كارل بێلت
لە عەرەبییەوە: بەهادین جەلال
دوابەدوای هەفتەیەكی پڕ لە ژاوەژاوی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا لە بروكسل و بەریتانیاو هلسنكی تۆ بڵێی هیچ شتێك لە ناتۆو سیستەمی ئەتڵەسی مابێت؟ ئەو لەو شوێنانە داكۆكی لە فلادیمێر پوتینی سەرۆكی رووسیا كرد لە پەراوێزی جەنگی ئەلیكترۆنی كە ئاژانسەكانی هەواڵگریی ئەمریكا پۆتینیان پێ تۆمەتباركرد، ئەگەر بە تێڕوانینێكی رۆمانسییانەو گوڵئاسا سەیری رووداوەكان بكەین، دەبینین كە گرنگترین هاوپەیمانیی ستراتیژی لە رۆژئاوادا تا رادەیەك هەر باشەو رەنگە بەهێزتریش بێت، لە راستیدا پەیمانی ناتۆ رووبەڕووی مەترسی بۆتەوە و چارەنووسی ئێستاشی لەبەر دەستی ترەمپدایە.
پێش لووتكەی ناتۆو لەمیانی ئەو كۆنگرەیەشدا زۆر سكاڵاو گازاندە هاتنە ئاراوە دەربارەی قەبارەی خەرجییە سەربازییەكانی دەوڵەتانی ئەندام( وەك رێژەیەكی ئەنجامی پوختەی ناوخۆیی). پێشبینیش دەكرێت كە لەگەڵ هاتنی ساڵی 2024 هەموو ئەندامانی ئەو هاوپەیمانە خەرجییەكان بۆ 2%ی ئەنجامی ناوخۆیی بەرزبكەنەوە، بەڵام دیارە ترەمپ پێیوایە كە پێویستە هەر ئێستا ئەمە ئەنجام بدرێت، لە لووتكەكەی پێش هەفتەیەكدا لەناكاو داوای مەبەستێكی تازەی كرد بە رێژەی 4%ی ئەنجامی ناوخۆیی كە زۆرترینیان لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانەوە بۆ بەرگری خەرج دەكرێت. بەدرێژایی چەند دەیەیەكی رابردوودا فۆكەسی بنەڕەتیی پەیمانی ناتۆ لەسەر ئۆپێراسیۆنەكانی ئاشتیپارێز بووە لە شوێنە دوورەكاندا، نەك لەسەر ئەركی بنەڕەتیی خۆی تایبەت بە بەرگریی ئیقلمی، بەنیسبەت زۆربەی دەوڵەتانی ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپادا، داهاتەكانی ئاشتی لە پرۆسەكانی پەیمانەكە پاساوهێنانەوە بوون بۆ كەمكردنەوەی خەرجیی ناوخۆیی سەربازی.
بەڵام ئەم هەڵوێستە لە ساڵی 2014دا گۆڕا، كاتێك رووسیا دەستی بەسەر نیمچە دوورگەی قەرەمدا گرت و هێرشی نهێنیی سەربازی كردە سەر رۆژهەڵاتی ئۆكۆانیا، لەو كاتەوە بوودجەی بەرگریی دەوڵەتانی ئەندام لە هاوپەیمانی ناتۆ بە نزیكەی 4%ی ساڵانە زیادیكرد، ئەمەش وایكردووە كە ئامانجی گشتیی 2024 قابیلی بەدی هاتن بێت.
لە راستیدا سكاڵای ترەمپ لەوەی كە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەشێكی نادادپەروەریی بارگرانیی بەكۆمەڵی ناتۆی دەكەوێتە ئەستۆ جێگەی گومانە، لەكاتێكدا كە بوودجەی سەربازیی ئەمریكا یەكسانە بە نزیكەی 72%ی خەرجیی بەرگریی هاوبەشە لەلایەن هەموو دەوڵەتانی ئەندام لە كەرتی غەزە، چونكە نزیكەی سێ چارەكی خەرجیی سەربازیی ئەمریكا ئاراستەی ناوچەكانی دیكەی جگە لە ئەوروپا كراوە. هەروەها نزیكەی نیوەی بوودجەی بەرگریی ئەمریكا بۆ پاراستنی خۆی لە ئۆقیانووسی باسفیك خەرجدەكرێت. لەكاتێكدا چارەكەكەی دیكە لە ئۆپەراسیۆنەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەركردایەتی و كۆنتڕۆڵی ئەتۆمیی ستراتیژی و بوارەكانی دیكە خەرجدەكرێت. لەپاڵ ئەمەشدا، سەرەڕای ئەوەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان لە چەند ساڵی رابردوودا خەرجیی بەرگریی خۆی لە ئەوروپا زۆر زیادكرد، بەڵام زۆربەی هێزو شوێنە سەربازییەكانی ئەمریكا لە ئەوروپا فۆكس دەكەنە سەر كەوانەی جیۆستراتیجی لە هیندستان تا باشووری ئەفریقیا، بۆیە بەهۆی بنكەكانی وەك رامشتاین و فێرفۆرد و فیسینزا و سیگونێلا، ویلایەتە یەكرگتووەكانی ئەمریكا ماوەیەكی زۆرە ئەوروپای وەك بنكەیەك بەكارهێناوە بۆ بڵاوكردنەوەی هێز لە شوێنەكانی دیكەدا، ئەمە وێڕای هۆكارەكانی ئاگاداركردنەوەی پێشوەختە و چاودێریكردن كە ویلایەتە یەكگرتووەكان هەیەتی لە هەر یەك لە بەریتانیا و نەروێژ بۆ بەرگریكردن لە ویلایەتە یەكگرتووەكان نەك ئەوروپا.
