لە ساڵی ٢٠١٣ سەرۆك (شی جینپینگ)ی سەرۆكی كۆماری گەلی چین دەستپێشخەرییەكی ڕاگەیەناند كە گرنگی و كاریگەرییەكەی لەسەر ئابووریی جیهان و باڵانسی هێزو ململانێی نێوان سوپەرپاوەرەكان و پەیوەندیی نێودەوڵەتی بۆتە جێگەی گفتوگۆی جددیی ئەكادیمی و ئابووریناس و سیاسییەكانی دنیا بەتایبەتی ئەوانەی ویلایەتە یەكگرتووەكان و ئەوروپا. ڕۆڵی داهاتووی چین وەك زلهێز یان سوپەرپاوەرێكی گرنگی جیهانی لێكدانەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت. ئەو وڵاتە ئێستا زلهێزە بەوەی كە یەكێكە لە پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان و خاوەن توانایەكی گەورەی سەربازی و ئابوورییە، بەڵام پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئایا چین لە داهاتوودا دەبێتە جەمسەری یەكەم، یان دووەمی سیستەمی نوێی جیهانی كە دوای جەنگی دوەمی جیهانی دانرا و تیایدا چین بوونی نەبوو؟ ئایا لەو سیستەمە نوێیەدا نەك جێگەی سۆڤیەتی جاران دەگرێتەوە، بەڵكو ئایا چین جێگەی ئەمەریكا دەگرێتەوە و دەبێتە زلهێزی جیهان لە ڕووی ئابووری و سەربازییەوە؟ ئەمانە كۆمەڵێك پرسیاری گرنگن كە شرۆڤەی جیاوازیان بۆ دەكرێت. ئەوەی جێگای گومان نییە هەڵكشانی هێز و توانای ئابووریی چینە و ئەمەش بۆتە جێگەی نیگەرانی ئەمەریكا و بەتایبەتی ئیدارەی سەرۆك ترامپ و سەرەتای جەنگی ئابووریی نێوان ئەو دوو وڵاتە.
یەكێك لەو پڕۆژە ستراتیژییە گەورانەی كە چین ماوەیەكە دەستی بە جێبەجێكردنی كردوە و لەڕێگەیەوە دەیەوێت پەیوەندیی ئابووری لەگەڵ دەرەوە بەهێز بكات، بریتییە لە ئەوەی پێی دەوترێت دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا (Belt and Road Initiative)، یان یەك پشتێن و یەك ڕێگا. بە پێی ڕاپۆرتێكی گۆڤاری ئیكۆنۆمیست ئەم پڕۆژەیە لە ساڵی ٢٠١٣ لە لەلایەن شی جینپینگی سەرۆكی چینەوە ڕاگەیەندرا بۆ برەودان بە بازرگانی لە حەفتا وڵاتی ئاسیا و ئەفریقا و ئەوروپا لە ڕێگەی وەبەرهێنانی زۆر لە بوارەكانی رێگای ئاسن و مینا و وێستگەی بەرهەمهێنانی كارەبا و بریتییە لە زیندووكردنەوەی ڕێگای كۆنی ئاوریشمی، لە كاتی ئیستادا نزیكەی ٩٠٠ ملیارد دۆلاری بۆ تەرخانكراوە. هەندێك سەرچاوەی تر بڕی ئەو پارەیەی بۆ پڕۆژەكە تەرخانكراوە، بە سێ تریلیۆن دۆلار دەخەمڵێنن.
ڕێگای ئاوریشم بەو ڕێگا بازرگانییەی نێوان چین و بەشێكی زۆری وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا و هەندێك وڵاتی ئەوروپی دەوترا كە لە سەردەمی (هان) كانی چینی ئەمڕۆدا لە ساڵی ١١٤ی پێش زایین دەستی پێكرا و بە شێوەیەكی سەرەكی ئاوریشمی چینی بۆ ئەو وڵاتانە دەگواستەوە، بەڵام ڕێگای بازرگانیی كاڵا و كەرەستەی دیكە و گۆڕینەوەی پەیوەندییە ئابووری و سیاسی و كەلتوورییەكانی نێوان چین و ئەو دەوڵەت و نەتەوانەش بوو.
