لە عەرەبییەوە: بەهادین جەلال

قەیرانی داهاتووی ئابووری زۆر لەوە نزیكترە كە ئێمە بیری لێ دەكەینەوە، بەڵام لە راستیدا نابێت پێی نیگەران بین، چونكە هەر بەڕێوەیە، قەیرانی دارایی جیهانی لە ماوەی ساڵانی 2008 و 2009 بووەهۆی مایەپووچبوونی زۆربەی حكومەتەكان، هەروەها هۆكارێك بوو بۆ هەرەسهێنانی بەرنامەكان، داڕێژەرانی سیاسەت توانیان ئابووریی جیهان لە لێواری مەرگ رزگاربكەن، ئەویش بە پشتبەستن بە هاندانی گشتگیریی دارایی، یەكێك لەوانەش كە بە ئینگلیزی پێی دەگوترێت Quantitative Easing واتا گرتنەبەری سیاسەتێكی نەختینەیی نا ئاسایی و چاپكردنی دراو و تێكڕایی سوودی نزیك لە سفر یان یەكسان.
پشتبەستن بەو پاداشتە داراییانە، لەشێوەی بەكارهێنانی ئەدرنالینە، چۆن كاتێ پێویست دەبێت بدرێتە نەخۆش بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ژیانی بەبەر دڵدا بكرێتەوە كە لە لێدان كەوتبێت، ئەو ئەدرنالینە نەخۆشەكە دێنێتەوە ژیان، بەڵام چارەسەری نەخۆشییەكە ناكات، بۆیە چارەسەركردنی ئابوورییەكی نەخۆش پێویستی بە چاكسازیی ریشەیی و بنەڕەتی هەیە كە هەموو بوارەكانی ئابووری بگرێتەوە، لەوانەش بازاڕەكانی دارایی و بازاڕەكانی كارپێكردن و سیستەمەكانی باج و شێوازەكانی پیتاندن و سیاسەتی پەروەردە.
داڕێژەرانی سیاسەت لە گرتنەبەری ئەم چاكسازیانە بە شێوەی كۆتایی شكستیان هێنا، هەرچەندە ئەوان بەڵێنی ئەو كارەیان دابوو، لەباتی بەجێهێنانی بەڵێنەكانیان خۆیان بە سیاسەتەوە خەریك كردووە، لە دەوڵەتانی وەك ئیتاڵیاو ئەڵمانیا دیارە پێكهێنانی حكومەت كاتێكی زۆر لە سەرانی ئەو حكومەتانە دەبات، بۆ نموونە یۆنان لەباتی چاككردنی سیستەمی خانەنشینی یان چاككردنی ژینگەی بازرگانیی خۆی، پشتی بە پارەی قەرزارە نێودەوڵەتییەكان بەستووە تاكو هەرەس نەهێنێت.
بۆیە نەبوونی چاكسازیی ریشەیی بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە سەرڕێژی نەختینەی ناپێشوەختە كە بانكە ناوەندییەكان خستوویانەتە نێو ئابوورییەكانیانەوە تەرخان نەكراون تاكو بەشێوەیەكی سەركەوتوو بەكاربهێنرێن، بەڵكو ئەو بانكانە ئاستی نرخەكانی پێوانەیی جیهانیان بە رێژەیەكی زیاتر بەرزكردۆتەوە لەچاو ئەوەی كە پێش ساڵی 2008 كاری پێ دەكرا.
لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا، نرخی خانووبەرە بە رێژەی 8% بەرزبۆتەوە بە بەراورد بەو سەردەمەی كە نرخەكان لەوپەڕی بەرزیدابوون لە ساڵی 2006، هەروەها دابەشكردنەوەی قازانجی پشكەكان بە بەراورد بە ساڵی 2008 و لەسەرەتای پووكانەوەو بێ كارییدا لە ساڵی 2009 لە هەڵكشاندایە، قازانجەكەش بەپێی ئەوە دەپێورێت كە پشكەكان لە ئاستی ماقووڵدابن.
لەكاتێكدا كە دەستگرتن بە دراو پێگەی لاوازیی راستەقینەی ئابووری دەردەخات، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی كە هەرەسهێنانی نرخی داهات رووەو قەیرانێكی دیكەی ئابووری بچێت، ئەمەیان مەترسیدارترە لە قەیرانەكەی دواتر، لەبەرئەوەی كە دەرفەتمان داوە بەرێگەچارەسەری ئابووریی زۆر بەهێز، ماوەی دە ساڵ پشتمان بە ئەدرناڵین بەست، كە لە شێوەی تێكڕایی زۆر كەم و سیاسەتگەلێكی نائاساییدا بوو و دواتر بووە هۆی لاوازبوونی تواناكەی كە سەقامگیریی لە ئابووریدا بێنێتە كایەوە جارێكی دیكە هەناسەی بەبەردا بكاتەوە.
