ژ روژا عیراق نوی ل ھەر سێ ویلایەتێن موسل و بەغدا و بەسرا ھاتیە ئاڤاکرن ب فەرمان و خواستەکا ھێزێن ئیمپریالیزم تایبەت شاھنشینا برێتانی. سەرکردێن ڤێ دەولەتێ بەردەوام خو ژ بجە ئینانا سوز و پەیمان و رێککەفتنامە و دەستوری لادەیە.ئەڤ سالوخەتێ بێ وەفایێ تایبەت بەرامبەر کوردان ھاتیە کرن. ھەر ژ وێ چارەسەریا بو کریزا ویلایەتا موسل(١٩٢٥) ھاتیە دانان بەندێن تایبەت ب مافێن کوردان تێدا ھەبوینە ھەتا دەستورێ سالا (٢٠٠٥) کوردان رولەک بەرچاڤ د دارێشتنا ڤی دەستوری دیتیە.
پرسیار ئەوە ئەڤ سوز و پەیمان و دەستورە چەند ھاتینە بجە ئینان؟ ئەگەر چاڤ پێ خشاندنەکێ ب دیروکا سەد سالیا عیراقێ بکەین ژ سەرەدەریا سەرکردێن بەغدا بەرامبەر دەستوری , باش دیار دبیت کو دەستور بویە ئالاڤەک بدەستێ وان دا ھەردەمێ د بەرژەوەندیا وان دا بویە بجە ئینایە و ھەردەمێ ڤیا بیت راوەستینن توزگرتی کریە و ماددە لادان و زێدە و کێم کرینە, دیف حەزا کەسی و حزبی و تائیفی و نەتەوەی دەستور ئینایە و بریە. ھەتا نھا دەسەلاتا عیراقێ فێرنەبویە دەستوری بکەتە دادڤان ل کریزێن نافخوی دا بەلکی بەردەوام نەفسیەتا خو مەزنتر دیتیە ژ یاسا و دەستوری .
بجە نەئینانا دەستوری چ بو عیراقێ کێم و زێدەکریە؟ ل سەردەمێ دەسەلاتا شاھاتیێ ل عیراقێ (١٩٢١ - ١٩٥٨) بەردەوام ئەو رێککەفتن و پەیمانێن ناڤبەرا عیراق و برێتانیا دووپاتی ل سەر مافێن بنگەھی یێن کوردان کریە زێدەباری وان بەندێن ل دەستورێ وەلاتی ژی دا ھاتی کورد کریە خوەدیێ ھەمی مافێن دەستپێکی ژ بلی سەربەخویا سیاسی. د سەردەمێ کوماریێ دا (١٩٥٨ -٢٠١٨) ئەو سیاسەتا پشت وگوە ھاڤێتنا کوردان بەردەوام بویە و ژ زەعمی ھەتا سەدامی سەروکێن عیراقێ خو ژ دەستوران لادایە و گوە ب مافێن کوردان نەدایە . نەدانا مافێن نەتەوەی بویە فاکتەرک سەرەکی بو سەرھلدانا شورەش و سەرھلدانێن بەردەوام ژ ئالیێ کوردان ڤە , ب ئاوایەکێ ھوسا عیراق نەچاری دەست بەردانێ بو ژ ئاخا خو بەرامبەر ژ ناڤبرنا شورەشا کوردی ل سالا ١٩٧٥ ل رێکەفتناما جەزائیرا ناڤبەرا سەدام و شاھێ ئیرانێ .ئاخ ل عیراقێ چو و شورەش بو دەمێ سالەکێ بتنێ پاش ڤەچو و گەرمتر دەست پێکرەڤە . ئەرێ ئەگەر دەستور ھاتبا بجە ئینان ئاخا عیراقێ دا دەستی چیت ؟ بێگومان نەخێر . ئەو بەس نەبو ھەر ئەڤ چەندە بو ئەگەرێ شەرێ ھەشت سالی کو ئەڤرو سال روژا راوەستاندنا شەرێ عیراق و ئیرانێ یە(١٩٨٠ - ١٩٨٨ ). خوسارەت و مەزاختنێن زورێن شەری رژێما عیراقێ پالدا بو ھێرشکرنە سەر کوێتێ ل سالا (١٩٩٠) ھەر ئەڤ ھێرشە بو ئەگەرێ ھندێ عیراق بکەڤیتە بن بەندێ (حەفتێ ) و باروڤا بیابانێ بێتە سەر عیراقێ ل سالا (١٩٩١) و ھەر ئەڤ چەندە بو ئەگەرێ سەرھلدانێن شەعبانی ل باشوری و سەرھلدانا مەزن ل پێنجێ ئادارێ ل کوردستانێ . ئەڤ ریدانە بونە ئەگەرەک سەرەکی کو عیراق بکەڤیتە توندترین دورپێچا ئابوری و ئەنجامدا ل سالا (٢٠٠٣) داوی ب دەسەلاتا بەعسیان ھات.