راستییەكە ئەوەیە كە پوختەی خەرجیی بەرگریی ئەوروپا بەپێی ئەو داتایانەی لە زانكۆی بەرگریی نیشتمانیی ئەمریكاوە دەرچوون نزیكە لە دووئەوەندەی ویلایەتە یەكگرتووەكان كە لە ئاسایشی ئەوروپادا خەرجیدەكات، هەروەها دووئەوەندەی كە رووسیا لە بەرگریدا خەرجیدەكات.
نابێت لە گرنگیی یەكلاكەرەوەی سەركردایەتی و كۆنترۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكان و هێزەكانی هەواڵگری لە ئەوروپا كەمبكرێتەوە، بەڵام پێویستە بەلایەنی كەم لە دیدگای راستەقینەی خۆیان دابندرێن، هەرچەندە سوپای ئەمریكا بەم دواییە هێزەكانی دەستاودەستكرد لە ئەوروپا بۆ مەشقی سەربازی، بەڵام تەنیا هێزە جێگیربووەكانی لە مەشقی بەردەوامدان.
بۆیە پەیمانی ناتۆ پابەندە بە بەردەوامیدانی چاككردنی تواناكانی بەرگری لە ئەوروپادا، بە رادەیەكی كەم ئەوروپا پێویستی بە هێزیی زیاتری سەربازییە، دەبێ ئەم هێزانە ئامادەبن بۆ بڵاوبوونەوەی خێرا لە ناوچە ناكۆكەكاندا، هەر لەبەر ئەوە سەركردایەتیی نوێی جووڵەپێكردنی هێز كە لە ئەڵمانیا دادەمەزرێت بە یەكەم هەنگاوی سەركەوتوو دادەنرێت. لەگەڵ ئەمەشدا، جیاكارییەكانی رووسیا لە پەیمانی ناتۆ پەیوەندییان نییە بە داهاتەوە بەقەدەر ئەوەی پەیوەندییان هەیە بە سەركردایەتی و كۆنتڕۆڵكردنەوە، بەو پێیەی یەك دەوڵەتە، بۆیە هێزە سەربازییەكانی رووسیا زیاتر رێك و پوختەن، دەكرێ زۆر بە خێرایی بڵاوەیان پێبكرێت بە پێی فەرمانی ستراتیژیی كرملین، ئەم خێراییەش لەوەدا دەركەوت كاتێ لە نیمچە دوورگەی قەرەمدا لە ساڵی 2014 و دواتریش لە سووریادا بڵاوەیان پێكرا.
پەیمانی ناتۆ هەییكەلبەندییەكی تەواوی هێزی هەیە، بەڵام ئەمە گرنگ نییە ئەگەر لە كاتی گونجاودا بڕیاری سیاسی بۆ دەرنەكرێت تایبەت بە بڵاوكردنەوەی هێزەكان یان سەرەتای ئۆپەراسیۆنەكان. چونكە ئەنجامی هەر رووبەڕووبوونەوەیەكی سەربازی لەمیانی یەكێتیی ئیرادەو خێرایی داڕشتنی بڕیار دەردەكەوێت لەسەر ئاستێكی باڵادا.
لەكاتێكدا كە توانای سەربازیی ناتۆ بە كردەنی بەرەو باشی دەچێت، هاوكات دەبینین كە توانای گرتنەبەری بڕیاری سیاسی رووی لە خراپیدایە، بێنە بەر چاوت ئەگەر دەوڵەتێكی ئەندام لە ناتۆ ئاماژەیەكی ئاگاداركردنەوەی دا بەوەی كە رووسیا ئۆپەراسیۆنێكی نهێنیی سەربازی وەك ئەوەی قەرەم لەناو سنووری خۆی دەست پێبكات، یان دەزگاكانی هەواڵگریی ئەمریكا جەختی لە راستیی بوونی دوژمنكاری كردەوە، وێڕای ئەوەی كە پوتین ئەم كارە رەتبكاتەوە.
لە كۆتاییدا، بێنە بەر چاوت كە چۆن ترەمپ دەتوانێت لەگەڵ هەموو ئەو شتانەدا رەفتاربكات، ئایا لە پۆتین دەپرسێت چی روودەدات؟ ئایا پوتین هاوكاریی لێكۆڵەرەوانی ئەمریكا دەدات تا بگەنە راستیی ئەو شتانە؟ پرسیارە زۆر بەهێزەكەش ئەوەیە: ئایا ترەمپ بەخێرایی پشت بە پرەنسیپی بەرگریی بەكۆمەڵ دەبەستێت بەپێی ماددە 5 ی پەیماننانەی ناتۆ؟ یان ئایا نیگەران دەبێت و بەدوای زانیاریە هەواڵگرییەكاندا دەگەڕێت و لە ئاستی هاوپەیمانانی ئەمریكا كەمدەكاتەوەو جەخت لە پاساوەكانی پوتین دەكاتەوە؟
*كارل بێلت: سیاسەتوان و دیبلۆماسی سویدی و بیرمەندێكی ناودارە لەسەر ئاستی جیهان، ماوەیەك سەرۆك وەزیرانی سوید بووەو دواتریش وەزیری دەرەوە، پێشتریش نێردراوی تایبەتی یەكێتیی ئەوروپا بووە لە یۆگسلافیای پێشوو.