرچاو، جگە لە زنجیرە كردارێكی توندوتیژیی خوێناوی و بەگژیەكدا هاتنی زیاتری چەكداری هیچی دیكە نایەتە پێش،ئەو كردارانەش رێگایان لە ئاژەوەگێڕان گومكرد، گومڕایی ئەوانە بەم شێوەیە كورت بكەینەوە: چونكەتوندوتیژی لە هەموو شۆڕشێكدا باوە، پەنابردنە بەر توندوتیژی ئەمە خۆی شۆڕش بەرپادەكات، كەواتە ئاژاوەگێڕان هەڵەیانكرد لە وێناكردنی ئەوەی كە توندوتیژی وەك هۆیەك بۆ هەڵتەكاندنی سیستەمی كۆن خۆی لە بیروباوەڕێكدا چڕكردۆتەوە كە بەتەنیا بەسە بۆ روودانی شۆڕش، پاشان ئاژاوەگێڕان بڕیاردەدەن كە بەكارهێنانی توندوتیژی سەركەوتنی شۆڕشی لێ بە پێویست دەزانرێت، ئەو لۆژیكی ئاژاوەگێڕانە لۆژیكی تیرۆریستیی بنەچەخوازییە كە پێیوایە توندوتیژی هێزی داهێنەرە لە مێژوودا، رایەڵێكی ئۆرگانیشە لەنێوان شێوازی شۆڕشگێڕی بۆ شێوازی گۆڕینی كۆمەڵگەو نێوان شێواوی شەڕی پارتیزانی.
لێرەدا پرسیارك دێتەپێش، ئایا ئەم توندوتیژییە لای تیرۆریستی بنەچەخوازی عەقڵانییە؟ وەڵام بە نێگەتیڤە، مادامەكی ئەو توندوتیژییە پشت بە تێڕوانینێكی رابوردەیی دەبەستێت، كە داوای رابردوویەك دەكات كۆتایی هاتووە، واتا ناتوانێت بجووڵێت، بەڵام توندوتیژیی عەقڵانی، پشت بە تێڕوانینیێكی ئایندەیی دەبەستێت كە بناغەكەی یاسا زانستییەكانی پەرەپێدانی كۆمەڵگەیە، دوایە دوو گوتەی پێویست هەن دەربارەی توندوتیژیی عەقڵانی ئەوانیش: ئایندەیی و زانستی، بەبێ ئەو دوو گوتەیەش، توندوتیژی دەبێتە تیرۆریست هەتا ئەگەر خۆی لە بەرگێكی پیرۆزیش لوولبدات، ئەو خۆلوولدانە بەو شتە پیرۆزە، دیاردەیەكی باوە لەوەتەی حەفتاكانی سەدەی رابردوو تاكو ئێستا، پیرۆزییش لەو حاڵەتەدا لە پێگەی خۆی هەڵدەخلیسكێت لە(سەر سروشت) تا چوونە ناو (ئەوەی سرووشتییە). كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەم هەڵخلیسكانە چارەنووسێكی پیرۆزە؟ پرسیارێكەو وەڵامەكەپێویستی بە دیالۆگێكهەیە دەربارەی توندوتیژی و پیرۆزی و بنەچەخوازی، دیالۆگێكە دەكرێت ببێتە جیاتێك بۆ دیالۆگی ئایینەكان و شارستانییەكان.
-------------------------------------------------
سەرچاوە:
(1)ماڵپەڕی ئەلحەیات، بابەتێك دەربارەی فەلسەفەی حەق- هیگل
(2) ماڵپەڕی مەعریفە، سەبارەت بە سایكۆلۆجییەتی بیركردنەوە-كارل پۆپەر
(3)ماڵپەڕی ئەلحیوار، كورتەیەك لە دەسەڵات وتوندوتیژی- جۆرجی بلیخانۆڤ