لە كۆڕبەندێكی ئابووریدا لە بەیژینگ سەرۆكی چین باسی ڕێگای كۆنی ئاوریشم و پڕۆژە نوێكەی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای كرد و وتی: «ڕێگای ئاوریشمی كۆن كە هەزاران ساڵ و هەزاران میل درێژ بووە، نیشانەی ئاشتی و هەماهەنگی و كرانەوەو لەخۆگرتن و فێربوون و سوودی هاوبەش بوو.» لە درێژەی قسەكانیشیدا وتی: «پێویستە پەیوەندییەكی نوێی نێودەوڵەتی بێنینە كایەوە كە هاوكاری بردنەوە-بردنەوە دەستەبەر بكات و پێویستە دایالۆگ لە پێناوی هاوبەشێتیدا برەو پێ بدەین.»
لە كاتێكدا ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەریتانیا بەرەو ئەوە هەنگاو دەنێن، خۆیان لە سیاسەت و بازاڕەكانی جیهان دوورەپەرێز بگرن، بەوەی سەرۆك ترامپ خەریكە دەرگا بازرگانییەكان بەرەوڕووی جیهان تەسكتر دەكاتەوە، نەك تەنیا لە گەڵ چین، بەڵكو لەگەڵ ئەوروپای هاوپەیمانی ئەمەریكا، چین بەپێچەوانەوە پێگەی ئابووریی خۆی لە دەرەوەی چین زیاتر و بەهێزتر دەكات. ئەمەش دوای ئەو پەرەپێدانە ئابوورییە سەرنجڕاكێشە دێت كە چین لە نزیكەی ٤٠ ساڵی ڕابردووەوە دەستی پێكردووە. هەرەوك ڕۆژنامەی فاینانشیەڵ تایمزی بەریتانی لە ژمارەی ڕۆژی ١٤/٥/٢٠١٧دا نووسیبوی: «چین وەبەرهێنانی گەورە لە بازاڕەكی دەرەوە ڕادەگەیەنێت لە كاتێكدا ئەمەریكا و ئەوروپا چالاكییەكانیان لەو بازاڕانەدا كەم دەكەنەوە.»
كرانەوە ئابوورییەكەی چین لە سەر دەستی دێنگ سیاوپینگ لە ساڵی ١٩٧٨ دەستیپێكرد، دوای ململانێیەكی زۆر لەگەڵ سەركردە تەقلیدییەكانی ئەو كاتەی چین كە چەندین ساڵی خایاند، دێنگ سیاوپینگ بووە سەركردەی باڵادەستی حیزبی كۆمۆنیستی چین، كەوتە جێبەجێكردنی تیۆرییەكەی كە بە (دێنگیزم) ناسراو چینی لە وڵاتێكی دواكەوتووەوە گەیاندە ئەوەی ئەمڕۆ هەیە و ڕكابەریی ئابووری و سەربازی ویلایەتە یەكگرتووەكان دەكات. ئەو وتەیەكی بەناوبانگی هەیە كە دەڵێت: «گرنگ نییە پشیلە ڕەش بێت یان سپی، بەڵكو گرنگ ئەوەیە پشیلە باش مشك بگرێت.»
قەبارە و ئاستی وەبەرهێنانی كۆمپانیا چینییەكان لە جیهاندا ڕوو لەزیادییە لە ساڵی ٢٠١٥ چین ڕایگەیاند كە تا ساڵی ٢٠٢٥ دەبێ ببێتە پێشەنگ لە بواری تەكنەلۆجی و لە ساڵێ ٢٠١٧ شدا ڕایانگەیاند كە پلانیان داناوە تا ساڵی ٢٠٣٠ بڕی ١٥٠ ملیارد دۆلار تەنیا لە بواری زیرەكیی دەستكرد (ArtificialIntelligence) وەبەرهێنان بكەن و بە پێی ڕاپۆرتێكی فۆڕیەن پۆلیسی لە ٢٤/٧/٢٠١٨دا پار نزیكەی نیوەی وەبەرهێنانی جیهان لەو بوارەدا لە لایەن كۆمپانیا چینییەكانەوە ئەنجامدراوە و بەمەش بۆ یەكەمجار پێش ویلایەتە یەكگرتووەكان كەوتۆتەوە.