هەروەك پێشتر روویدا، ئەم رەنگدانەوانە بەشێوەیەك دەكشێن تا لایەنەكانی دیكەش بگرنەوە، بەگوتەی بینجمان فریدمتن لە زانكۆی هاڤارد ئەو هەموو ماوە دوورودرێژانەی كە قەیرانەكانی ئابووری درێژەیان كێشا بووە هۆی ئەوەی رق و كینەی كەمە نەتەوەییەكان یان دەوڵەتانی بیانی لێبكەوێتەوە، كە بریتی بوو هەڵوێستێگەلێك و هۆكاری ئەوە بوون ئاشووب و دووبەرەكی بنێنەوە، هاوكات تیرۆر گەشەبكات و تەنانەت شەڕوشۆڕیشی بەدوادا بێت.بۆ نموونە دەگوترێت لەمیانی هەرەس و پووكانەوە گەورەكەدا، سەرۆكی ئەمریكا هێربەرت هۆڤەر یاسای هاولی سمۆتی باجەكانی واژۆكرد بۆ پاراستنی كرێكاران و جووتیارانی ئەمریكا لەبەرامبەر ركابەریی بیانی، بەڵام لە ماوەی پێنج ساڵی دوای واژۆكردنەكەدا بازرگانیی جیهانی دوولەسەرسێی بەهاكەی لەدەستدا، لە ماوەی دە ساڵیشدا جەنگی دووەمی جیهان بەرپابوو.
دیارە جەنگی دووەمی جیهان لەبەر چەند هۆیەك هەڵگیرسا، شێوەی جەنگی یەكەمی جیهان ، ئاشكراشە كە چەندین رێكارو هۆكاریش بۆ هەڵگیرسانی جەنگ بوونیان هەیە، بەڵام ئاستبەرزیی نایەكسانیی رۆڵی گرنگ لە سەرهەڵدانی ململانێكاندا دەگێڕێت. بۆیە بەپێی ئەو توێژینەوەیەی تۆماس بكێتی شارەزای ئابووری ئەنجامی داوە، زۆرجار قەیرانێكی گەورە روودەدات دوای بەرزبوونەوەی لەناكاوی ئاستی نایەكسانیی لە داهاتدا، چونكە نایەكسانی بۆ ماوەیەكی دیاریكراو پاشەكشەدەكات و دواتر جارێكی دیكە بەرزدەبێتەوە، تا سەرلەنوێ دەگاتە لووتكەو دواجار كارەساتێكی تازە، هەرچەندە هۆكارەكە تائێستا پێویستی بە سەلماندن هەیە چونكە بڕ و ژمارەی داتاكان سنووردارە، ناشكرێ سووكایەتی بەو رایەڵە بكرێت، بەتایبەتیش ئەگەر رەچاوی تێكڕایی نایەكسانی بكەین لە سامان و داهاتدا، كە بەدرێژایی مێژوو تا ئەمڕۆ گەیشتۆتە بەرزترین ئاست.
هەندێ كەس وادەكەن كە دەنگدەران هەست بە شكست بكەن، بەڵام پۆپۆلیستەكان كە هەست و بەرژەوەندییان پاڵیان پێوە دەنێت پشتگیریی زیاتری ئەوانە بكەن، پێشنیاری چەند چارەسەرێكی ناگونجاو دەكەن كە دواجار رەوشەكە خراپتر دەكەن، بۆ نموونە وێڕای پێكەوە گرێدانی جیهان لەنێوخۆیدا بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو، دەبینین كە هەڵوێستی رەتكردنەوەی فرەلایەنی روو لە زێدەبوونە، چونكە زۆربەی دەوڵەتان بەتایبەتیش ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ پشت بە سیاسەتی تاكلایەنە و دوورەپەرێزی دەبەستن، سەرباری شەڕی بە وەكالەت لە سووریا و یەمەن.
لەبەر رۆشنایی ئەم هەلومەرجانەدا، پێویستە بە جیددی ئەوە لەبەر چاو بگرین كە قەیرانی داهاتووی ئابووری دەتوانێت بگۆڕێت بۆ رووبەڕووبوونەوەیەكی فراوانی سەربازی، بۆیە لەسەر بنەمای لۆژیكیی زانای سیاسی سامۆئێل هانتینگتن كاتێ بیر لەم سیناریۆیە دەكەینەوە زیاتر لەم قەیرانە دووردەكەوینەوە، چونكە ناچارمان دەكات كاربكەین تاكو نەهێڵین رووبدات، لەم حاڵەتەدا، چارەسەر ئەوەیە كە داڕێژەرانی سیاسەت چاكسازیی بنەڕەتی و ریشەیی بگرنە بەر كە لەمێژە بەڵێنیان داوە بیكەن، لە هەمان كاتدا سیاسەتی درێژكردنی پەنجەی تۆمەت و دوژمنایەتی بگۆڕدرێت بە سیاسەتێكی جیهانی تایبەت بە دیالۆگی هۆشمەندانەو رێزگرتن، ئەگەر نا، ئەوا هەموو جیهان رووبەڕووی ماڵوێرانی و كاولكاری دەبێتەوە.