ئەگەر یەكێك لێم بیپرسێت، خەڵكی رۆژئاوا لەگەڵ خەڵكانی دیكە جیاوازییان چییە؟ یەكسەر وەڵام دەدەمەوەو دەڵێم: بە پێشكەوتن و گەشانەوەی فەلسەفەو زۆریی گەورە فەیلەسووفان كە یەك لە دوای یەك بەدرێژایی چاخەكانی مێژوو دەركەوتوون، ئەگەر ئێمە بێین و باسی چركەساتە بنەڕەتییەكانی ئەم فەلسەفەیە بكەین لەوەتەی سوقرات و ئەفڵاتون و ئەرستۆ و تەنانەت برتراند رسل و پۆل ریكۆر و هابرماس و ئەوانی دیكە، دەبینین كە زنجیرەیەكی لێك دانەبڕاوی 2500 ساڵەیە، من دەڵێم نەپچڕاوە، بەڵام رەنگە هەڵە بم، لە راستیدا بە درێژایی سەردەمی مەسیحییەتی چاخەكانی ناوەڕاست: واتا لە سەدەی پێنجی دوای زایین تا سەدەی پازدەیەم دەكاتە هەزار ساڵ! لەو ماوەیەدا لاهوتی ئایینی بە شێوەیەكی رەها باڵی كێشابوو بەسەر عەقڵی مرۆڤدا، هەروەك چۆن لە جیهانی عەرەبیدا بە هەمان شێوەیە بوو، لەوێدا فەلسەفەیان بە بێ باوەڕیی و بتپەرستی و كوفر دادەنا، بەڵام لە دەستپێكی سەدەی سێزدەیەمەوە و بە كاریگەریی خودی عەرەب ئەم لاهوتە نەختێ هەڵوێستی گۆڕی، جۆرە گونجان و میانڕەوییەكی دایە نێوان بیروباوەڕی مەسیحی و فەلسەفەی ئەرستۆتاڵیس، كە ئاكامەكەی سەرهەڵدانی فەلسەفەی سەدەكانی ناوەڕاست بوو.
دوای سەدەی حەڤدەیەم فەلسەفەی رۆشنگەری لە سەدەی هەژدەیەم سەری هەڵدا، كە پێشەنگەكانی ئەو فەلسەفەیە بریتی بوون لە ڤۆلتێرو دیدرۆو جان جاك رۆسۆ، ئەمانە هەموویان كەوتنە ململانێیەكی سەختەوە لەگەڵ بنەچەخوازانی مەسیحی كە ئەوكاتە كۆنتڕۆڵی عەقڵەكانی مرۆڤیان كردبوو، لەو سەردەمەدا فەلسەفە لەژێر دەسەڵاتی لاهوتی مەسیحی رزگاری بوو و سەربەخۆیی تەواوی وەرگرت، دیارە ئەم فەلسەفەیە بەدرێژایی چاخەكانی ناوەڕاست خزمەتی زانستی لاهوتی مەسیحی دەكرد، نەیدەتوانی خۆی لە كۆت و بەندەكانی رزگاربكات مەگەر لە نیوەی دووەمی سەدەی هەژدەیەم نەبێت. جڵەوی فەلسەفەی رۆشنگەری لە دەست فەیلەسووفی ئەڵمانی ئیمانۆیل كانتدا بوو، ئەو كتێبی (رەخنە لە ساغەعەقڵ)ی پێشكەش بە فیكری رۆژئاوا كردووە، دەكرێ بڵێین كە كانت مامۆستای رۆژئاوایە دوای دیكارات لە رووی عەقڵانییەت و میتۆدەوە، ئەم فەیلەسووفە باسی زۆر شتی كردووە: زانست، ئایین، رەوشت، سیاسەت. هەندێك دەڵێن پێشبینیی بە چاخەكانی ناوەڕاست كردووەو پێشیان كەوتووە، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەو بیروهزە ئاییندەبینییەی ئەوە كە دوای مردنی بە سەدەیەك یان زیاتر ئاشكرابوو، كتێبەكەی دەربارەی (پڕۆژەی ئاشتیی هەمیشەیی) لە ساڵی 1795 پەیدابوو و كۆمەڵەی گەلانیش لە ساڵی 1920 درووستبوو، ئەمەش دیارترین بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە فیكر پێش سیاسەت دەكەوێت نەك بەپێچەوانە، لە سەرەتادا وشە بوو، بەڵام نەك هەموو وشەیەك!