هەرچەندە وڵاتانی پەرەسێن (DevelopingCountries) مەیدانێكی گەورەی ئەم وەبەرهێنانە دەبن و چالاكییەكانی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی چین لە ئەفریقادا بەتایبەتی لە بواری گەیاندندا لە برەوی بەردەوامدایە، بەڵام لە ئەوروپاشدا وەبەرهێنانی گەورەیان كردووە، بۆ نموونە كۆمپانیایەكی چینی لە یەكێك لە هەستیارترین پڕۆژەكانیی بەریتانیدا كە دامەزراندنی وێستگەیەكی ناوكییە بڕی ١٨ ملیارد دۆلار وەبەرهێنان دەكات. بەگشتی ئاستی وەبەرهێنانی چین لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا لە ئەوروپا دا زۆر زیادیكردووە و تەنیا لە ساڵی ٢٠١٦ كۆمپانیا چینییەكان ٤٠ ملیارد دۆلاریان لە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا وەبەرهێنان كردووە. ئەمەش سەرانی یەكێتی ئەوروپای سەخڵەت كردووە و بەنیازن یاسایەك بۆ ڕێكخستنی وەبەرهێنانی كۆمپانیا چینییەكان لە ئەوروپادا دەربكەن.
ئەوەی وایكردووە كۆمپانیا چینییەكان دەستیان لە بازاڕەكانی دنیا بەتایبەتی وڵاتانی پەرەسێن كراوە بێت، جگە لە زۆریی سەرمایەی پارە لە چین، ئەوەیە كە كۆمپانیا چینییەكان ئامادەن لەو بازاڕانەدا كە وەبەرهێنان تیایاندا ڕیسكی زۆری هەیە، سەرمایەكانیان بخەنەگەڕ لە كاتێكدا كۆمپانیا ئەمەریكی و ئەوروپییەكان ئامادەی ئەو جۆرە ڕیسكە نین. بە پێی ڕاپۆرتەكانی میدیای ئەمەریكی هەندێك لەو وڵاتانەی قەرزێكی زۆریان لە چین وەرگرتووە، تووشی كێشەی دانەوەی قەرزەكان بوون و هەشت لەو ٦٨ وڵاتەی بەشدارن لەم دەستپێشخەرییەدا كێشەیان لە دانەوەی ئەو قەرزانەدا بۆ دروست بووە، تەنانەت وڵاتێكی وەك سریلانكا لەبەر ئەوەی نەیتوانیوە قەرزەكانی بداتەوە، ناچار بووە واز لە خاوەندارێتیی بەشێكی زۆری ئەو مینایە بهێنێت كە بە پارەی چین دروستكراوە.
بە پێی داتاكانی وەزارەتی گواستنەوەی چین لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا كە پڕۆژەكە ڕاگەیاندراوە كۆمپانیا چینییەكان وەبەرهێنانیان لە ٤٢ مینادا كردووە لە ٣٤ وڵات.
وەك لەسەرەوە باسمانكرد دێنگ سیاوپینگ (DengXiaoping) سەركردایەتیی چاكسازییە بنەڕەتییە ئابوورییەكانی چینی كرد. ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین لە پێشكەوتنە ئابوورییەكانی ئەم وڵاتە دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆشنیی بیر و ئازایەتیی سیاسی ئەم سەركردەیە. یەكێك لە ستراتیژییەكانی كاركردنی بریتی بوو لە پرەنسیپە زۆر ناسراوەكەی كە تا ساڵی ٢٠١٤ش پەیڕەوی كرا، بەم شێوەیەی خوارەوەیەیە:
بە هێمنی چاودێری بكەن و پێگەمان بەهێز بكەن و بە هێمنی ڕووبەڕووی ڕووداوەكان ببنەوە، تواناكانمان بشارنەوە، چاوەڕێی كاتی گونجاو بكەن، تواناكان كەمتر لەوەی هەیە پیشان بدەن و هەرگیز بانگەشەی سەركردایەتی مەكەن.