ئەرێ د عیراقا نوو دا رەوشا دەستور ب چ ئاوا بویە؟ ل سالا ٢٠٠٥ وەرە عیراق خوەدیێ دەستورەکێ باشتر ژ دەستورێن رابوری ھەر چەند بێ کێم و کورتی ژی نابیت , بەلێ ئەگەر بێتە بجە ئینانا دێ رەوشا سیاسی و ئابوری و لەشکەری د وەلاتی دا باشتر کەتن . بەلێ ل ھەشت سالێن مالکی و چوارێن عەبادی گشتی تر بێژین سەردەمێ حزبا دەعوا و شیعەیان ھەر ھەمان شێواز سەرەدەری دگەل دەستوری ھاتیە کرن و بو بەرژەوەندیێن خویێن تایبەت ھاتیە بکار ئینان و دەستور نەبویە حەکەم ل دەمێ ھەبونا کریزان دا ھەروەسا عیراقیان خو ب یەکسان نەدیتیە بەرامبەر دەستوری کو دووپاتی ل سەر یەکسانیێ د ئەرک و مافان دا ھاتیە کرن.سەرھلدانا داعشێ و وێرانکرنا عیراقێ و نەبونا خزمەتگوزاری و تێکچونا رەوشا ساسی و ئابوری و لەشکەری و پەروەردەی و ریدانا شەرێ نافخوی و نەبونا سازیێن بێ لایەن . ھەرەسا تێکچونا پەیوەندیێن عیراقێ ل گەل دەردوران و نەبونا مافێن مروڤی و ھێرشکرنە سەر کوردستانێ پشتی شازدێ ئوکتوبەرێ و بکار ئینانا لەشکەری د کریزێن سیاسی دا و ھەبونا سەدان کێم کورتیێن دیتر وێ چەندێ دئینیتە بەرچاڤێ مروڤی کو سەرکردێن عیراقی ھەتا نەھا فێری وێ چەندێ نەبوینە کو دەستوری بجە بینن و بەردەوام دەستور وەک ئێخسیرەکێ بویە نەک بلندترین دیکومێنتا گەل ل سەر رێککەفتی.
ئەڤە رەوشا دەستوری بویە دعیراقێ دا چ ئایدلوجیایەکێ دەسەلات ژ عیراقێ کربیت دەستور ھەر بویە قوربانی , شیعە بیت یان سوننە , قەومی بیت یان شیوعی یان نەتەوەی , ئیسلامی بیت یان عیلمانی , مەدەنی بیت یا سەربازی سەکردێن عیراقێ چ د سەری دا ھەبیت د پرسا دەستوری بەرامبەری کوردان ھەڤرا بوینە ب درێژاھیا دیروکێ و کورد ب یاخی و جوداخاز ناڤکریە. نھا ژی سەرکرداتیا سیاسیا کوردستانێ داخازا بجە ئینانا دەستوری ژ سەرکردێن عیراقێ دکەت , ب بوچونا من ئەگەر گرنتیەک نێڤدەولەتی نەبیت کورد چ سوز ژ سەرکردێن عیراقێ وەربگریت حەقێ پێنوس و بەرپەرێ ل سەر ھاتیە نڤیسین نائینتەدەرێ.