زۆر كەس پێیانوایە كە هەموو ئەو پێشكەوتنەی لە جیهاندا روویانداوە لە بواری سیاسەت و یاساو مۆرالەوە بۆ ئەم كەڵە فەیلەسووفە دەگەڕێتەوە، زانراویشە كە وۆرد ویلسۆن سەرۆكی ئەمریكا یەكێك بووە لە قوتابییەكانی ئەو، كە (كۆمەڵەی گەلان)ی دامەزراندو دواتر بوو بە (نەتەوە یەكگرتووەكان)، ئەویش لەبەر رۆشنایی هزرو بۆچوونی ئەو فەیلەسووفە، كتێبەكەی كانت كە بانگەشەی ئاشتیی هەمیشەیی نێوان نەتەوەكانی دەكرد بووە بنەمای عەقڵانییەتی سیاسی و دیبلۆماسیی نێودەوڵەتی كە پشت دەبەستێت بە پرەنسیپەكانی ماف و یاسا نەك بە یاسای جەنگەڵستان، بەڵام بەداخەوە ئەمریكا لە جارێك زیاتر لەو پرەنسیپە نموونەییانە لایدا كە لە سەردەمی حوكمڕانیی سەرۆك ویلسۆن پەیڕەوی دەكردن، بەڵام فەیلەسووفێكی دیكە كە راستەوخۆ دوای كانت پەیدابوو و بەگەورە فەیلەسووف دەژمێردرێت ئەویش هیگله، ئەو زاتە میتۆدێكی دیالیكتیكی لە بیركردنەوە بۆ رۆژئاوا داهێنا، هیگل هەموو زانیارییەكانی ئەو سەردەمەی لە كەسایەتیی خۆیدا بەرجەستەكرد، تەنانەت مێژوونووسان بە ئەرستۆیان دەچوواند، بەڵكو دەربارەی ئەو گوتوویانە كە ئەرستۆی چاخەكانی ناوەڕاستە، لەم رووەو دەكرێ بڵێین كە عەقڵی رۆژئاوا لەسەر دەستی كانت و هیگل و بیرمەندەكانی دیكەی فەلسەفەی ئایدیاڵیی ئەڵمانی پەرەی سەندو كامڵ بوو، ئەمە مەزنترین فەلسەفە بوو كە لە چاخەكانی ناوەڕاست سەری هەڵدا، چونكە توانی جۆرە سازانێك لەنێوان زانست وباوەڕ، فەلسەفەو ئایین بێنێتە ئاراوە، چونكە لێكدانەوەی عەقڵانیی گەڵاڵەكرد و رێگەی بۆ ئایینی مەسیحی رۆشنكردەوە، هەروەها جیاوازیی نێوان ناوەڕۆك و رووخساری ئەو ئایینەی روونكردەوە.
ئەو فەیلەسووفە بۆ یەكەم جاری بوو مەسیحییەتی گەڕاندەوە سەر رێگە پاكەكەی و ئینجیلی راستەقینەی كردە رێبازی پرەنسیپەكانی پێغەمبەری مەسیح، بۆ یەكەم جاریش خەڵكەكە تێگەیشتن كە شرۆڤەیەكی دیكە هەیە بۆ ئایینی مەسیحی جگە لەو شرۆڤە تایفەگەرە دەمارگیرییەی بنەچەخوازان و ئیخوانی مەسیحی. بۆ یەكەم جار بوو تێگەیشتن كە شرۆڤەیەكی رۆحانی و مۆرالی و ئازادیخوازانە هەیە بۆ ئایین. ئایین نە تیرۆرەو نە تۆقاندنەو نە كۆت وبەندە، بەڵكو بۆ یەكەم جار بوو توانیان جیاوازی بكەن لەنێوان ئایین و پیاوانی ئایینی كە خیانەتی لێدەكەن و بە پێچەوانەی ئایین بۆ بەرژەوەندی و مەرامی خۆیان هەڵسوكەوت دەكەن و لە پرەنسیپ و بەها باڵاكان لادەدەن، ئەم شتەش بە درێژایی مێژوو زۆرجار دووبارە بۆتەوە لەلای هەردوو بەرەی ئیسلام و مەسیحیەت. چونكە ئەگەر ئەمە نەبووایە مارتن لۆسەر بەم شێوەیەو بە توندی داوای چاكسازیی ئایینی نەدەكرد كە لە ئەوروپادا دەنگی دایەوە، لێرەدا پێویستە ستایشی رۆڵی گەورەی جان جاك رۆسۆ بكەین كە مامۆستای كانت بوو، كاتێ بیروباوەڕە كۆنەكەی هەڵوەشاندەوەو مەسیحییەتی لە دۆگمای چەقبەستوو رزگاركرد. تەنانەت لەگەڵ مەترانی پاریس كەوتە شەڕەوەو گیانی خۆی خستە مەترسییەوە. لەبەر ئەم هەڵوێستە ئاوارە بوو لە دۆڵ و چیاكاندا ژیانی بەسەردەبرد، سەیری كتێبەكەی بكەن بە ناوی(چەند نامەیەك لە چیاوە) كە سویسراو فەرەنساو ئەوروپای هەژاند، ئەگەر بپرسین چەند رۆشنبیری عەرەب هەیە بوێرێت لەگەڵ مەلا تاریكپەرستەكان ململانێ بكات و ئەفسانە پڕوپووچەكانیان بەرامبەر بە لێكدانەوەی ئایین بەدرۆ بخاتەوە؟ ئەو لێكدانەوەیە شرۆڤەی ئیخوان و مێشك داخراوەكانە كە لەمێژە بەسەرچووەو لەنێو بازنەیەكی دۆگمایی گەمارۆدراو و فیتوای لاهوتیی مۆمیاكراودا دەخولێتەوە، بەڵام لەبەر نەزانی و نەخوێندەواری لەنێوان خەڵكە ساویلكەكە تائێستا هەر باوە، سەیركەن لە كەناڵە ئاسمانییەكاندا دێن و دەڕۆن و قسەی بریقەدار دەكەن، بە راستی شتێكی مەترسیدارە كە تائێستا پرۆگرامەكانی خوێندنی عەرەبی لەلایەن ئەو تاریكپەرست و دڕندەو نەفامانە كۆنتڕۆڵكراون و پێویستە هەر چی زووە پاكبكرێنەوە. لەئێستادا هەموومان دەبینین چۆن كتێبە رووزەردەكانیان كە قوتابخانە بنەچەخوازەكان بەرهەمیان هێناوە بۆتە مایەی مەترسی، ئەم مژارە نەك هەر عەرەبییە، بەڵكو بۆتە باس و خواسی جیهانی، بۆیە دەڵێم: كتێبی پەروەردەی ئایینی لە ئێستادا گرنگترو مەترسیدارترە لە فیزیای ئەتۆم. چونكە زیاتر دەتەقێتەوە، ئەوەی كۆنتڕۆلی بكات بەواتای ئەوەی كۆنتڕۆلی جیهانی عەرەبی دەكات لە ئۆقیانووسەوە بۆ كەنداو. ئەوەی كۆنتڕۆلی بكات دەتوانێت هەموولایەكمان رووەو رۆشنگەری و پێشكەوتن تاوبدات، ئەگەر نا هەر لە جوغزی تاریكی و دواكەوتندا دەمێنینەوە. پێویستە هەموو كتێبەكانی ئیخوان و فیتوا تەكفیرییەكان و بیروبۆچوونە چەواشەكارەكان لە كتێبەكانی خوێندن لابدرێن كە گاڵتەو سووكایەتی بە ئایینەكانی دیكە دەكەن، دواجار فەلسەفەی رۆشنگەری جەوهەرو ناوەڕۆكی راستەقینەی ئایین بۆ خەڵك رووندەكاتەوە، هەر ئەو فەلسەفەیە بوو كە ئایینی لە بیروبۆچوونی رق و كینەو دەمارگیریی كوێرانە پاككردەوە، كۆنتڕۆلی هەمو هەستیاریی مەزهەبی و شەڕی تایفەگەری كرد لە سەرتاسەری ئەوروپادا باوبوو، ئەم فەلسەفەیە بنەماكانی پێكەوەژیانی قایمكرد لەنێوان كاسۆلیك و پرۆتستانت دوای ئەوەی چەندین ساڵ دۆزەخێك بوو بۆ خۆی. هەر ئەو بوو دەوڵەتی نوێی مەدەنیی عەلمانی دامەزراند كە رێز لە كەرامەتی هەموو هاووڵاتیان دەگرێت و جیاوازیی لە نێوانیاندا ناكات لەسەر بنەمای تایفەگەری و مەزهەبی. بۆیە ئەوروپا دوای چاخی رۆشنگەری بەخێرایی پێشكەوتن و پەرەسەندنی بە جیهان راگەیاند و بنەماكانی مەزنترین شارستانی لەسەر رووی زەمین داڕشت.
ئەمەش خواستێكە كە عەرەب بە ئاواتەوە هەوڵی بۆ دەدات، بەڵام ئەوكاتەی كە لە ئاییندەدا رۆشنگەریی عەرەبی بەسەر چاخی ئێستای تاریكپەرستی و دواكەوتوویی داعش و ئیخواندا سەردەكەوێت. ئەوكاتە جەوهەرو ناوەڕۆكی راستەقینەی ئیسلام دەردەكەوێت كە لەلایەن بزووتنەوەكانی پەڕگیری و توندڕەوی و تاریكیدا شێوێندراوە، خەڵكەكەش بە چاوی خۆی جیاوازیی نێوان ئیسلامی رۆشنگەری و ئیسلامی ئیخوان دەبینێت.
---------------------------------------------------------------
سەرچاوە: وتارێكی هاشم ساڵح/ رۆژنامەی شەرقولئەوسەت 11/ 9 / 2018