ئەم فەلسەفە، یان دۆكتەرینەی دێنگ سیاوپێنگ، بە لایەنی كەمەوە لە بواری ئابووریدا كاری خۆی كرد. چین بە هێمنانە بە بێ هاشوهوشی سیاسی هەر لە كۆتایی حەفتاكانەوە خەریكی ڕیفۆرمی ئابووری بوو. زۆریش باس لەوە دەكرێت كە لەوەتەی ئەم سەرۆكەی ئێستای چین دەسەڵاتی گرتۆتە دەست لەو فەلسەفەیە لایداوە و زیاتر و زۆرتر توانا ئابوورییەكانی خۆی دەخاتەڕوو. دەستپێشخەری، یان پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا تەنیا یەكێكە لە هەوڵەكانی چین بۆ گێڕانی ڕۆڵی گەورەتر لە داهاتوودا.
ئایا چین دەتوانێت بە بێ ئەنجامدانی ڕیفۆرمی سیاسی ببێتە زلهێزێكی وا كە چۆك بە ئەمریكا دابدات؟ بە پێی ئەنجامگیرییەكانی دارۆن قاسمۆگلۆ و جەیمس ڕۆبینسۆن، نووسەرانی كتێبی (بۆچی نەتەوەكان شكست دێنن) و ئێمە وەرمان گێڕاوەتە سەر كوردی، بە بێ ڕیفۆرمی سیاسی، چین لە ئەنجامدا تووشی شكستی ئابووری دەبێت. ئەو دوو نووسەرە باڵادەستی دەزگا سیاسییەكان بەسەر دەزگا ئابوورییەكاندا دەسەلمێنن.
كۆماری گەلی چین وڵاتێكی گرنگە و هەڵوێستیان بەرامبەر هەرێمی كوردستان باشە و كونسوڵخانەیەكی چالاكیان لە هەولێر هەیە. دوای ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان بە فەرمی بناخەی گەورەترین كونسوڵخانەی خۆیان لە هەولێر دانا، بەڕێز كونسوڵی گشتی كۆماری گەلی چین لە هەرێمی كوردستان لە سەردانێكیدا بۆ مەكتەبی پەیوەندییەكان بڕیاری وڵاتەكەی بۆ دروستكردنی كونسوڵخانەیەكی گەورە لە نزیك كونسوڵخانەی نوێی ئەمەریكا ڕاگەیاند. لەو دیدار و چاوپێكەوتنانەی لە گەڵ جەنابی كونسوڵی گشتی كردوومانە، بۆمان دەركەوتووە كە كۆمپانیا چینییەكان حەزدەكەن لە بواری بەرهەمهێنانی كارەبادا لە ڕێگەی ئاو و تیشكی خۆرەوە وەبەرهێنان بكەن.
ئێمە دەبێت سوود لە (دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا) وەربگرین. لەمەشدا دەبێت وریا بین و ئەو هەڵانەی هەندێك لە وڵاتانی بەشداربوو لە پڕۆژەكەدا كردوویانە، ئێمە نەیكەین. نابێت هەرێمی كوردستان سوودوەرگرتنەكەی لەم پڕۆژەیە بۆ وەرگرتنی قەرز بێت و قەرزەكەش بۆ دانەوەی ئەو قەرزانە بێت كە لەسەرین، یان بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی مووچە بێت، بەڵكو دەبێت هانی كۆمپانیا چینیەكان بدەین لە هەرێم لە پڕۆژە ستراتیژییەكانی پەرەپێدانی ژێرخاندا وەبەرهێنان بكەن، بەتایبەتی لە سەكتەرەكانی ئاو و كارەبا و كشتوكاڵدا. هەڵبەتە بواری ئاو كە زیاتر مەبەستم پاراستن و پەرەپێدانی سامانی ئاوە، گرنگییەكی ئابووری و سیاسی تایبەتی هەیە و لە ڕێگەی پەرەپێدانی سامان و سەرچاوەكانی ئاوەوە دەكرێت كشتوكاڵ ببووژێندرێتەوە و بڕی كارەباش زیاتر بكرێت و هەنگاوی گرنگ بەرەو پاراستنی ژینگەش بهاوێژرێت. چین خاوەنی گەورەترین سەد و وێستگەی هایدرۆپاوەرە و شارەزایی كەموێنەیان لەم بوارەدا هەیە.



( بەرپرسی مەكتەبی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان)